(Kinoshnikter men kiynematografister)

Qiyanattyng ýlkeni – ónerge jasalghan qiyanat. Qasiretting ýlkeni - ruhy jasyghan әleumet. Óner qiyanat kórse, ruhaniyat órkendemeydi. Ruhany azyqtan qaghylghan el – barynan qaghylady.

Últtyq kinony qoldau memlekettik ortalyghy talqysyna men «Talaq» atty tuyndymdy úsynghan edim. Biaghamnyng – Beyimbet Maylinning «Áje» jәne «Talaq» atty әngimelerining negizinde osydan bes jyl búryn jazyp shyqtym. 37 betten túratyn kinossenariyimdi qoltyghyma qysyp, telmendep «biyik tabaldyryqtargha» úmsynyp, «emen esikterdi» qaghyp jýrgende taghy bes jyl ótti. Bes jyl ýmitting jeteginde jýrip, ssenariydi damytyp, týrtinektep, tynbay izdendim. Áuelde mende ghajap senim boldy. Qoltyghyma Beyimbet Maylinning shygharmasy izimen jazylghan kinossenariydi emes, Biaghannyng ózin qoltyghynan demep tórge ozdyryp bara jatqanday shabytty edim. Biaghannyng ghajap tuyndylary boyynsha qaghaz betine týsken ssenariyding joly taqtayday jazyq, aspanday ashyq bolatynyna súmdyq senimdi edim. Oghan mynaday sabauday sebepterim boldy:

1. Sol jazyp shyqqan jyly-aq kinossenariyimdi«Qazaqfilimdegi» kórkemdik kenes qarap, D.Isabekov, S. Narymbetov, S. Elubay, N.Sanjar aghalarym quana quattap, aktualidiligin anyqtap, qajettigin jiliktep, aqjol tilegen edi.

2. Osy uaqytqa deyin Beyimbetting shygharmalary negizinde Mәdeniyet ministrligi shyray berip, bir de bir tolyqmetrajdy filim týsirilmepti. Endi týsirmegende qay kezde týsirmek? Bar el ózining tandauly klassik jazushylarynyng shygharmalaryn eki-ýsh qaytara týsirip, kinogha ainaldyryp, shygharmagha jana týr berip, әlemge nasihattap jatty. Biz nege barymyzdy býgip, bishara qalyp tanytamyz? Al, Maylinning búl eki әngimesi soyqan kiynematografiyagha say edi. Zamannyng rayy, dәuirding demi, últtyng qasireti, múny, týrli harakterler, últqa ghana tәn tiptik obrazdar, sol tiptik obrazdargha tәn qyzyqty da qasiretti, originaldy әreketter men situasiyalar – bәri-bәri túnyp túr ghoy! Súranyp túr ghoy? Qalay týsirmeysin? Úyat emes pe?

3. B. Maylinning dýniyesine kýmәn keltiru – kýnә! Oghan dәlel – qany men terin aralastyryp jazghan jauhar shygharmalary! 2005 jyly ótken ýsh asa iri ýsh (Kann, Berliyn, Venesiya) kinofestivalderding biri – Berlin kinofestivalinde «Tuydyng ýilenu toyy» degen filim (rej. Van Chuanan) bas jýldeni – «Altyn aidy» jenip aldy. Sol filimning sujeti Beyimbetting «Kýlpash» әngimesine ghajap úqsas edi. Tipti, kóshirip alghanday... Sonda ókingen edim, biz tóbemizdegini kórmey, «úiyqtap» jýrgende Biaghamnyng әngimesining sujeti әldebireuge telinip, basqa júrttyng baghyn jandyryp, qoldan susyp ketti-au dep... Quanyshym da boldy, óitkeni, әlemdi dýrkiretip, әlemning ruhany iygiligine asyp jatqan dýniyening nobayyn Biagham bayaghyda shimaylap tastaghan dep... «Altyn shyqqan jerdi belden qaz», men Biaghana sýienip jazghan «Talaq» kinossenariyi sol ókinishting orynyn toltyrugha degen úmtylys edi: Biaghang bizdi әlemdik arenagha últtyq tanymmen alyp shyghugha әldeqashan dayyn edi, al biz... (38 jyly qyryqtyng bel ortasyna jetkizbey ómirin ýzgenimizben qoymay, endi ólmeytin shygharmasyn qoldan túnshyqtyrdyq).

Osy dәlelder de jetkilikti bolar?

Sonymen, sarsanmen bes jyl ótti. «Qazaqfilimdi» bauyryna basyp etpettey jatqan, «tabaldyryghy qol jetpes biyik», «emen esigi qúzday berik» Múhamediyúlynyng dәuiri ótkendey bolghan. Ótken jyly «Últtyq kinony qoldau ortalyghy» qúryldy. Ýmitker ssenariylerdi jinap, alghashqy pitchingi de ótti. Alghashqysyna «Talaghymdy» sýirep әure bolgham joq, ol kezde Múhamediyúly әli ministr: «Qazaqfilimdi» dymsyz qoya berip, qorjyny qarjygha toly Ortalyqty ózi qúryp, adamyn ózi saylap, «qúiryghyn ókshesimen basyp» otyrghan edi. Sosyn ol da ketti. Jana ministr – Aqtoty Rahmetollaqyzy keldi. Ol kisining alqauymen Últtyq kinony qoldau ortalyghynyng basshysy ózgerdi. Eksperttik kenes qúramy da jartylay janardy. Jana basshy (Gýlnar Sәrsenova) kele sala endi bәri ashyq, tamasha, әdil bolady dep úrandatty. Pitching onlayn ótedi dedi. San júrt kirpik qaqpay qarap otyrady dedi.

Senip qaldyq. (Senbegende de, «Qazaqfilimdi» qauqarynan aiyrghan, qayda barasyn?)

Ekinshi pitchingine jatpay dayyndalyp, qostyq «Talaqty».

Pitchig te ótti. Qalay ótetinin ótkendegi jazbamyzda týsindirdik biraz.

Últtyq kinonyng jyrtysyn jyrtyp qazaqsha úsyndyq jobany. Ssenariyimizdi aldyn-ala orysshagha audartyp alghan. Pitching alanyna kóterilgennen kónil qúlazyp sala berdi. Samsap otyrghan ekspert kenesi mýshelerinen til týsinetin adam ekeu-ýsheuden aspaydy eken. Últtyq kinonyng jalauyn kóterip jýrgen masterler: Satybaldy Narymbetov, Ermek Túrsynovtar irikteu kezindegi әdiletsizdikterge tózbey óz erkilerimen eksperttik kenes mýshelikterinen bas tartty dep estigenbiz, oryndary ýnireyip túr. Sóiledik sonda da. Sóileu qiyn boldy, «anau týsinbedi-au», «mynau týsinbedi-au», «men kimge aityp jatyrmyn» degen oilar jýikeni qajap, degbirdi aldy. Bir-eki súraq qoyylghan boldy. Bar yntammen eki-ýsh jauap bergendey boldym. «Jartasqa baryp, aiqaydy salghanday» sahnadan týstik.

Túnghan belgisizdik. Qalay qorghaghanyndy da bilmeysin, olardyng oiynda ne bar ekenin de bilmeysin, jetistigindi de bilmeysin, kemshiligindi de bilmeysin... Pitchingten songhy iriktelgen kinojobalardy VAK qúzyryna attandyrady degen, oghan jiberilgen-jiberilmegenindi de bilmeysin...

Sodan san ai, san sarsannan keyin jenimpazdardyn, «Últtyq kinony qoldau ortalyghynyn» qarjylay qoldauyna ie bolghan filimderding tizimi jariyalandy. Ishinde «Talaq» joq bolyp shyqty. Beyimbet Maylinning shygharmasy - men paqyrdyng ssenariyin ministrlik pen Últtyq kinony qoldau memlekettik ortalyghy «últtyq kino mәrtebesine layyqty emes» dep tauypty! Pah! Bravo! Biaghamnyng kitaby men ssenariydi bauyrgha basyp, esengirep, býk týsip jattyq ta qaldyq... Ne ýshin? Ne sebepti? Qalaysha? Súraytyn adam tappaysyz! Qap-qara týring únamady ma, jalbyraghan shashyng únamady ma, sólbireygen poshymyng únamady ma, bir Qúday bilsin... Mine, «ashyq», «әdil», «onlayn» «tendesiz» pitchingting siqy!

Endi ne istemek kerek?

Sәl sheginis jasayyq.

Pitching óterden búryn, eksperttik kenes mýshelerining sheti setinemey túryp, Últtyq kinony qoldau ortalyghy ýmitkerlerdi jiyp ótkizgen bir jiynda «Qazaqfilim» AQ Tóraghasynyng orynbasary Qanat Tórebay: «Ekspert kenesi mýshelerining ishinde qazaq tilindegi kinossenariydi oqyp, týsine alatyn tórt-aq adam bar, qazaq tilindegi kinossenariylerge qalay bagha berip, iriktemeksizder», - degen ashy súraq qoydy. Birazymyzdyng kókeyimizdegi súraq edi búl. Búl kezde Ortalyq tórayymy Gýlnar Sәrsenova syrtqa shyghyp bara jatqan edi. Jauapty eksperttik kenes mýshesi - Ermek Túrsynov berdi: «Osy mәsele meni de oilandyrady, negizi, aghylshyn tilinen búryn, әueli osy elde kino týsiremin, baghalaymyn degen adam qazaq tilin ýirenui kerek», - dedi. Sonyng aldynda ghana Oralyq Tórayymy Gýlnar Sәrsenova «aghylshyn tilin biluimiz kerek, aghylshynsha sóileytin maman dayyndauymyz kerek», - dep biraz kósilgen-tin. Erekene ol auyr tiyse kerek.

Artynsha-aq, Satybaldy Narymbetov pen Ermek Túrsynov eksperttik kenesten shyghatynyn mәlimdedi. Áriyne, oghan últtyq dýniyege degen salghyrttyqpen qosa, basqa da әdiletsizdikter sebep bolghany anyq. Osy kezden bastap-aq últtyq kinonyng shyn janashyrlaryn, shyn mamandardy ekspertik qúramnan endi kórmeytinimizdi úqqanbyz.

Endi osy әdiletsizdikke jol bergen kim?

Búl әdiletsizdikting ýzik-ýzik, әbden týtilgen, úipalanghan, jýz ýzilip, jýz týiilgen jibin qualasanyz QR Mәdeniyet jәne sport ministrligining basynda otyrghan A. Rayymqúlovagha baryp tireledi.

A.Rayymqúlova ministr taghyna otyrghannan-aq, ýlken ýmitpen qaraghanymyz ras. Kinoda bolyp jatqan berekesizdikti retteydi degen ýmitpen ótken jyly «Egemen Qazaqstan» gazetine «Qazaq kinosnyng (sheshilmey jatqan) tórt týiini» degen problemalyq maqala jariyaladyq. Osy bolyp jatqan berekesizdikter ushyghyp ketpes ýshin aldyn-ala aittyq. Ishinde jana ministrge qaratyp aitqan izgi tilegimiz ben bazynamyz da boldy. Ministrlik tarapynan tyrs etken jan bolmady. Sosyn, osy Últtyq kinony qoldau ortalyghynda ótken ekinshi pitching ayaqtalmay jatyp «Últtyq kino jayly» atty jazbamyzdy jariyaladyq. Týrli sayttar kóshirip basyp jatty. Ony da ministrge qarata aittyq. Ministrlik tyrs etpedi taghy. (Álde, mensinbedi...) «Aydalada aq otau, auzy múrny joq otau» boldy. Esesine QR Mәdeniyet jәne sport ministrligi baqylauyndaghy basqarmalar, men ortalyqtarda sybaylas jemqorlyq lany órship ketti. Áueli sport jәne deneshynyqtyru komiytetining tóraghasy S. Sәpiyevting orynbasary iri kólemde para aldy degen kýdikpen ústaldy. Artynsha Últtyq kinony qoldau memlekettik ortalyghynyng basshysy Gýlnar Sәrsenova iri kólemde para aldy degen kýdikpen qolgha týsti. Kiyeli meken, alyptardyng tabanynyng izi jatqan qarashanyraq «Qazaqfilim» nәpaqasynan qaghylyp, san qyzmetker qysqaryp ol ketti... (Basqa basqa «Qazaqfilimdi» túnshyqtyrugha bolmaytynyn, onda ýlken baza, shyn kinonyng parqyn biletin, ajyrata alatyn mol tәjiyirbesi bar kino mamandary shoghyrlanghanyn, endi Últtyq kinony qoldau ortalyghyny qúziretin osy «Qazaqfilimge» beru kerek ekenin ótken jazbamyzda basa aittyq.)

Songhy tizimi ministr Aqtoty Rahmetollaqyzynyng aldyna baryp (VAK) bekitiletin myna Últtyq kinony qoldau ortalyghynyng qorytyndysy tipti shalqadan týsirdi. «Shóp» te jýr ishinde, «shónge» de jýr! Tek, últtyq kiynematografiya joq! Negizi, ministrlikke kinoshnik pen kiynematografisting eki bólek әlem ekenin jay qúlaqqaghys qylsam deymin. Ol ýshin úly kino teoretiygi, kinorejisser R. Bressonnyng «Zametky o kiynematografe» men A. Tarkovskiyding «Zapechatlennoe vremya»shygharmalaryn bir sholyp shyqsa jetkilikti bolar edi. Basqalay týsindirip, endi beker әure bolghym kelmeydi...

Endi olargha (ministrlikke) qanday talap deysizder ghoy?

Talap joq eshqanday... Óitkeni olardyng qoldarynan keletini - osy! Sonyn kýtemiz tek... Býk týsip, jata túramyn әzirge... Qazaq ruhaniyatynyng altyn dingegi – Biaghamnyng shygharmasyn bauyrgha basyp...

Daniyar Salamattyng әleumettik jelidegi jazbasynan

Abai.kz