Ár halyq óz ruhyna mәngilik meken izdeydi. Degenmen, bastaluy ghana bar sapar ýshin, ghasyrlar qoynynda joghalyp ketpeuding birden-bir talghamy sәt sayyn kidirip sonyna qayyrylu, kóshting kóz úshyna úzap ketkenine qaramastan sary júrtqa-ata júrtyna qaraylap qarau, sodan kóz jazyp qalmau, bastalghan búl sapardyng shegi týptin-týbinde sol ata júrtqa qaytyp oralu ekenine shyn senu.

Batystyqtardyng ghasyrlar qoynynda adasyp qalghanyna qaramastan, Gresiya mәdeniyetin, onda da Gomerding «Iliada» men «Odisseyasyn» óz mәdeniyetterining týp qazyghy, mәiegi deuge qúshtar keletinining de sebebi osynda. «Jyr qúdayy Muza ghashyq bolyp, sol ghashyqtyq kózining bolatyn alyp, onyng ornyna ghasyrlardan ghasyrlargha talmay jetetin ýn bergen», - dep anyzgha ainalyp ketken soqyr jyrau, osydan 28 ghasyr búryn «tógilgen japyraqtargha úqsap ghasyrlar» dep 27 myng 803 tarmaq keletin jyrdy bizding jyrau babalarymyz siyaqty, kýndi-týnge jalghap jyrlaghan desedi. Batystyqtar býginde osy ýndi bar yntasymen estigisi keledi. Olar óz boylarynan osy ýnning janghyryghyn elestetkisi bar.

Ár halyq óz ruhyna mәngilik meken izdeydi. Degenmen, bastaluy ghana bar sapar ýshin, ghasyrlar qoynynda joghalyp ketpeuding birden-bir talghamy sәt sayyn kidirip sonyna qayyrylu, kóshting kóz úshyna úzap ketkenine qaramastan sary júrtqa-ata júrtyna qaraylap qarau, sodan kóz jazyp qalmau, bastalghan búl sapardyng shegi týptin-týbinde sol ata júrtqa qaytyp oralu ekenine shyn senu.

Batystyqtardyng ghasyrlar qoynynda adasyp qalghanyna qaramastan, Gresiya mәdeniyetin, onda da Gomerding «Iliada» men «Odisseyasyn» óz mәdeniyetterining týp qazyghy, mәiegi deuge qúshtar keletinining de sebebi osynda. «Jyr qúdayy Muza ghashyq bolyp, sol ghashyqtyq kózining bolatyn alyp, onyng ornyna ghasyrlardan ghasyrlargha talmay jetetin ýn bergen», - dep anyzgha ainalyp ketken soqyr jyrau, osydan 28 ghasyr búryn «tógilgen japyraqtargha úqsap ghasyrlar» dep 27 myng 803 tarmaq keletin jyrdy bizding jyrau babalarymyz siyaqty, kýndi-týnge jalghap jyrlaghan desedi. Batystyqtar býginde osy ýndi bar yntasymen estigisi keledi. Olar óz boylarynan osy ýnning janghyryghyn elestetkisi bar.

Poeziya degen uaqyttyng izin sezinu, sezingende de «shabyttay jenil, tabyttay auyr» sezinu. Búl tipti de onay sharua emes. Ótken ghasyrda batystyqtardyng Nobeli syilyghyn edel-jedel eki ret Gresiya aqyndaryna beruinde de osynday terenge tartqan syr jatyr. Keshegi gresiyalyqtar men býgingi batystyqtar ýshin uaqyttyng ózi Gomer. Gomer - ghasyrlardyng taghanynda jatqan alyp kól. Odan tarap jatqan miyf, anyz, ertegiler - kólding jaghagha shapqan asau tolqyny. Uaqyttyng túnghiyq terenindegi sol kóldi mәngi sónbeytin shyraqtyng jaynatyp-jarqyratyp túrghany anyq. Búl tújyrymgha býgingi batystyqtar talaspay-aq kelisedi. Ol - adamgershilik ruh, uaqyttyng uysynda túrghanyna qaramastan qasiyetti núry býgingi dәuirge de talmay jetip túrghan alau...

Ghasyrlardyng qoynynda jýndey týtilse de býginge jetken qazaqtar ýshin, әsirese J.Nәjimedenov ýshin uaqyt degen-topyraq. Aqynnyng óz sózimen aitqanda uaqyt degen - «Mening topyraghym». Onyng da tereninde mifter men anyzdar, ertegiler saqtalghan. Onda da bizding qayta oraluymyzdy kýtip, tamyrymyzdyng terenge tartuyn tosyp, túnyp kól jatyr. J.Nәjimedenov ýshin ol kólding tereninde óz halqynyng kókireginde mәngilikke qalghan topyraqtyng ruhy-dala taghylymy jatyr.

Songhy eki ghasyrda qazaqtar uaqyttyng sozylyp, ornynan jyljymastay bayaulap qalghanyn jan-tәnimen sezdi. J.Nәjimedenov jasaghan dәuirde minut, sekund sayyn janalyqtar ashylyp, adamzat gharyshqa qadam tastap jatqanyna qaramastan, uaqyt tipti toqtap qalghanday edi. Qazaqtar ýshin tipten solay bolatyn. Uaqyttyng múnday eki jaqtyly sipat alyp iyiluin ΧΧ ghasyrda T.S.Eliot (1888-1965), Oktavya Pas (1914-1998), J.Nәjimedenov (1935-1983) siyaqty úly aqyndardyng bәri derlik sezindi. Olar ózderining jyrlarymen, ýnimen uaqttyng sozylyp baryp toqtap qalghanday boluyn nemese qarapayym aitqanda uaqyttyng «óluin» anghartty. Olardyng bәri de bayyrghy gresiyalyqtardyng «úshqan jebe qozghalmaydy» degen sózining terenine shókti. Olardyng jazu stiylinde, ólenderining formalyq qalyptasuynyng ózinde uaqyttyng osy iyilgen qasiyetining qayshylyqtaghy birligi saqtaldy. Olardyng jyrynda dәuirding aiqyn en-tanbasy bar. Olardyng jyry ózderine deyingi әdebiyette qalyptasqan ýlgilerge de, «izmderge» de, stiliderge de mýlde úqsamaytyny da sodan. Búl túrghydan alghanda olardyng qay-qaysysy da ózge qalamdastaryna qaraghanda óz dәuirine eng jaqyn barghan, óz dәuirin shynayy mәninen dәl tany alghan aqyndar. Sodan da olar tyng stili jaratushylar.

J.Nәjimedenov - artyq kemi joq, tomagha túiyq ómirdegi, bir qalyptan shyqqan, ólshemge týsirilgen qoghamdaghy jaghrapiya, tarih (aty tariyh, zaty sayasy dogma) oqulyghyn týzushi  ózining «Topyraq» ólenine qystyrma etip, «eski ilanym edi» dep shaghyn kirispe bergen. Osy kirispede aqyn adam ómirge shyr etip kelgen sәtinde, sol adamnyng ómirden ozghanda jatatyn jeri belgi berip qalady deydi. Osyndaghy «shyr etip ómirge kelu» men jerding «búrq etip kóteriluinde» eki týrli uaqyt kezeni ómir sýrip túr. Aldynghysynda әlde bir sapardyng bastaluy bar. Degenmen odan sen adam ómirin úzaq sapargha shyqqan kósh retinde  sezinesin, kósh bolghan song onyng bastaluy da, ayaqtaluy da bolady, endeshe ol bir sapar. Onda uaqtty da mengeruge bolady. Mine, búl uaqytqa qatysty birinshi týrli týsinik. Uaqyt turaly ekinshi týsinik - «jer búrq etip kóteriledi» degen sózden tuyndaydy. Jer búrq etkende jogharydaghy uaqyttyng jana qyry jarq etip kórinedi. Búl adam ýshin mengeruge, auyzdyqtaugha bolmaytyn mýldem jat dýniye, jana uaqyt, әuelgi jalghastyq emes, qayta uaqyttyng kidirui. Adam balasy oilap jete bermeytin jogharydaghy bolmystan basqasha bolmystyng beleng berui. Nemese ótpeli ómirdin, «myng kýn synbaytyn ómirding bir kýn synghan» әlgi ekinshi beti.

Búlar uaqyttyng uysyndaghy eki týrli bolmys, uaqyttyng birin-biri qaptaghan eki týrli kelbeti. Qarapayym adamnyng tanymynda uaqyttyng múnday qiysuynan qashanda «búiyrmys», «jazmysh» degen týsinikter, aqyn sózimen aitqanda úghymdar payda bolady. Adam balasy eskermegendey kóringenimen, jenil ghana aita salatyn osy sózding týbinde qorghasynday auyrlyq jatady. Ghasyrlar boyynda jan iyesining qyr sonynan qalmay kele jatqan ony J.Nәjimedenovtyng «kәri úghym» deytini de sodan. Osy tústan J.Nәjimedenovtyng payymy jana biyigine kóteriledi. Ol uaqyttyng uysynan shyghyp ketetin jana bir mýmkindikting betin bylay ashqan.

«Búiyrmys» ta, «jazmysh» ta -kәri úghym,

Qalay ata-bәribir ghoy, bәribir.

Qay jerde adam, yrys taptyn, qút qúrap,

Qay jerde, adam, mandayyna bitti baq,

Qay jerding de óz taghdyry bar shyghar,

Topyraghyna bitken taghdyr- myqtyraq. . .

«Topyraq»

Ólendegi «Topyraghyna bitken taghdyr-myqtyraq.» degen osy jol J.Nәjimedenovtyng «Tamyr men japyraq» dep keletin oy jelisining arqauy siyaqty. Búl aqynnyng tabighatyndaghy ghasyrlar boyynda ýzilmey kele jatqan últtyq dýnie tanymnyng ózgelerding órtep, qiratyp,  dala tósindegi balbaldardan baryn salyp óshirgenine qaramastan «Topyraq» degen osy sózge sine otyryp boygha taraghan últtyq ruhtyng tepsip shyghuy. Býginde Euraziya kenestigi dep atalghan, bizding ata-babalarymyz birneshe myng jyldan beri jasap kele jatqan aidyndy osy ólkening bizge, bizding tәnimiz ben janymyzgha syilaghan syiy sol-tek ózimizge ghana tәn bolmys, uaqyt, ómir, ólim, erlik, eldik, bauyrmaldyq turasyndaghy eshkimge úqsay bermeytin ózgeshe dýnie tanym.

Bizding ýiding aldynda túrdy jalghyz qara aghash,

Bir kóktemde kóktemey qaldy әlgi aghash jalanash.

Otaushylar qalanyng kóktemeytin aghashyn

ótip jýr-au bayqamay myna aghashty, shamasy?

Japyraq joq basynda

Kólenke de joq onda.

Jalghyz ózi alyp túr bir ýy salar alandy,

Ne payda, dep sóiledim, osy aghashtyng adamgha.

-Inim,-dedi bir agha aq múrtynyng astynan,-

Ras, búnyng bútaghy bayaghyda-aq qansyghan.

Aynalanyng bәrinen payda izdeuge tyryspa,

Shyghyny joq,

Aghashty óz tamyry túr ústap.

Qaraghashtyng tasqa ósken qartayghanyn syn ghyp-aq

Qartaygha bola ma?!

Qayyn, taldyng sybdyrlap

Kógergeni, kókeshim, osy shaldyng arqasy!

Shybyqtardy qorghaghan sol qartynnyng qanqasy,

Syilaghan jón qarttardy,

Jas shybyqtar kóp tómen

Mynau qara topyraqtyng qabaghynan kóktegen,

Qaraghashtyng osynau balaghynan kóktegen.

IYilmeydi sondyqtan jel-dauylgha әlek bop,

Seskenedi sezimsiz baltalydan ghana eppen.

Qúlaydy ghoy ózi de-sәn búzady shal qansha,

Túrghany da túqymy tamyr tartyp alghansha.

Qúlay qalsa qazir búl dauyl úryp shyn úlyp,

Anau aghashtardyng da kóbi keter jyghylyp.

Qúlasa eger myqtylar -

Qúlaydy ghoy dúrystap,

Al, әzirshe múny da myqtylyghy túr ústap! . . .

«Mening topyraghym»

Búghan deyin әlemde az kezdesetin ruhany baylyq - qazaqtyng 5000-nan artyq dombyra kýilerinen túratyn mol ruhany qazynagha asa den qoyghan J. Nәjimedenovtyng búlay jazuy tipti de tegin emes. Sonau shumerlerden, qassaqtardan qazaqtargha deyin «Qasiyetti aghash» turaly mif ómir sýrip keledi. Shumerlerding syna jazuynda osy «Ómir aghashy» denesinen bútaqtar kóktep shyghatyn әielqúday beynesinde sýretteledi. Al qassaqtar sol «Ómir aghashyna» tabynghan. Tauly Altayda, Pazyryq besinshi qorghanynan tabylghan ejelgi búiymdardyng qatarynda matagha týsirilgen, úzyn kiyim kiygen qúday әielding otyrghan beynesi kezigedi. Onyng tizesinen japyraghy qaulaghan «Ómir aghashy» ósip túr. («Shumerler, Skifter, Qazaqtar» Asan Bahtiy). Kók týrkiler bolsa osynau nanym-senimdi óz tirshilikterine, sayyn dala tósindegi bolmystarymen birlestire otyryp, uaqyttyng eki jaqtyly sipatyn tereng týsine otyryp ony ózderine tәn ómir filosofiyasy etip túlghalaghanda, bylay beynelegen:

Biyikte kók tәniri,

Tómende qara jer jaralghanda,

Ekeuining arasynan adam

Balasy jaralghan.

Adam balasy ýstine ata-tegim

Bumyn qaghan, Istemin qaghan otyrghan.

Otyryp, týrki halqynyng el-júrtyn

Qalyptastyrghan, iyelik etken. . .

«Kýltegin eskertkishi»

Kýltegin jazuyndaghy osynau joldar tirshilikti bastaluy men ayaqtaluy bolatyn sapar dep  qana qaramaydy, onda aqqan uaqyttyng jasyryn qyry da bar dep biledi. Tirshilik degening ózi uaqttyng jalghastyghy, uaqt degen ózen nemese  mәngilik jónindegi búljymas senim, atadan balagha, babalardan keyingi úrpaqtargha jalghasyp jatatyn ruhany bolmys, jan dýniyening ýzilmes ýndestigi dep týsingen Kóktýrkiler.

Aspan men jer jaralghanda, ekeuining ortasynan tirshilik jaralghan. Tirshilik degening tamyrdan japyraqqa deyingi bir sapar. Onyng boyynda kóktegi kýn tәnirinen nәr alghan, topyraqtyng tereninde jatqan Babalar ruhynyng qaulaghan kýshi saqtalghan. Qazaqtyng anyz ertegilerinde japan týzde ósken jalghyz aghashtardyn, alyp bәiterekterding kóptep kezdesetini de, qazaqtyng dalada ósken jalghyz aghashty, mola basynda ósken aghashtardy qasiyetti sanap, oghan shýpirek baylaytyny da әne sodan. Tipti qazaqtyng qypshaq taypasynyng payda boluy turaly anyz da sol aghashqa qatysty bolyp keledi. Ótken ghasyrlarda jasaghan Beket batyr turasyndaghy qisada «Ákesi onyng aghash - emendi baltamen shappa -dep aitty» degen joldar kezdesedi.

Ghasyrlar shýnetinen beri kelgen qazaqtyng dýnie tanymyndaghy tirshilik, ómir turasyndaghy búnday týsinik bizge, bizding jan dýniyemizge eki kezbeni-birine biri úqsamaytyn, alayda birin-biri tolyqtap, kemeldendire kelip qazaqqa tәn jan dýniyening negizin qalaghan eki kezbeni - Qorqyt pen Asanqayghyny syilaghan.

Júrttan asqan aqyldy, aldaghyny boljaghysh Qorqyt bir jerde túrmay, ýnemi dýnie kezip, tirshiliktegi jaqsy-jamandy kórip, salmaqtap, synap, bayyptap, bile jýredi. Bireu kәri, bireu jas, bireu baqytty, bireu baqytsyz, bireu qyrshyn jas kýiinde óledi, endi bireu qartayyp óledi. Jas tuylyp ómirge keledi, kәri ólip ómirge qosh aitady. Nege búlay? Qorqyt mine osy súraqqa jauap izdeydi. Ol qansha oilansa da búghan jauap tappaydy, tipti ólim týsine kire beredi. Bir kýni týsinde Qorqyt jelmayasyna minip, japan týzde kezip kele jatsa aldynan kór qazyp jatqan bir top adam kezdesedi. «Búny kimge qazyp jatyrsyndar?», -dep súraydy Qorqyt olardan. Sonda kór qazyp jatqandar «múny Qorqyt әuliyege qazap jatyrmyz», -dep jauap beredi. Sodan seskengen Qorqyt dýniyening ekinshi shetine jan saughalaydy, әlgi kórden qashady. Betpaq shóldi de, dәriya-kóldi de, týgel kezedi, qayda jýrse de, qayda barsa da ózine kór qazyp jatqandardy kezdestiredi. Sodan aqyry Syrdariyanyng jaghasyna kelip túraq tabady. «Elimning qayghysyna mynda bir daua osy bolar» dep Syrdyng suyna kilemin tósep, qobyzyn tartyp otyryp ómirden ótedi. Qazaqta «Qayda barsang da Qorqyttyng kóri» degen qanatty sóz bar. Búl «Ómir ótpeli» degen tanymgha basqasha týsinik beredi. Ómir ótpeli, degenmen ol aghyp jatqan ózen siyaqty ghana emes-ol boljausyz, bastaluy bolghanymen qalay ayaqtalary belgisiz sapar. Tirshilik uaqyttyng uysyndaghy jelde jalt-jalt etken shyraqqa úqsaydy. Onyng kenetten jalp  etip óship qaluynyng ózi әlgi sapardyng jalghasa beruinen, ómir ózenning arnasynan tasyp ketpeuinen әlde qayda mýmkindirek. Degenmen bizding ata-babalarymyz ómirding múnday «ótpeliligin» «adam ózi myng jasamaydy, úrpaghymen myng jasaydy» degen bir auyz sózge jyqqan. Áne sodan da ózine ghana emes, úrpaghyna, eline mәngilik meken - «jer úiyq» izdegen Asanqayghynyng keshe men býgingi qazaq dalasynda, sonau Altaydan Atyraugha deyingi jerde tabany tiymegen, ataly sózi qalmaghan jer joq.

Qorqyt pen Asanqayghy bizding sanamyzdy kezip jýr jәne mәngilik keze beredi de. Biz ómir men ólimning qatynasyn, tirshilikting mәnin sonyng tarazsymen ólsheymiz, sonyng talghamy men ómir sýremiz, qatgez bolmyspen betpe-bet kelsek te, qamshynyng sabynday ghana ómirding mәnin sezsek te, oghan qabaq shytpastan qasqayyp qarsy túra alamyz. Bizder әne osylaysha «biz qaydan kelemiz, qayda baramyz? Biz kimbiz?» degen súraqtyng sheshuin tapqanbyz. J.Nәjimedenov ta búdan qaghys qalmaghan.

Biz de «qashyp» jýrmiz әzir kóp kórden,

Kóp jaylardan basymyzdan ótkergen;

Dәrigerding qoltyghynda-aq dirildep,

Jetken shaqta bir indet

Týiemizden biz-daghy

Bir týsermiz týbinde.

Osyny oilap-taghy da oy kóp, kóp týrli-

Otyr edim;

Kórshi jengey kep kirdi,

As ýy jaqqa qarap birer jótkirdi,

Sonan son: «ottyq kerek edi»dep kýldi.

Sergip qaldym jenileye kýrsinip,

Jenesheme shyrpy kerek bir synyq!

Netken ghajap, túrmys, sening múqtajyn,

Netken rahat sening qamyn, tirshilik.

«Qorqyt baba»

Mine búlar mening J.Nәjimedenov poeziyasyna - tenizding ózi emes, tamshysyna ýnilgende kórgenderim. Odan qasiyetti tughan jerding kýnge qaqtalghan topyraghynyng dәmi seziledi. Onyng týbinde últtyq poeziyamyzdyng sarqylmas qaynar-kózi jarqyrap, jaynap jatyr.

«Abay-aqparat»