(Bauyrjan Erdembekov turaly)

Sóz basy

Shyghys әleminde adamnyng jan quaty haqynda kóptegen shygharmalar, tolghamdar, ertegiler men estelikter bar. Sol jazbalardyng kópshiligi adam balasynyng kemeldenuine bir taban jaqyndatqysy kelgen niyetten tuyndaghanyn angharamyz. «Ótken zaman – ótken dәuirlerding enshisinde qaldy, endi oghan oralmaymyz» degen pikirdi tolyq dúrys dep qabyldau – aqylgha syn. Sebebi adamzat tarihyndaghy týrli oqighalardyng tizbegi bizge mýlde basqa derekterdi aighaqtap bergendey. Ol – ruhany órleu men qúldyraudyn, psihologiyalyq ózgeristerdin, yaky pendening jan әlemine qatysty kóptegen jauaby joq súraqtardyng «jemisi». Taghy bir jaytty tikeley adamnyng ózinen emes, jalpy ghalamzattyq qúbylystardan izdegen jón. Tas, su, jer, ózen, kól – barlyghy da qoynauyna úly júmbaqty jasyryp, erekshe tylsymmen adam sanasyn baurap aluda. Búl ýrdis jyldan-jylgha úlghayyp, janaryp keledi. 

Álemdik oishyl, ghalym Ábu Nasyr Ál-Farabiydin: «Bilim qughan jannyng oiy kýndelikti kýibennen kóp alysta jatady» degen tәmsili bar. Biraq múnyng syryn әli tolyq ashyp, realdy ómirde dúrys qoldana almay jýrgenimiz ókinishti. Ghalymnyng «bilim qughan» degen payymy – tek bir salanyng mamanyna emes, býkil adamzattyng iygiligine qaratyp aitqan manyzdy baghdary. Shynynda da, bizding «kýibeng tirshilikke» batyp ketkenimiz sonshalyqty, tabighattyng әsemdigin, kóshken búlt, soqqan jel, syldyrap aqqan búlaqtyng tylsymyn tany almay, tanu bólek, sezine almay qalghanymyz aqiqat. Tabighy bolmystyng ózi – tabighy qúbylystarmen mәngi sabaqtasyp túrady. Sondyqtan da ghylym – adamzat balasynyng tabighatpen, tarihpen, eng bastysy adamnyng óz-ózimen baylanysyn bir jýiege qoyyp, bolmysyn aishyqtaydy. 

Qazirgi tanda bilim salasyndaghy keybir әdistemeler jogharydaghy biz aityp otyrghan mәselelerding manyzyn ashsa, jan әlemining kesapattaryn úshyqtasa, últtyq qúndylyqtarmen birge dәriptelse, núr ýstine núr bolary sózsiz. Alayda jas úrpaqtyng oqu men tәrbie baghyty últtyq tamyrdan asa alshaqtap ketkenin bayqaymyz. Asylynda, Abay Qúnanbayúly, Shәkәrim Qúdayberdiúly, Mәshhýr Jýsip Kópeyúlynyng shygharmalarynda býgingi jastargha qajetti qaynarkózder men ruhany susyn bar edi. Bizdegi basqagha eliktegish minezimiz ony әzirge «mensine» qoyghan joq.

Býgingi Qayym

Sózimizding әlqissasyn jan әleminen bastadyq. Sebebi qazirgi tandaghy kóptegen adasushylyqtyng arghy teginde osy qúndylyqtyng kýireuinde jatqany belgili. Dese de, әr isting bir baylamy bar. Ghylym jolynda tabandy enbek etip jýrgen túlghalardyng san qyrly ónerin syrttay baqylap, enbegine ishtey sýisinip otyramyz. Sonday ghalymdardyng biri – abaytanushy, bilgir ústaz Bauyrjan Erdembekov.

Ghalymnyng enbekterine kóz jýgirtseniz, qazaq bolmysynyng qadau-qadau qazynalaryna, ruh pen aqyldyng aidynyna, kóshpeli ghúrpymyzdyng keleli tanymyna jolyqqanday bolasyz. Biyl – alashtyng bas aqyny Abay Qúnanbayúlynyng 175 jyldyq mereytoyy ekenin eskersek, abaytanushy ghalym turaly sóz aitugha tolyq qúqymyz bar. Sebebi Abay shygharmalarynyng jan-jaqty nasihattaluyna tikeley týrtki bolu, Abaymen «derttenu», hәkimning әdeby ainalasyn meyilinshe terenirek zertteu – B.Erdembekovtyng ghylymgha degen adaldyghynyng kórinisi.

Qalamgerding «Abaydyng әdeby ortasy jәne aqyndyq mektebi» taqyrybyndaghy enbegi – abaytanu ghylymyna qosylghan eleuli ýles bolghany dausyz. Atalghan taqyrypty ótken ghasyrda Q.Múhamedhanúly ghylymy ainalymgha qosyp, qajetti derekterdi jinaqtap, jariyalaghany kópshilikke ayan. Rasynda da, Abay sekildi danyshpan oishyldyng shygharmalarynda, shәkirtterinde, úrpaghynda san ghasyrgha azyq bolar asyl múralar jatqany shyndyq. Mәsele tek Abay dәuirinde ghana emes, hәkimnen keyingi qazaq poeziyasynyng baghyt-baghdary, damuynda ekeni belgili. Al tariyhqa kóz jýgirtsek, Abay shәkirtteri ózderine artylghan amanatty oryndap, keyingi buyngha qazaq poeziyasyn saf taza kýiinde jetkizgenin bilemiz. Enbekte Túraghúl, Maghauiya, Aqylbay, Kókbay, Kәkitay, Árham, Áset, Árip sekildi tuma talanttar turaly arhiv derekteri men el ishindegi estelikterge den qoyylghanyn tilge tiyek etken jón. 

Q.Múhamedhanúly Abaydyng aqyn shәkirtterining múralaryn qalaysha jinap, qanday qiyndyqpen júrtshylyqqa úsynghany kópshilikke ayan. Ozbyr zamannyng otarlyq ezgisi abaytanu ghylymynyng damuyn tejeulep, tarihy derekterdi ózgeriske úshyratty. Ásirese, Abay shygharmalarynyng tekstologiyasy talay synnyng astynda qalyp, «bas-basyna by bolghan ónkey qiqymnyn» kesirinen bir jýiege, naqty ýlgige týspey túrghan edi. Búl orayda qiyametting qyl kópirinen ótip, qalyng qazaqqa «Abay shәkirtteri» degen auqymdy da ózekti mәseleni kótergen Q.Múhamedhanúlynyng jankeshti qadamyn aitpay ketuge bolmaydy. Jogharyda sóz etken dýmshe synshylardyng basty nysany – «Abaydyng әdeby ortasy boluy mýmkin emes» degenge sayady. Búl pikirding astarynda Abaydyng poetikalyq kókjiyegin keneytuge qarsy bolu, adamzattyq dengeydegi oi-tolghamyn jasyryp qalu, sol arqyly tútastay bir últtyng әdebiyetin mansúqtau jatqany aqiqat.

B.Erdembekov ózining ruhany ústazy Q.Múhamedhanúlynyng ghylym jolyn jalghap, atalghan taqyryptyng órisin keneytti desek, qatelespeymiz. Shyntuaytyna kelsek, Tәuelsizdik alghannan keyingi abaytanu salasy men Kenes odaghy kezindegi ghylymnyng aiyrmashylyghy kóp. Ásirese, qazaq poeziyasy, onyng ishinde Shyghys pen Batysty ýlgi tútqan hәkim kózqarasy qatal senzuranyng iyleuinde qalyp qoya jazdady. Abaydyng «Segiz ayaq» ólenindegi: «Ghylymdy izdep, / Dýniyeni kózdep, / Eki jaqqa ýnildim» degen sózinen-aq aqynnyng dýniyetanymy keng bolghany, qasang qaghidalargha syimaytyny anyq edi.

B.Erdembekov «Abaydyng mektebi» maqalasynda: «Abaydyng ainalasyn shartty týrde eki topqa bólemiz. Birinshisi – Abaydyng aqyn shәkirtteri, ekinshisi – Abay ainalasyndaghy ónerpazdar», – deydi. Búl dauly mәseleni sheshu barysynda ghalym Abaydyng naqty shәkirtteri men aragidik úshyrasyp otyratyn talantty jandargha zertteu jasay otyryp anyqtaghan. «Naqty shәkirtteri» degenimizding sebebi – olar – hәkimnen tikeley tәlim alghan, sonday-aq oishyldyng núsqauymen óleng men poema jazghan aqyndar. Osy sekildi eki toptyng ara-jigin ajyratyp, Abay múrasyn ghylymgha qaytadan janasha sipatta engizude qalam iyesining yqpaly zor.

Árip aqynnyng әlemi

Abay qay isti, qay minezdi, qay qúbylysty jyrlasa da, aqyl tarazysyna salyp, kókirek sýzgisinen ótkizip baryp jariyalaghan. Osyghan qarap, Abaydyng synshyldyghyna tәnti bolarynyz anyq. Mine, osynday aqyl iyesi jas buyngha bar bilgenin jetkizgisi keldi. Estir qúlaq, esti kókirek bolsa, ol esh nәrsesin ayamady. Kerisinshe, shәkirtteri ózinen asyp ketkenin, әlem әdebiyetin tereng bilgenin qalady. Sýiikti úly Ábdirahmangha arnap jazghan óleninde: «Jana jyldyng basshysy – ol, / Men eskining arty edim», – deui de sondyqtan.

Abay qaynarynan susyndaghan talantty túlghalardyng biri – Árip Tәnirbergenúly. Ol da basqa shәkirtteri sekildi Abay taghylymyn boyyna sinirip, әnshiligi men aqyndyghyn qosa shyndady. Degenmen, XX ghasyrda aqyn ghúmyryn zertteu isi ayaqsyz qalyp, birashama kedergige úshyraghanyn bireu bilse, bireu bilmes. B.Erdembekov «Árip aqyn» enbeginde: «Á.Tәnirbergenúly ómiri men shygharmashylyghynyng әli de jete zerttelmey, ghylymy túrghyda óz ornyn tappay keluining birneshe sebepterin aita keteyik. Birinshiden, Abaytanu men Abaydyng aqyndyq mektebin solaqay tanym túrghysynan tanyghan sol uaqyttyng әdeby kózqarasy. Ekinshiden, aqynnyng sosialistik qoghamgha jat shygharmalar jazuy (әsirese dýniyetanymdyq mәndegi poeziyasy). Ýshinshiden, Áripting tónkeriske deyingi patsha sheneunikterimen birge birneshe jerde tilmashtyq qyzmette jәne bolystyng hatshysy siyaqty qoghamdyq júmystar atqaruy, ol az deseniz tónkeristen keyin kenes ókimeti túsynda  «isti bolghan kýdikti» ómiri», – dep ótken ghasyrda Á.Tәnirbergenúlynyng shygharmashylyghy nelikten kóp zerttelmey, nazargha ilikpey kelgenin dәleldep berdi. Osynday kedergiler tek Árip aqynda ghana emes, Qúnanbay әuleti, odan keyingi Abay úrpaqtaryna da әser etkeni mәlim. Bir ghana Túraghúl Abayúlynyng azapty ómiri men ólimi kópshilikting kókeyinde әli kýnge deyin mazdap túr.

Jalpy, B.Erdembekov Árip aqynnyng býtin bolmysyn ashyp, negizgi qasiyetterin jiktep, qalyng oqyrmangha úsynyp keledi. Derekterding sanaluyandyghyna qaramastan, ghalym Á.Tәnirbergenúlynyng ómirine janasha kózqaraspen bagha berip, aqyndy «tiriltip» otyr. Áriyne, egerde qazaq qauymy osynday enbekterge óz uaqytynda, tiyisti dәrejede nazar salyp otyrsa, Árip aqynnyng múrasy әli de jan-jaqty zertteledi degen ýmit bar. 

Qúdaybergen Júbanovpen ýndestik

Býgingi tanda B.Erdembekov – Qúdaybergen Júbanov atyndaghy Aqtóbe ónirlik memlekettik uniyversiytetining rektory. Búl jauapty qyzmetting ghalymgha berer paydasy úshan-teniz ekeni sózsiz. Birinshiden, jas úrpaqqa Abay múrasyn Q.Júbanov (1899-1938) enbekteri negizinde oqytsa, ekinshiden, óz tәjiriybesi arqyly hәkimning ónegesin tanytary belgili. 

Arab, parsy, latyn, týrik, japon tilderin erkin mengergennen bolsa kerek, Q.Júbanovtyng bilimi basqa qalamgerlerden qaraghanda oq boyy ozyq túrghany bayqalady. Ol Abay shygharmalarynyng tildik erekshelikterin jiti qarastyryp, jan-jaqty zerttedi. Ghalymnyng myna bir pikirine nazar salayyq: «Abay — oishyl aqyn. Ólenin pikir kernep túr. Onyng sezimi — oishyl sezim. Biraq, onyng oiy da — sezimshil oi». Búl payym – danyshpan aqynnyng bir qyryn ashyp bergendey boldy. Sanagha sәule týsirip, selt etkizer sózding tórkini – «sezimshil oida». Sirә, ghalym sezim men aqyldyng toghysqan túsynda Abay bolmysy jatyr degendi menzese kerek. Búl – biz angharmay jýrgen ýlken izdenisting nәtiyjesi. 

Asylynda, Abaydyng «aqyl, qayrat, jýrek» jәne «tolyq adam» baylamy – ruhany tazarudyn, adamdyng adamdyq qalpyn saqtap qaluyna negiz bolar erekshe ústanym bolghanyn bilemiz. Qos qalamger de osy asyl qúndylyqty tereng sezinip, enbekterine arqau ete bilgen. 

Qalamger bolmysy

Áygili filosof F.Nisshenin: «Biz bolashaq ýshin ómir sýrmeymiz. Kerisinshe, ótkenimizdi saqtau ýshin ómir sýremiz», – degen tәmsili kózi qaraqty oqyrmannyng esinde bolar. Sózimizding basynda da osy oidy qozghap kórdik. Rasynda da, ótken uaqytta ghana ómir, tynys pen tirshilik bar. Áli bolmaghan oqighany «ghúmyr» dey almaymyz. F.Nisshe aitqan tolghamnyng kóp adamnyng bolmysyna, dýniyetanymyna әser etkeni belgili. Endeshe, býgingi ómir men ótken shaqtyng altyn kópiri – ruhtyng tylsym qúbylystarynda. 

Nege ekeni belgisiz, B.Erdembekov turaly sóz qozghaghanda Abaydyng «Asyqpay jýrip anyq bas» degen taghylymy men talaby eske týsedi. Bәlkim, әrbir jylt etken qyzyldy-jasyl dýniyege aptyghyp, aldamshygha asyghyp, baybalam saludyng qaterli dert ekenin sezgennen keyin ghalym onday isti qúptay qoymasa kerek. Bir ghajaby, Abay – qara jerge kómilgen adam bolghanymen, onyng bolmysy әli de tiri. Qúmdauytty basyp, anyzaq jelding ótinde óz mekenine jetuge talpynghan keruendey búl bolmys ta biraz ghasyrdyng asuynan asatyn synayly. Adamnan adamgha kóshetin sekildi. B.Erdembekovtyng tabighatynan sol sәuleni anghardym.

Birjan Ahmer

Abai.kz