- Mekemtas agha, songhy ailarymyz, jalpy osy jyl tútastay til men din jolyndaghy aiqasqa tolyp túrghan siyaqty. Ishinde óziniz de bar «138-ding haty», keybireuler baghalaghanday, qyzbalyqtan tughan joq pa? Tildi týzeuding jalghyz joly osy talaptan shygha ma? Saliqaly saralaghanda, qazaq tilining baghyn jandyrudyng qanday joldaryn úsynar ediniz?

- Qazaqtyng qoghamdyq oi-sanasynyng tarihyna ýnilsek, nebir tang qalarlyq kóriniske qanyq bolamyz. Ashyq hatty ne ýshin jazdyq? Halqy azghantay ghana Latviya, Litva, Estoniya nege birden orys tilining yqpalynan qútyldy. Sebebi, olardy Kenes Odaghy 1940 jyldary jaulady.

- Mekemtas agha, songhy ailarymyz, jalpy osy jyl tútastay til men din jolyndaghy aiqasqa tolyp túrghan siyaqty. Ishinde óziniz de bar «138-ding haty», keybireuler baghalaghanday, qyzbalyqtan tughan joq pa? Tildi týzeuding jalghyz joly osy talaptan shygha ma? Saliqaly saralaghanda, qazaq tilining baghyn jandyrudyng qanday joldaryn úsynar ediniz?

- Qazaqtyng qoghamdyq oi-sanasynyng tarihyna ýnilsek, nebir tang qalarlyq kóriniske qanyq bolamyz. Ashyq hatty ne ýshin jazdyq? Halqy azghantay ghana Latviya, Litva, Estoniya nege birden orys tilining yqpalynan qútyldy. Sebebi, olardy Kenes Odaghy 1940 jyldary jaulady.

Kýshiginen talanbaghan búl elder til turaly zandaryn tizege basyp qabyldap aldy. Al, bizde jaghday mýlde basqasha. Qazaq 300 jylday ezgide boldy jәne bizdi otarlaudyng súmpayy týri «skvotterstvolyq» әdispen jaulady. «Skvotterstvolyq» әdis - basyp alghan jerine «qarashekpen» sharualaryn qaptatyp ornalastyryp, yaghny ishine enu arqyly astyrtyn sayasat jýrgizu. Aghylshyndar Ýndistan siyaqty elderdi jaulaghanda ashyq týrde otarlaghan edi. Al Reseyge qosylghan týrki halyqtary 300 jylda ne kórdi? Olardyng mandayy jarqyraghan bireui de joq. Sany azaydy, keybiri orystanyp, shoqynyp, assimilyasiyagha úshyrady. Ayqasyp jýrip, әreng degende 1989 jyly bizde qazaq tili memlekettik til dep endirildi. Biraq nege talaby osy uaqytqa deyin jýzege aspaydy? Sebebi, patshalyq Resey «vodvoreniye» degen termindi shygharghan. Búl - jergilikti qazaqtardan slavyandardyng sanyn asyryp jiberu degen sóz. Olar qaynaghan qazaqtyng ishine enip, pisip, tilinen, dininen aiyrady. Múnday súm sayasat Ivan Groznyidyng zamanynan bastap jýrgizildi. Patshalyq Resey de, Kenes Odaghy da sayasy ómirlerinde osy prinsippen qadam basty. Ózge kapitalistik memleketter sayasatyn ashyq kóbine jýrgizse, Kenes odaghy ony jasyryn týrde iske asyrdy. Ayyrmashylyghy osynday.

Qazaqtyng basyna qasiret bolyp kelgen birinshi hatshy Kolbinning Múhtar Shahanovqa «eshkimge aitpa» dep, ishki syryn aqtaryp aitqany bar. «Senderding qazaq tilin memlekettik tilge ainaldyru qam-qareketterinning oryndaluy ekitalay. Sebebi, oghan eki kýsh - orys shovinizmi jәne biylik basyndaghy ada, shala qazaq sheneuniktering óz mýddesi, bala-shaghasynyng qamy ýshin qarsy shyghady», - degen edi. Ómir sony kóz aldymyzgha әkeldi. Qazir baybalam salyp jatqan slavyan ókilderining shashbauyn bizding shala qazaqtar kóterip, olargha qosylyp shulauda. Áriyne, búl jerde shala qazaqtardy ghana aityp otyrghan joqpyz, sayasat olardy solay qalyptastyrdy. Búl yqpaldan birtútas qazaq últy ýshke bólinip ketti. Birinshisi - ada qazaqtar. Últtyq tamyrynan ajyraghan búlardyng balalaryn qazaqshylyqqa tәrbiyelep alugha bolady. Ekinshisi - shala qazaqtar. Búlardyng keybiri qazaqy ortada tuylsa da, eseye kele oryssha oqyp, qyzmetke aralasyp, óz otbasynda qazaq tilinde sóileudi joghaltyp alghan. Ýshinshisi - taza qazaqtar. Alayda taza qazaq degenning ózine kýmәnmen qaraytyn kez bolyp túr. Olardyng ishinde de ata-baba dәstýrin ústap, qazaq tilinde sóilegenimen, dýniyetanymy búzylynqyraghan, tabighy qalpy saqtalmaghandary jetkilikti. Sondyqtan da biz býgin últtyghymyzdy, ruhymyzdy, tilimizdi saqtau ýshin shyryldap jýrmiz.

Til joghalsa, últ ta joghalady. Mysaly, Reseyge qaraghan 49 týrki halqynyng 27-si assimilyasiyalanyp, tili joyyldy. Onyng altauy tәuelsizdik aldy, qalghan 16-sy Resey men Qytaydyng qol astynda qaldy. Qytay men Resey olardy assimilyasiyalandyru sayasatyn qazir ashyq týrde jasaugha kóshti. Osyndaydy kórip otyryp, qalay shydaymyz?! Qúr qarap jatyp ólgimiz kelmeydi. Dinmúhammed Qonaev: «Mәskeu men Qazaqstannyng orysynda aiyrma baryn bayqadym. Mәskeuding orysyna qaraghanda Qazaqstannyng orysy shovinizmmen qatty ulanghan, shekten shyqqan», - dep edi. Memleketimiz aman túrsa, týbinde biz jenemiz.

Osy qalyptasqan jaghdaydan qalay shyghamyz? Áriyne, kýres arqyly jәne  praktikalyq jol arqyly. Zandaghy «orys tili resmy til» degen jazudy alyp tastau qajet degende kópshilik qarsy bolyp shulap jatyr. Biraq ýkimet balabaqsha, mektep, joghary oqu oryndarynda tildi әri qaray jýrgizuge qarsy emes. Biz de osyny paydalanuymyz kerek. Qazaqtyng soryna bitken nәrsening biri - aralas mektep. «Jalyn» jurnalyna jariyalaghan «Su basynan túnady...» degen maqalamda aralas mektepting ziyandy qyr-syryn ashyp, últtyghymyzgha qaterli ekenin tarihy dәlelmen jazghanmyn. Resey missionerleri Iliminskiy, Alektorov, Ostroumovtar qazaqty orystandyrudyng kilti - aralas mektepte dep qaraghan. Aralas mektepte sóileu tili retinde - orys tili ýstem bolady. Onda oqyghan qazaq balasy orys balasymen aralasyp-qúralasyp, oryssha shýldirley bastaydy. Mine, osy tәsilding tezine talay úrpaghymyz týsip, orys tildi boluda. Kórshi memleketterde aralas mektep azayda, al bizde kerisinshe qarqyndy týrde kóbeyip jatqany qynjyltady. Qazaqstanda 8 myng mektep bolsa, onyng 2 myndayy - orys mektep, 2089-y - aralas mektep. Yaghny elimizdegi mektepterdegi oqushylardyng jartysynan astamy orys tildige ainaluy әbden mýmkin. Sondyqtan orys balasyn orys mektebine, qazaqty qazaq mektebine jiberudi býginnen qolgha alyp, 2089 mektepting 10 shaqtysyn qaldyrsa da jetkilikti. Sóitse, eski jýiemen tәrbiyelengen ýlkender buyny ketip, sudyng basy túnghanda taza qazaq tildi jastar kelip otyrady. Sonymen qatar, qazaq tilin qoldanysqa endiruding tikeley praktikalyq joly - qajettilik tudyru. Ol ýshin tek qazaqtargha ghana qysym jasau kerek. Biylikte otyrghan qazaqtar bir jylda qazaq tilin mengermese, qyzmetinen ketu talabyn qon kerek. Al janadan qyzmetke alynatyn qazaqtargha eki tildi bilmese, qyzmetke aludy dogharu qajet. Sonda qazir qazaq tilge qarsy bolyp shuyldap jatqan qazaqtar orystildiden qazaqtildi qazaqqa ainalady. Jaqynda jaryq kórgen «Qazaq qalay orystandyryldy?» kitabymda búl mәsele býge-shigesine deyin jazyldy, orys missionerlerining súm sayasaty әshkerelendi.

- Parlament qabyrghasynda kezekti mәrte diny salany retteytin zannamany qataytu turaly pikirtalas qyzyp túr. Diny senim men diny birlestikter turaly jana zannan ne ózgeris kýtesiz? Bet baghyty qanday boluy kerek dep oilaysyz?

- Jana zannamamen tanyspadym. Biraq osydan eki-ýsh jyl búryn әl-Faraby atyndaghy Qazaq Últtyq uniyversiytetinde deputattar, diny úiymdardyng ókilderi qatysqan jiynda osy mәsele turasynda ashylau, qattyraq sóilegenmin. Elimizge qaptaghan missionerdi kim shaqyrdy? Qaydan ne maqsatpen keldi? Jiynda aldymen osy mәseleni sheshetin, jónge salatyn zang kerek degenmin. Din turaly óli zang shygharghan tiyisti organdar kinәli. «Esigimiz ashyq» dep, bas qosqan bes-alty missionerding úiymyn tirkey berdi. Memleketimizde 48 diny konfessiya payda boldy. Olardyng maqsatyn, pighylyn tanyp, zerttemedi. Búryn bizdegi jat diny aghymdargha jyl sayyn astyrtyn 12-13 mlrd dollar qúiylyp otyrsa, biyl 15 mlrd dollargha kóterildi. Qaydan kelip jatqan tegin aqsha, oilanbay ma? Syrttan engen 48 diny konfessiya qazaqtardyng arasynan ózderining kadrlaryn myqtap, dayarlap alghan. Qazir isti jýrgizip jatqandar - sol dinge ish búratyndar.

Bir jamany, qazaqtyng myqty degen intelliygensiyasy - jazushy, ghalym, ónerpazdary satyldy. Ahmet Baytúrsynúly: «Dinin shanshyp istikke, Árkim bir jem izdep jýr», - degen zaman tudy. Mysaly, býgindegi barlyq býlikti salushy - vahhabitterding basynda kim túr? Atyn atamay-aq qoyayyn, ol - ózi deputat, әri ónerding shynyna shyqqan azamat. Ol vahhabitterding dýniyetanymyna qyzyqqan joq, ony aqshanyng buy alyp ketti. Al Dosym Omarov degenning Abaydy krishnaittyq tanym túrghysynan zerttegen doktorlyghyna qarsy túryp, qorghatpay tastadyq. Krishnaittardyng otymen kirip, kýlimen shyghyp jýrgen ol qanshama qarakózdi býldirip ýlgerdi. Eng soraqysy, oghan ghylymy jetekshilik etip, taqyrybyn bekitip bergen - Filosofiya institutynyng diyrektory. Odan keyin jana payghambar jasaushy ahmadiya degen aghym bar. Ortalyghy, basshysy - Semeyde. Qaydan ekeni belgisiz, qyruar qarjyn qúiylyp jatyr.. Búlar - «dinin istikke shanshyp, jem izdep jýrgender», dindi bizneske ainaldyrghandar dep týsinemin.

Diny senim men diny birlestikter turaly zang últtyq qauipsizdigimizdi, mәdeniyetimizdi, birligimizdi saqtaytyn zang bolsa, din mәselesi óz sabasyna týsedi. Memleketimizde islam men pravoslavie dinine zandyq basymdyq beru kerek. Al shetelden aqsha alyp, el arasynda alauyzdyq tudyryp jatqandardy ne ýshin tayrandatamyz?!

- Tәuelsizdik alghanymyzgha jiyrma jyl tolyp otyr. Alayda osynsha jylda nege memlekettik iydeologiyamyz anyqtalmady? Din, til, mәdeniyet turasyndaghy iydeologiyalyq ústanymymyzda nege birizdilik pen tabandylyq joq? Sizding oiynyz.

- Qaybir jyly Preziydent Núrsúltan Nazarbaev Tarazgha issaparmen kelgende betpe-bet sóilesip, eki mәsele tónireginde pikir alystyq. Birinshisi, latyn qarpine kóshu jóninde. Oghan asyqpay, bayyppen kóshu kerek dep kelistik. Ekinshi, últtyq iydeya jәne últtyq iydeologiya mәselesi. Preziydent últtyq iydeyany maqúldady. Al «últtyq iydeologiya kerek pe?» dep qaldy. «Biz kommunistik iydeologiyanyng aq degenin alghys, qara degenin qarghys dedik», - dedi. «Qazaq mәngýrttengen, dәstýr, dininen airylghan halyq. Ruhy, salt-dәstýri taptalyp túrghan halqymyzgha últtyq iydeologiya arqyly dem berip, qazaqy qalpyna keltiruimiz kerek», - degen pikirimdi ol kisi teristemedi de, maqúldamady da, sonymen tarastyq. Qoghamgha últtyq iydeologiya asa qajet. Mysaly, músylman elderining sheshushi iydeologiyasy - din. Memlekettik, sayasi, últtyq, missionerlik iydeologiya jәne jarnama, syrttan qysym jasaytyn iydeologiya - osy alty iydeologiyanyng qaysysyn Qazaqstan sheshushi qylady? Zayyrly memleket retinde últtyq iydeologiyany algha qoyady. Men Preziydentke: «Múhit aidynyna shyqqan Qazaqstan degen ýlken keme kózdegen jerine baruy kerek, siz sol kemening kapitanysyz. Kapitangha adaspau ýshin kompas, yaghny últtyq iydeya kerek. Al dauyl soqqanda bizdi baghytymyzdan ainytyp jiberui mýmkin. Sonda iydeologiyalar - jelkender jeldi qaghyp, soghan jәrdem berip, kemeni maqsatty jerine jetkizedi. Mine, sheshushi iydeologiya osyndayda kerek», - degenmin. Últtyq iydeologiyany qozghaghandy «últshyldyq» dep aiyptaytyn aghayyndar qatelesedi. Ahmet Baytúrsynúly: «Bizdiki - últymyzdyng tarihy, dәstýri, tili joyylyp ketpese eken degen tilenshi últshyldyq», - degen bolatyn. Qazaq últshyl emes. Til, dil, dininen airylyp bara jatqasyn aiqaylamaghanda ne isteydi? Osy jaghdaydy, reaksiyany týisinip, dúrys baghyttau kerek. Qazir ýkimetting arasynan iydeologty kórmedim. Kenes Odaghy túsynda Suslov degen kommunistik iydeologiyamen qoghamdy uysynda ústady. Sondyqtan iydeologiyamen oinaugha bolmaydy. IYdeologiya - dýniyetanym, oi-sanamyz. Oi-sanamyz týzu bolsa, týzu jolmen, teris bolsa, teris jolmen jýremiz. Amerika adamynyng dýniyetanymy - dýniyeni, dollardy mol tabatyndar Qúdaydyng sýigen qúly dep qaraydy. Bizding ústanym qanday? Qazaq últy ústanymynyng dengeyine órkeniyetti degen Europanyng birde-bir eli kóterile almaydy. «Malym - janymnyng sadaqasy, janym - arymnyng sadaqasy» deytin halyq edik. «Ózbek balasy tenge-tәnge, qazaq balasy ingә-ingә dep tuylady» degen әzil-shyny aralas sóz bar edi. Býgingi bizding balalar «dollar-dollar» deytin boldy. Zaman talaby dese de, eshuaqyt adamgershilikti joymau kerek. Tәuelsizdigimizding túghyryn, halqymyzdyng birligin myqty qylatyn ústanym, iydeologiya kerek. Túraqty, ózekti últtyq iydeologiyanyng joqtyghynan qazirgi kezde nebir problemanyng basy qyltiyp shyghyp jatyr. Sondyqtan da oi-sanamyzdy memlekettik iydeyagha baghyttay otyryp, óz iydeologiyamyzdy qalyptastyru kerek.

- Jiyrma jylda eldegi resmy din qayratkerleri nege qazaqtyng dәstýrli islam jolyn tәpsirlep, týsindirip bere almady nemese qazaq dalasynda ótken diny qayratkerlerding sózining syryn ashyp, nasihattaytyn eng qúryghanda jiyrma molda ósip shyqpady.? Ne sebepti biz Mәshhýrdi, Shәkәrimdi, Qashaghandy, basqa da qazaq jyraularyn tiline tiyek etken imam kórmeymiz?

- Búl zandy. Shyghystyki pәlsapa, Batystyki filosofiya ekenin shatystyrmau kerek. Markstik-lenindik materialistik filosofiyanyng baryp tireletin jeri - zatshyldyq. Sondyqtan ony filosofiya deymiz. Ruhany negizden bastau alsa, pәlsapa dep atalady. Kenes ýkimeti bizdi ateist, materialist etip tәrbiyeledi. Al dәstýrli dýniyetanymymyzdy jalghastyrushy azshylyq top - ishan, molda, diny qayratkerler 37-shy qughyn-sýrginge úshyraghan song ruhany sabaqtastyq әlsiredi. «Qúdaysyzdar» úiymy qúrylyp, oghan qanshama qazaq mýshe boldy. Osy úiymnyng biyletin alghan aghalarymnyng ýige kelip, týnde jasyryn namazyn oqyghany esimde. Sóitip, dinimizden, ata saltymyzdan ajyraghannan keyin qaydan molda shyghady?!

Kenestik iydeologiya Abay múrasyn materialistik, ateistik dýniyetanym túrghysynan ashqany shyndyqqa sәikes kelmeydi. Tipti, bizding filosof ghalymdar Abaydyng dýniyetanymyna boylay almady. Sebebi, kenestik kezende ózderi de zatshyldyq qalyppen qalyptasty. Filosoftyng óresi jetpey túr, al molda bayghústyng jetken shyny - janaza shygharu, sadaqa jinau. Syrttan oqyp kelgen jastardyng birshamasy Abaygha, Qashaghangha, Shәkәrimge, barsha qazaqqa jau - vahhabittik kózgharasta. Syny kózben qauiptenip qaramasan, meshit-medreselerde ne oqytyp jatqanyn bilmeymiz.

Bodandyq qamytyn kiygen týrki júrty dittegen maqsatyna jete almay otyr. Olardyng jendeti Reseyding ózi de baqytty emes. Sebebi, últaralyq tendikti ústay almady, shovinizmge sheshushi oryn berdi de, shalqasynan týsip, imperiyasynan airyldy. Sóitip, týrki halyqtary odan túra qashty. Resey búl sayasatynan bas tartpasa, 38 últ ókilderinen de airylyp qalatyn jaghday tuyp ketui kәdik emes.

Din ataulyny onyng payda bolu, damu tarihyn ghylymy jәne teologiyalyq tanym túrghysynan tanugha úmtylamyn. Qazir namaz oqyp, qajylyq barsang músylman dep qaraydy. Abay basqasha aitady:

Bastapqy ýshti bekitpey, songhy tórtti

Qylghanmenen tatymdy bermes jemis.

Óitkeni, «Abaydyng bastapqy ýshti» dep kórsetip otyrghany imanigýl, yaghny ýsh sýy - Allany sýy, adamzatty sýy jәne әdilet, al «songhy tórti» dep atap otyrghany - oraza, namaz, zeket, haj. Osy sebepti de Abay:

Imannyng tazalyghyn jaqsy úqtyrmay,

Syrtyn qansha jusa da ishi onbaghan, - degen. Songhy tórteudi atqarghanymen ishinde ne jatqanyn qaydan bilemiz? Abaydyng tolyq adam ilimi - әlem qol beretin ilim. Qolymyzdaghy baghaly dýniyemizding qadirine jete bilsek, din mәselesi jýiege, retke keler edi.

Dinsiz qogham da, memleket te ómir sýre almaytynyn tarihy tәjiriybe dәleldedi. Biz de óz dinimizdi, ruhany jolymyzdy ústanuymyz kerek. Ol - Allanyng búiyrghan dini islam, Imam Aghzam joly, Yasauiyding hәl ilimi. Ata-babalarymyz myng jyl boyy ústanghan osy ruhani, diny dәstýrdi ústansaq, bizding sheshushi iydeologiyamyz bolady. Ol bolmasa adasamyz, qazirding ózinde adasqanday kýidemiz.

- Jyl basynan beri elimizde diny sipattaghy qaqtyghys saldarynan qyryqtan asa adam qaza bolypty. Tek sodan keyin ghana búl oqighalardyng diny astary ashyla bastady. Qazir júrt salafiylerding neshe týrli súmdyqtary turaly oqyp-bilip jatyr. Kesh qalghan joqpyz ba?

- Álde de kesh emes, jolyn kesuge bolady. Tәuelsizdikting alghashqy jyldary ekonomikalyq jaghday qiyndap, balapan basymen, túrymtay túsymen ketken tústa balalarymyzdy Mysyr, Arabiya, Siriya elderinde tegin oqytatyn «qamqorshylar» tabyldy. Sol jaqtan oqyp kelgen jastarymyz sholtighan balaq, qyrma múrt vahhabqa ainalyp shygha keldi. Elge oralghan song da olargha «qamqorshylary» qarjy jiberip otyrdy. Kóbeyip, kýsheyip ýdegeni sonsha ashyq qarsylyq kórsetuge, lankestik jasaugha kóshti. Alayda, búl mәselege ýkimetimizdin, qúqyq qorghau organdarynyng nemqúrayly kózgharasyn týsine almay jatyrmyz. Qazaqstannyng týkpir-týkpirinen júrtshylyq vahhabizmning qaterin shulap aityp, jan dauysy shyghuda. Endi nege tezirek qolgha almaydy? Tipti ol sodyrlardyng kim ekenin ashyq aitpay, «din jamylghan terrorister» dep olardy qalqalauy - neni kórsetetini belgili ghoy. Ýndemey otyrghanyn syrttan jem alyp qoyghan dep týsinemiz. Qazba baylyghy da, ruhany baylyghy da mol Qazaqstan derjavagha ainalyp ketui mýmkin. Sondyqtan ony qalamaytyn alpauyt kýshter memleketimizding ayaghyn túsap, ishtey iritip, bytyratqysy keledi. Top-topqa bólinip, bir-birimizben aitysyp-tartysyp jatqanda taghdyrymyzdy basqalar sheshedi. Betine kýlip, arqannan tiletin jat aghymdardan qashyp, memleket, últ mýddesine qyzmet etuimiz kerek. Diny basqarmanyng «salafizmdi adasqan aghym» degen pәtuasy shyqsa da, jalpaq júrtqa aila-sharghysymen últ janashyry, patriot retinde kóringen sayasattaghy, ghylymdaghy, ónerdegi satylghan qayratkerlerimizdi bilemiz. Qazir biz, qazaq ziyalylary kóp nәrseni kórip, tanyp qoyamyz. Sondyqtan da jazghanymyzdy, aitqanymyzdy tyndau kerek.

Terrorizmmen bәige alyp túrghan vahhabitterdi kim jasyryp otyr? Bizding de, halyqtyng da kózi soqyr, týisigi biteu emes. «Osy bәleni sayratpay, jayrata salayyq» dep izine týsetin qiyn zamanda shyndyqty aitu da onay emes. Jer-jerde dәstýrli qazaqy ortamyzgha vahhabitter óz zanyn tyqpalap, sony tóbeles, aiqay-úighaygha úlasyp jatyr. Vahhabitter «shirik qosu» degenge jabysyp alghan. Ómer Begting «Uahhabiylikting bastaluy jәne taraluy» (Almaty, 2002 j.) degen kitabynda: «Abduluahhab... ózining jalghan iydeyalaryna músylmandardy sendiru ýshin Qúran kәrimning «Ahqap» sýresining 5-, «Jýnis» sýresining 106- jәne «Raghd» sýresining 14-ayattaryn dәlel retinde qoldanady jәne búlargha úqsas basqa da ayattardy keltiredi. Biraq búl ayattardyng barlyghy bútqa tabynushy mýshrikter men kәpirlerge ghana qatysty týskendigin tәfsir ghalymdary birauyzdan dәleldegen», - dep jazady (sonda, 4-b). Mәselening negizi, yaghny Abdul Vahhabtyng júrtshylyqty adastyryp jýrgen lany Qúranda Allagha serik qosu turaly týsken ayattardyng músylmandargha emes, bútqa tabynushylargha arnalghandyghyn әdeyi shatastyruynda jatyr. Qazaq vahhabitterding әuliye-әnbiyelerge, әruaqqa, qazaqy últtyq qúndylyqtar men últtyq dәstýrlerge ólerdey qarsy bolyp, «olardy aitsan, Allagha serik qosasyn» dep júrtty ýrkitip jýruining týp tamyry osynday jalghan tanymnan shyghyp jýrgenin bilu kerek. «Shirik qosudy» әsirese qazaqqa tyrashtanyp aityp keregi joq. Týrik halyqtary әri olardyng qarashanyraq iyesi qazaqtardyng ata-babalary monoteistik әhly kitapty ústanghan iudaizm, hristian, músylman dinderinen ondaghan ghasyr búryn monoteistik tәnirlik dindi ústanghan halyq ekenimen sanaspay bola ma eken? «Tarihtyng atasy» atalghan Gerodot: «Saqtar Tәnirge, bir Qúdaygha tabynady», - dep jazyp ketti emes pe? Búnyng ózi qazaqqa din islam kelmey túrghanda bolghan jaghday. Osy sebepti biz últtyq qúndylyqtarymyzdy saqtap, olardyng әrbir әreketine ghylymi, teologiyalyq tanym túrghysynan taldau arqyly jauap beruge mindettimiz.

Qazaqstan, tipti әlem vahhabizmge tyiym salu kerek. Býkil dýniyeni býldirip, bylghap jatyr. Aughanstannan tynyshtyq ketti. Resmy ýkimetine tәlibter - vahhabitter qarsy shyghuda. Múzday qarulanghan olar bizding elimizge de bas saludan tayynbaydy. Qazir «reaksiyasy qalay bolar eken» dep әr jerden «proba» jasap kórip jatyr. Búl memleketting sayasatynan emes, jemge qúmar sheneunikterding kinәsinen bolyp otyr.

- Qazir biz jer-jerden ziyalylardyng teris diny aghymdar tarapynan qazaq mәdeniyetine tóngen qaterdi dabyl etken ashyq hattar legin kórip otyrmyz. Odan bólek qoghamda naghyz «shaytani» diny aghymdar tasada qalyp, beybit, últtyq dәstýrimizben astasqan toptardyng jaza keship jatqanyna qapaly hattar da jogharygha jóneltilude. Jaqynda ghana «Masa.kz» saytynda manghystaulyq aqsaqal Elbasydan Yasauy joly turaly arnayy zang shygharuyn ótingen haty jariya boldy. Búl ýderisti әrdayym el taghdyryna sergek ziyaly qauymnyng últ dingegine, ruhaniyatyna tóngen shynayy qaterge qarsy shyqqan tabighy reaksiyasy dep baghalaugha bola ma?

- Álbette. Óitkeni, babalarymyz, Túran halqy islam dinin sufizm arqyly qabyldady. Sopylyq ilimdi damytyp, gýldendirgen Qoja Ahmet Yasauy jәne onyng shәkirtteri. Sondyqtan babalarymyz osy ruhany joldy ústanghan. Álisher Nauai: «Týrkistannyng piri - Yasauiy», - deydi. 5,5 mln. shaqyrym jerdi jaylaghan týrki halqynyng piri - Yasaui. Al qazir Yasauigha kimder qarsy? Vahhabitter! «Qane, әuliyeligin, kórsetshi», - dep Yasauy kesenesining týbin tepkilegen tanymal kisiler bolypty. Vahhabitter: «Yasauy kesenesi qúrymay, bizding jolymyz bolmaydy», - dep qaraydy. Týrkistanda osynday әngime jýrip jatyr. Qoja Ahmet Yasauy kesenesin jarudy kózdeude, óte saq bolu kerek. «Ásire dinshilder» býlikten basqa eshtene әkelmeydi. Qazaqstandaghy jat diny aghymdardyng ishindegi eng qauiptisi - vahhabizm. Eger memleket búlardyng ayaghyn túsamaytyn bolsa, olar memleketting ayaghyn túsaydy. Býgingi kóz aldymyzda bolyp jatqan oqighalar sony dәleldeydi. Aydyn-kýnning amanynda Aqtóbede vahhabitter býlik salghanda resmy organnyng qyzmetkerleri «din jamylghan terrorshylar» dep atady. Qanday dindi jamylghandar? «Vahhabitterding tirligi» dep nege aitpaydy? Sebebi, biyliktegi lauazymdy, qúziretti kýshting tapsyrmasynan, tegeurinen taysalady jәne bergen jemin molynan asaghan. Áytpese, mәseleni tótesinen qoyyp, ashyq atpay ma?! Bolat pyshaqty qapqa kórsetpey salyp qoysan, bәribir jaryp shyghady. Qaterli aghymnyng pighylyn qansha jasyrghanymen, bәribir kórinip qalatynyn úmytpasyn. Bizge de, elge de, memleketke te kimning qolymen istelip jatqany mәlim. Qauipsizdik komiytetining aldyna baryp óz-ózin jaru ne degen súmdyq?! «Senderge әli kórsetermin» degen sóz ghoy. Qazirgi tanda qoghamdy dýrliktirip, jastardy shyrmauyqtay shyrmap jatqan eng qauipti aghym - vahhabizm. Men ony dindegi «jolbiyke» aghym dep ataymyn. Vahhabizmning otany - Saud Arabiyasy. 1923 jyly Saud Arabiyasyna aghylshyndar vahhabizmning úrpaghyn alyp kelgen. Maqsaty - músylman әlemin iritu, býldiru. Aughanstan, Pәkistannyng jayyn kórip otyrsyn, osynyng bәri shetelden tapsyrmamen jasalghan iydeologiya. Osylaysha, vahhabizm arab elderining de, Osman imperiyasynyng da týbine jetti. Aldyn almasa, qazaqtyng da týbine jetui ghajap emes.

Tasqara aqsaqaldyng Elbasygha jazghan úsynysy óte oryndy dep esepteymin. Qazaq Yasauy ilimimen tәrbiyelengen. Yasauy jolynyng negizgi iydeyasy - adamgershilikke tәrbiyeleu, ruhany tazaru. Al ruhany tazaru ýshin ýshin zikir praktikasy, amaly oryndalady. Kenestik sayasattyng salqynynan tarihy jadymyzdan shyghyp ketkesin «zikir» dese, býgingi júrttyng tóbe shashy tik túratyn jaghdaygha jetti. Myng jyl boyy ata-babamyz ústanyp kelgen dәstýrden «olar» aitty eken dep bas tarta almaymyz. Men ózim zikir salghanym joq, biraq mening әkem Týrkistangha baryp zikir salyp, ruhany tazaryp kelip jýrgen. Kenes Odaghy bizding sanamyzdan zikirdi maqsatty týrde óshirgen. Odan qorqatyn eshtene joq, sebebi bizding babalarymyzdyng barlyghy zikir salghan. Qazaqtyng túnghysh tarihshysy Múhammed Haydar Dulat «Tarihiy-Rashidi» kitabynda zikirding shalyqty, qalypty, qanyqty degen ýsh týri baryn atap kórsetedi. Babamyz salghan zikirdi úmytyp ketip, endi kórip jaman dep laqtyramyz ba?! Kerisinshe, týsinuge úmtylumyz kerek. Bizge ruhany tazaru asa qajet. «Ásire dinshilder» jabyla sufizmdi, zikirdi teristegende J.Balasaghúniydegi jәuanmәrtlik ilimi men Yasauy babamyzdyng hәl ilimi (kemel adam) jәne Abaydyng tolyq adam ilimin qosa teristep otyrghanyn seze me eken? 1069 jyly Jýsip Balasaghúnnyng «Qúdatghu bilik» kitaby shyghyp, Shu boyynda jәuanmәrtlik ilimi payda boldy. Ony 12-13 ghasyrda Yasauiyding hәl ilimi (hәl - jýrek ilimi) damytty. Abaydyng tolyq adam men Shәkәrimning Ar ilimining qaynar bastauy jәuanmәrtlik, hәl ilimine tireledi. Al Europanyng múnday temirqazyq ilimi bar ma?! Minez-qúlqy búzylyp, Shәkәrimshe aitsaq, «ayuandyqtan shygha almay» otyrghan joq pa?! Tyghyryqtan shyghar jol taba almay jýr. Hәl ilimi Europa júrtynyng qolyna tiyer bolsa, jabysyp airylmas edi. Biz baylyqtyng ýstinde otyrsaq ta, úiqyda qalghandaymyz.

Tasqara kónening kózi bolsa kerek, Yasauy turaly zang shygharu turaly úsynysy beker emes. Bir otbasygha ie bolatyndy shal, aghayynnyng basyn qosatyndy qariya deymiz, aqsaqal bir aimaqqa ýkimin jýrgizedi. Tasqara - aqsaqal, bilikti kisi. Jany shydamaghannan keyin preziydentke zang shyghar dep otyr. Al Preziydentimiz búl zandy shyghardy dep esepteymin. Týrkistanda ziyalylarmen kezdeskende: «Ruhany jolymyz, diny tanymymyz - Yasauy joly», - dedi. Sondyqtan Preziydent dúrys baghyt berip, aqsaqal mәseleni dúrys qoyyp otyr. Biz - preziydentti jaqtaytyndar osy ústanymnan tas bolyp ústap, damytuymyz qajet. Áriyne, vahhabitter preziydentting betine jyltyrap qarasa da, ayaghynan shalady dep bilemiz. Sol sebepten preziydentti jaqtay otyryp, ózimizding Yasauy jolymyzdy ashyp aluymyz kerek.

- Ishinde óziniz de bar Ismatulla maqsym men Sayat Ybyraygha arasha súraghan ziyalylar datyna jauap bar ma?

- Ázir jauap joq. Sot jýrip jatqanyna ýsh aiday boldy. Halyqqa shynyn aitayyqshy, «Senim.Bilim.Ómir» birlestigining azamattarynyng qamaluy yqpaldy, lauazymdy adamnyng «zakazymen» jasaldy dep oilaymyn. Bayqap qarasam, taqqan aiyptary jalghan jәne ol teristelip jatyr. «Aqiqat» degen «nekesiz» filiminde meni birlestikti, zikirdi jaqtaydy dep aiyptapty. Áriyne, men jaqtaymyn! Ismatullanyng «Jariya zikirding dәleli» kitabyna alghysóz de jazdym. Enbekte pendening kókirek kózin ashudyng kilti - zikirge aiyryqsha mәn bergen. Men sol sózimde túramyn әli. Sebebi, zikir - bizding ruhany tazaru jolymyzdaghy әdisimiz. Ony teristeu - nadandyq.

IYә, preziydentke osy mәselening anyq-qanyghyn aityp, tolyq kartinasyn ashyp bereyik, bizdi qabyldanyz dep hat joldadyq. Hatymyz jetpey me, әlde ol kisining qoly tiymey me, bilmeymiz, jauap kelmey jatyr. Biraq ta eldegi diny ahual, ózgerister bizding baghytymyzdyng dúrys ekenin kórsete bastady. Al osy isti jýrgizip jatqan sot ottyng ortasynda túr. Múny sol sot estisin! Eger erteng búl azamattar jazyqsyz sottalsa, kesken jazasyn tekseremiz, zangha sәikestendiremiz. Ádiletti ýkim shygharsa, sotty tóbemizge kóteremiz, bolmasa qoghamdyq pikir qazanyn qaynatatyn bolamyz. Búl qorqytu emes, әdiletin aityp otyrmyn. Sayat Ybyraydy «diny alauyzdyq tudyrdy» deydi. Men ony jaqsy bilemin. Sayat - qazaqtyng eng mandayaldy ghalymdarynyng biri, tehnika ghylymdarynyng doktory, naghyz patriot. Bizding tehnika, medisinada jýrgen azamattarymyz óz salasyn bilgennen basqa qoghamdyq ghylymnan maqúrym. Sayat - Abay, Shәkәrim әlemine tereng engen ghalym. «Yasaui» vokaldy tobymen birge el aralap jýrip, dәstýrli jolymyzdy, hikmetti nasihattady. Osylay el ýshin qyzmet etip jýrgen azamat nege qamaldy? Qazaqy dýniyetanymnan tuyndaghan salmaqty oi-pikirlerimen vahhabitterding jolyn bógedi. Bógegen joldy alyp tastau ýshin qarjysyn qúiyp, qaruyn, bedelin salyp «zakaz» bergen jaghdaydan tughan nәrse ghoy dep oilaymyn.

Alghashqyda qúqyq qorghau organdarynyng qyzmetkerleri «birlestik mýsheleri adam óltirdi» degendi shyghardy. Keyin marqúm bolghan jigitting әieli baspasóz betinde sóiledi: «Kýieuimning sýiegin mening rúqsatymsyz qazyp alyp, tekserip, ornyna qayta kómbegen», - dep, júbayynyng óz ajalymen ólgenin, búl azamattardyng jazyqsyz ekenin aitty. Adam qúqyghyn qorghaytyndardyng istep otyrghan tirligi - osynday. Áyteuir, janyn salyp aiyptaugha úmtylyp otyr. Nege? «Ayyp tauyp, «zakaz» bergen qojayynnyng rizalyghyn alsam, pagonym da, aqsham da ósedi» dep bireuding kóz jasyna, obalyna qalyp, qarq bolamyn degeni edi. Búl myrzalar zaman ózgergenin sezinsin! Qazir adamdar onaylyqpen jan bermeydi. Bizdi eshtene bilmeydi dep oilay ma? Kimning kim ekeni bizge belgili. Bilgesin aityp otyrmyz. Bilip túryp, ishke saqtap qalsan, shaytany jolda qalasyn. Maqsatymyz - memleketimizding myqty, eldigimizding berik boluy. Osy oryndalsa boldy. Dýnie ýshin kýresip jýrgenimiz joq. Bizge ataq ta, danq ta, eshtene de keregi joq.

- Sizding esiminiz qazaq ruhaniyatyndaghy ózekti túlghalar Abay men Momyshúly múralarymen qosa atalady. Osydan shyghatyn súraq osy eki alybymyzdyng ruhany sabaqtastyghynyng negizinde ne jatyr?

- Abay - oishyl, hakim. Hakim dep Aristoteli, Sokrat, әl-Faraby dengeyinde oilaytyn adamdy aitady. Zamanynda Kókbay, Maghjan, Shәkәrim Abaydy Hakim degen. Qazaqtyng qoghamdyq oiynyng arghy-bergisining sintezdelgen, týiindelgen túsy - Abayda. Sondyqtan Abaygha jýginemiz. Al Bauyrjan Momyshúly - últyn sýigen naghyz patriot, ataq ta, dýnie de izdegemen, halqynyng aryn oilaghan batyr. 1943 jyly qan maydanda soghysyp jýrip Baukeng qazaq tilining taghdyryna qatysty mәsele kóterdi. Sol kezde jazushy, әdebiyetshi, akademikter búl mәseleni kóterse, qayda qaldy? Baukenning aitqanyna Ortalyq partiya komiyteti kónip, qauly qabyldamaqshy bolghan kezde saq qarghanyng biri habar jetkizgen be, әiteuir ayaqsyz qaldyrdy, oryndamay tastady.

Abaytanu mәselesin kóterip, nәtiyjeli jana qyryn ashu jolyndamyz. Áli de damytyp terendetu kerek. Bauyrjan Momyshúlynyng múrasynan halyqqa qolyna tiygeni - sәbettik senzuranyng sýzgisinen ótken sanauly-aq jaryq kórgen kitaptary ghana. Baukenning 90 jyldyq toyy ótkesin Jambyl oblysynyng sol kezdegi әkimi Serik Ýmbetovke batyrdyng múralaryn tolyghymen shygharyp, әueli 30 tomdyghyn shygharyp 100 jyldyq mereytoyynda halyqqa qolyna bereyik dep úsynys tastadym. Ol kisi qoldap, bes jylgha 25 mln tenge bóldi. Nәtiyjesinde Baukenning 30 tomdyq enbegin dayarladyq. Ákim auysyp, ensiklopediya shygharu oiymyz iske aspay qaldy, aqsha audarylmady. Tipti, toy ótisimen Bauyrjantanu ortalyghyn jauyp tastady. Bolmaghasyn Taraz pedagogikalyq institutynyng rektory Asqar Ábdualy bauyrjantanu ortalyghyn ashu turaly úsynysymdy jýzege asyrdy. Qazir onda ýsh-tórt adam bolyp júmys istep jatyrmyz. Baukenning óz múrasy 40 tomdy qúrady, al batyr turaly zertteu maqala, kórkem shygharma jәne basqasyn qosqanda 60 tom shyghady. Barlyghy - jýz tom bolatyn enbek jas úrpaqtyng iygiligine beriledi. Mәsele sony jýzege asyruda jatyr.

Abay múrasynyng - adamzattyng moralidyq kodeksine negiz bolar syryn ashu, jariyalau júmysy jýrip jatyr. Abaytanu oqulyghy jazylyp, pәn retinde oqytyluda. Qaraghandy, Astana, Semey, Óskemen, Ontýstik Qazaqstandaghy jogharu oqu oryndary búl bastamany qoldap, iske asyrmaqshy. Ál-Faraby atyndaghy uniyversiytetting rektory da kónil bólip otyr. Biz Abaydy mengerip, Baukenning qayraghyna qayralsaq, әlemdegi eng myqty jastar bizden shyghady.

- Osy súraqtan shyghatyn súraq. Bauyrjan jәne islam taqyryby ózekti me, osy? Batyrdyng diny kózqarastaryn sipattaytyn jetkilikti derek bar ma?

- Bar. Ájesi Baukendi qazaqtyng dini, últtyq dәstýrimen myqty tәrbiyelegen. Ózining aituynsha, eseye kele Baukeng Maghjan Júmabaev, Ahmet Baytúrsynúlynyng asyl múrasymen susyndap, oqyp jetilgen. Ákesi molda bolghan. Jәne de әkesining jazghan shejiresin ózi damytqan, tolyqtyrghan. Qúrandy da oqityn. Áskery tәrtipte jýrse de, halqymyzdyng diny saltyna bas iyetin. Birde Baukeng maghan: «Adamnyng baratyn jeri belgili. Erte me, kesh pe bәribir oghan baramyz. Men qaytys bolghanda denemdi tabytqa jauyp kómbender, betimdi ashyp júrtqa kórsetip qoymandar. Músylman dininde adamnyng jany shyqqannan keyin betin jauyp qoyady. Aghayyn-jaqyn meni ómirde kórdi, sondyqtan olarda men turaly jaqsy әser qalghany dúrys. Eng sonynda mening «bezobraziya» týrimdi kórse, sol әser esterinde qalyp ketedi. Bizde betin ashyp qoyyp, qarap, sýiip qoshtasyp jatady. Ol hristain dininen kelgen. Búl dúrys emes», - dedi.

Batyrdyng din turaly pikiri, oiy erkin, syny bolatyn. «Hristian dinindegi qasiyetti kitap Injil Allanyng sózimen birge, tam esti slova praviytelya mira», - dedi. «Nege?» dep súradym. «Olar jer-jerdi jaulap, biyleushileri ózderining oiyn salyp jibergen tústary bar. Sondyqtan búl kitaptarda qayshylyq kóp. Al Qúranda bir gramm qayshylyq joq. Ózing salystyryp qara», - dedi. Músylman dinine taq túratyn. Ákesi molda bolsa, Baukeng qayda barady? Sonday derek barshylyq. Enbekterinen sol úshqyn oilardy ala bilu kerek. Zertteushi bolsa, osy taqyrypta monografiya jazyp shyghugha da bolady.

- Qazir qanday baghytta enbektenip jatyrsyz?

- Men kópsalaly bolyp kettim. Óz zamandastarymnyng ishinde qonys audaryp, eng kóp kóshken men ekem. Dýnie izdep kóshpedim. Sol túrghan ortamda siya almadym. Búzyqtyghym joq, biraq pikirimdi bet-jýzi demey tike aitamyn. Sosyn menen qútylugha asyghady. Búrynghy bastyqtarym estise, esty bersin. Olar meni ýndemey, yn-shynsyz qualap, shygharyp jibergen. Áuelide Almatyda boldym, odan Týrkistan, sosyn Tarazgha, qaytyp Týrkistan bardym, qaytadan Tarazgha oralyp, aqyrynda osynda Almatygha kelip otyrmyn. Men kez kelgen jerde dau tudyryp jýrmeymin, jan shyghatyn jerde ghana kózgharasymdy bildirip, pozisiyamda túramyn.

- Súhbattasqanynyzgha rahmet!

Súhbattasqan

Dәuren SEYITJANÚLY

«Adyrna.kz» sayty