Qazaqtyng zanghar jazushysy Múhtar Áuezovting 1960 jyly Sovet jazushylarynyng delegasiyasy qúramynda Amerika Qúrama Shtattaryna sapar jasap, múhit asyp kelgenin bilemiz. Ol jayynda jazushynyng «Amerika әserleri» atty jolsapar esteliginen de oqyghanbyz.  Kaliforniya uniyversiytetining Los-Andjeles bólimshesindegi «Qazaq tarihy men mәdeniyeti» bólimining  professory, AQSh–Qazaqstan dostyghy turaly jazyp jýrgen amerikalyq ghalym Dennis Kin (Dennis Keen) Áuezovting AQSh-qa sapary barysynda barghan jerleri men kezdesken adamdary turaly qyzyqty material jazyp, әleumettik jelidegi óz blogyna jariyalaghan eken. «Qazaq әdebiyeti» gazetining jurnaliysi Dýisenәli Álimaqyn sol maqalany audaryp oqyrmandar nazaryna úsyndy.

ÚMYT BOLGhAN SAPAR

Qazaqtyng zanghar jazushysy Múhtar Áuezov – epikalyq saryndaghy romandary men sahnalyq shygharmalary arqyly oqyrmandargha keninen tanys әri aghylshyn tiline audarylghan eng alghashqy qazaq jazushysy. Onyng jauhar tuyndysy – «Abay joly» atty romany kóptegen tilderge audarylyp, taralghan, sonymen qatar әngimeler jinaghy da Úlybritaniya elinde kitap bolyp shyqqan. Áuezovting týpnúsqa qazaq tilinen ózge tilderge audarylmaghan bir tuyndysy bar, búl tuyndy kóshpeli halyqtyng foliklorymen bayytylghan sýbeli tuyndylarynyng biri bolyp tabylady. Shygharma «Amerika әserleri» dep atalady.

Qazaq әdebiyetining asa tanymal jazu­shy­sy, ghalym, folikloriysi 1960 jyly Amerika Qúrama Shtattaryn bir ay boyy aralaghan eken. Búl tús «Hrushev jylymyghy» dep atalatyn dәuir edi, sonyng ayasynda elaralyq mәdeny almasular jiyiley týsken. 1959 jyldyng qazan aiynda AQSh Memlekettik departamentining baghdarlamasy boyynsha tórt amerikalyq jazushy – Edvard Veks, Peddy Chayefskiy, Artur Shlesinger, kishi Alifred Kazin KSRO-gha jiberiledi. Jarty jyldan keyin amerikalyq Bilim beru kenesi tórt sovet jazushysynyng saparyna demeushilik jasaydy. Sol kezdegi Kenes Odaghynyng eng joghary әdeby marapattaryna ie bolghan Áuezov ýshin búl sapargha baratyndardyng tiziminde bolu tanghalarlyq jaghday emes edi. Qazaq jazushysymen orys jazushylary Stepan Shipachev pen Leonid Leonov jәne ukrain jazushysy Oles Honchar saparlas bolady. Atalghan qalamgerlerding bir de bireui aghylshyn tilinde sóiley almaytyndyqtan, olar Mәskeuden kelgen audarmashy jәne әdebiyettanushy Sofiya Krugerskaya, Memlekettik Departamentting  qyzmetkeri Djon Beyker, Qoghamdyq qatynastar burosynyng ekskursiya qyzmetkeri Nataly Grant Vraga, Boris Kraves atty audarmashy jәne kenesshimen birge keledi. Aqpannyng ortasynan nauryzdyng ortasyna deyin Áuezov jәne osy top mýsheleri býkil Qúrama Shtattardy aralap shyghady. Vashingtonda jazushy últtyq telearnagha súhbat berip, Kongress kitaphanasynan óz kitaptaryn kóredi. Niu-Yorkte ol Brodvey shoularyna qatysyp, astanalyq óner múrajayyn tamashalaydy jәne 21 klubqa barady. Kaliforniyada  Yosemit últtyq sayabaghyn aralap, Arizonada Ýlken shatqaldyng shetine shyghyp kóredi. Sapar barysynda Áuezov pen onyng serikteri qayda jýrgendikterinen aqparattar berip otyrady. Osy aqparattar men Áuezovting jeke jazbalary arqyly biz qazaqtyng zanghar jazushysynyng AQSh-taghy sayahatyn alghash ret bayandaghaly otyrmyz.

Vashingtonda

Áuezov jazbasynda Niu-Yorktegi IYdevalid әuejayyna (qazirgi kezde JFK dep atalady) qonghan kezde, tym kónildi bolghanyn,   «IYdevalid» atauy «Aydyng auyly» degendi bildiretinin jazady. Áuejaydyng kólemi de ony beyjay qaldyrmaydy, qúddy әr әuekompaniyanyng óz әuejayy bar siyaqty әser alghanyn da jasyrmaydy. Ondaghan úshaqtardyng jol boyymen qozghalatynyna qayran qalady, tipti búl kórinisti ol «teniz týbinde damylsyz jýzip jýrgen ýlken ba­lyq­tyn» beynesine úqsatady. Qalamgerler sapar barysynda Niu-York qalasynan eki ret týstenbekshi bolady, biraq shúghyl týrde Vashingtongha attanady. Ol jerdegi KSRO Elshiliginde kenes diplomattarymen kezdesip, on bes jurnalispen baspasóz kon­ferensiyasyn ótkizedi. Osydan bir ja­rym jyl búryn kenestik jazushy Boris Pasternakqa әdebiyet salasy boyynsha Nobeli syilyghy berilgen kezde, kenes sheneunikteri ony atalghan iri syilyqtan bas tartugha mәjbýrlegen. Sony eske týsirgen jurnalister Áuezovting dauly әriptesi turaly pikirin bilgisi keldi. Aynalasyn barlay biletin jazushy múnday saualdyng aldynan shyghatynyn bilgen de edi. Áne, sol sәtte Kenes diplomaty  Polyanskiy Áuezovke qaljyndaghan bolyp, amerikalyq jurnalisterding súraghyna: «Pasternakqa qatysty ýnemi osynday saual qoy saghyz siyaq­ty bolyp ketti, olar ol saghyzdy ne esh­qashan ary jútpady, ne týkirip tastamady, tek shaynandaumen keledi», – degen oiyn bildirdi. Jurnalisterding ózderinen Áuezov: «Nelikten shvedter Pasternakty tandady?» – dep súraydy. Sonday-aq әlgi saualgha: «Nobeli komiyteti elemegen úly orys jazushylary boldy. Tolstoydyng talanty Nobeli syilyghyn alugha molynan jetetin edi,  biraq ol ony alghan joq. Orys kommunizmine janashyr, memleketimiz ben halqymyz talantyn moyyndaghan jazushy Maksim Gorikiyding atalghan syilyqqa qay jeri layyq emes? Ol da alghan joq. Osynday úly talanttar ómirden ótken son, Pasternakty marapattaudyng ne qajeti bar?»  – degen syny pikirmen jauap beredi. Vashingtonda bolghan kezinde Áuezov «Atlant» jurnalynyng bas redaktory, bir jyl búryn mәdeniyet almasu baghdarlamasy boyynsha Sovetter elinde bolghan Edvard Vekss jýrgizetin «Sovet jazushylary» deytin baghdarlamagha qatysady. Búl kadrlardyng uaqyt óte kele joghalyp ketui yqtimal, biraq olardyng apta boyy Pasternak mәselesin qozghaghany anyq. Baghdarlamanyng qysqasha sipattamasyna sýiensek, әigili bir telesynshy Áuezovke qoyylghan «Kenes jazushylarynda oy shektemesi bar ma?» de­gen arandatushylyq súraqpen aldyn ala tanys bolghan. Áuezov jәne onyng serik­teri jýrgen jerlerin jau kózben emes, túraqty turisterding kózimen aralap jýrdi. Memlekettik palatada olar Senatta qaralyp jatqan azamattyq qúqyqtar turaly zang jobasyna kuә boldy. Kongress kitaphanasynda Áuezovke ózining romandary úsynyldy (Búl kitaphanagha Qazaqstannan jylyna elu kitap jetkiziletin). Birneshe jyl búryn salynghan Islam ortalyghynda Áuezov imamnan namazgha shaqyru turaly súraydy jәne onyng stereomagnitofon arqyly taratylatyndyghyn biledi. Áuezov ýshin Shekspirding kitaphanasyna baru osy sapardaghy basty oqigha bolady. Onyng piesalaryn qazaq dramaturgining túnghysh ret qazaq tiline audaruy, osy enbekting әlemdegi eng ýlken Shekspir materialdary jinaghyna enui kim ýshin bolsa da ýlken quanysh bolatyn.

Niu-York qalasynda

Áuezov Vashingtonnan Niu-York qalasyna poyyzben attanady. Jazushy búl qalagha alghashqy saparynan keyin qaytarda taghy arnayy keledi, biraq búl sәtter turaly onyng jazbasynda anyq aqparattar joq. Bas shahardaghy eki saparynda da ol is-sharalargha qatysumen boldy. Kenes jazushylary imperiya Shtaty ghimaratyna kóterilip, Niu-York qor birjasynda kapitalizmning epiysentrine enip, Bruklin kópirin kórdi, búl kópirdi olar revolusioner orys aqyny Vladimir Mayakovskiyding әigili óleninen biletin. Kolumbiya uniyversiytetining slavyan kafedrasynda bolghan kezde, Áuezov PhD doktorynyng qazaq epikalyq poeziyasy boyynsha dissertasiya qorghaghanyn estip, qatty quanghanyn jasyra almaydy. Ol qalanyng mәdeny baylyghyna qayran qaldy. Astanalyq óner múrajayynda Áuezov Richard Lippolid, Djimmy Ernst jәne Ivan Olbrayttyng tuyndylaryna nazar audardy. Eger oghan qanday zamanauy óner tuyndylary keremettey әser etti desek, eng aldymen Gollivud filimderin aitugha bolady. Áuezov osy saparynda kórgen «Jaghajayda», «Sýleymen men Sheba», «Ben-Hur», «Djek ripper» jәne «Qan shelegi» siyaqty bes týrli filimdi airyqsha esine ala otyryp, óz jazbasynda suretteydi. Songhy filimde sujet boyynsha ólikterden mýsinder jasaytyn bitnik turaly kórinis Áuezovti ýreylendiredi. Ol Kenes senzurasy múnday moralidyq qúldyraudyng ekrangha shyghuyna eshqashan jol bermeytinin ashyq aitady. Niu-Yorktegi uaqytynyng kóp bóligi sosialistik sayasatqa jany ashityn nemese mәdeny dialogty jaqtaytyn amerikalyq jazushylarmen jәne ziyalylarmen kezdesumen ótti. Amerikalyq PEN ortalyghynda olar 1930 jyldary Ortalyq Aziyany aralaghan Garlem Qayta órleu dәuirining aqyny Langston Hiusti kezdestirdi. Amerikanyng Jazushylar odaghynan týski as iship, synshy Elizabet Djaniuaydyng (Áuezov ony Jenua hanym dep ataydy)  ýiinde qonaqta bolady.   Aqyn Karl Sandburgpen, jazushy Reks Staumen jәne synshy Alifred Kazinmen kezdesti. Beybitshilikti jaqtaushy doktor Uiliyam Hiss Áuezovpen 21 klubta jolyghady. «Saturday Review» jurnalynyng redaktory, Gitsigting dosy Norman Kusinsol olardy óz redaksiyasyna shaqyryp qana qoymay, sonday-aq Konnektikuttaghy ýiine qonaqqa apardy. Yadrolyq qarusyzdanudy nasihattaumen qatar, Kazin «Kýlki terapiyasy» degen atpen tanymal bola bastaydy, múnda әrtýrli aurulardy emdeude jalghan kýlki qoldanylghan. Búl dәriger Áuezovting joldasy Leonid Leonovtyng kenestik әzilderin keyinirek óz jurnalynda jariyalady jәne qazaqstandyq jazushygha: «Romanist Múhtar Áuezov Qazaq dalasyndaghy Shynghys taularynyng eteginde tuyp-ósken. (Jurnalister respublikanyng atyn jii ataydy). Ol keng mandayly, kelbetti adam, túrqy shyghystyq pishinde. Biraq siz ony San-Fransisko dәrigeri retinde elestete alar ediniz», –  degen tanghajayyp sipattama beredi.

Kaliforniya men Arizonada

Nauryz aiynda Áuezov jәne onyng mәdeny elshiler toby Batysqa qaray bet aldy. Osy tústa aita ketetin manyzdy bir jayt, Áuezovting «Amerikanyng әserleri» essesi – tek Amerikanyng Shyghys jaghalauyndaghy sapar barysyn qamtityn ayaqtalmaghan saparnama. Kaliforniya men Arizonadaghy jazushynyng shytyrman oqighalaryn bayan etu ýshin biz jergilikti gazetterding ýzindilerine jýginuimiz kerek.  Delegasiya mýsheleri birneshe kýn boyy Kaliforniyanyng Fresno qalasynda bolady, búl qala әdette turisterding kóp baratyn sayahat orny emes. Fresno memlekettik kol­ledjinde sabaq bergen әigili aqyn Filip Levinning ózara tanysy boluy mýmkin. Kaliforniyadan kelgen eki akademikpen birge «Kolledj» atty mektep jurnalynyng dóngelek ýsteline reseylik avtorlar da qatysady. Ádettegidey, pikirtalasta Leonov keudemsoq bolyp kórindi, al kishipeyil Áuezov negizinen ýnsiz otyrdy.  Sayajayyndaghy egindik turaly sóilegenin estigen Áuezov qatty qayran qalghany anyq. «Kolledj» dóngelek ýstelining materialynda:  «Qazaqtyng kórnekti ghalymy jәne foliklortanushysy Áuezov almanyng pishinin talqylau kezinde ózining әdetten tys әreketinen bas tartyp,  baghban siyaqty sabyrly kórindi», –  dep jazylghan. Áuezov ómirining kóp bóligin Almatyda, almanyng tughan mekeninde ótkizdi, sondyqtan onyng bau-baqshagha degen qúshtarlyghy keremet edi. Atalghan basylym Kenes jazushylarynyng osy sapary turaly: «Jazushylar kórgisi keletin oryndardy kórdi, keybir sәtterde olar filim tamashalap, supermarketke, orta mektepterge, fermalar men jeke ýi­ler­ge, Yosemit últtyq parkine de bas súqty», –  dep jazady. «Shynynda, internette Áuezovting shytyrman oqighagha toly saparynan alynghan birneshe fotosuretting biri kezdesedi. Búl surette Áuezov ýstine qysqa palito, basyna súr shilәpi kiyip, Yosemit parkining aty anyzgha ainalghan qyzyl aghashtarynyng birining týbinde serikterimen birge túr. Ol atalghan ýlken ormandy aralap jýrgende qobaljyghan da boluy mýmkin, ókinishtisi, búl sәtter turaly eshqanday derekter kezdespedi. 3 nauryzda hatshylar Los-Andjeleske ketedi, olar sol jaqtaghy bir uniyversiytetke barghanynynan habardarmyz (Kaliforniya uniyversiytetining Los-Andjelestegi bólimshesi boluy mýmkin) jәne Uilshir bulivaryndaghy «Chapman Park» qonaqýiinde baspasóz konferensiyasyn ótkizedi. Sol jinalysqa qatysqan jurnalister ýshin Kenes qayratkerleri kóbine qorghanushy jәne aiyptaushy syndy boldy. Áuezov delegasiyanyng eng ýlken mýshesi edi, biraq sabyrly qazaq pen ukrainalyq Honchar toptyng jetekshisi bolyp taghayyndalghan Stepan Shipachevke arnayy jauabyn bergen joq. Kelesi kýni «LA Times» gazeti Shipachevting amerikalyq qatysushylardy renjitkeni turaly jazdy. «Biz Amerikada orys jazushylarynan góri Reseyde amerikalyq jazushylardy әldeqayda kóp shygharamyz», – dep maqtanady ol. Bir aptadan keyin «LA Times» basylymy atalghan materialdy súryptaudan bas tartu turaly sheshimderin  jariyalaugha mәjbýr boldy. Olar Shipachevting aiyptauy turaly  «Deni dúrys emes aqparatqa negizdelgen» dep jazady. «Orystar «Doktor Jivago» shygharmasynyng neshe ay boyy әlemdik kóp satylymdaghy kitaptar tiziminde túrghanyn úmytyp ketti me? Nemese kóptegen joghary oqu oryndarynyng drama, shaghyn proza, roman janryn oqytu bólimderinde Chehov, Dostoevskiy, Tolstoy, Turgenev jәne Gogolidyng shygharmalaryn oqugha talap qoyyla ma?» degen mәseleler qarastyrylady.

Ózara mәdeny barys-kelister bolghanymen, eki elding araqatynasy әli de salqyn ekeni angharylady.  Kelesi aptada qalamgerler  Arizonagha jol tartty. Onda Áuezov Ýlken shatqalgha baryp, Frank Lloyd Rayttyng Ontýstik-batys sәulet ónerining tanghajayyp mekeni – Taliyes Uestke sayahat jasady. Qalagha qaytarda Áuezov pen bir tilshi  birge otyrady da, ekeuara әserli әngimening barysynda jazushy alystaghy tau tóbesindegi zәulim ýidi núsqap, onyng ne ekenin súraydy. Sonda janyndaghy tilshi: «Búl – Vrigliyding ýii (Saghyz magnaty Uiliyam Vrigliy), – deydi. Áuezov búghan: «O, Kapitalist!» –  dep jauap qaytarady. Ol: «Amerikada barlyghy kapitalist », – dep aitqan kezde jýzinen kýlki bayqalyp túrady.

 Boston, Niu-York jәne qaytu sapary

AQSh birlesken memleketter úiymynyng alghashqy aqparynda Áuezovting Jana Orleangha barudy josparlaghany turaly aitylghan. Biraq onyng óz jazbalarynda  olardyng Jana Orleangha barghan-barmaghany anyq kórsetilmeydi. Bostongha jetkende jazushylardyng Garvard uniyversiytetine baryp, tanymal satirik jәne Pulitser syilyghynyng iyegeri Djon P.Markvandpen Edvard Veks arqyly tanysqanyn bilemiz. Sosyn olar Niu-Yorkke qaytyp,  amerikalyq aqyn Robert Frostpen kezdesken.

Shynyn aitqanda, búl sapardyng  tarihy qúndylyghy asa joghary deuge bolady. Biraq býgingi ghalymdar men zertteushiler onyng manyzdylyghyn jete týsine qoyghan joq.   Mýmkin, osy tarihy sapardyng bastapqy kezeni turaly derekkózderding joqtyghy olardy ýmitsizdendirgen bolar. Sapar turaly internettegi dýdәmal aqparattar jәne avtordyng balalyq shaghynda otbasynan alynyp, múrajayda saqtalghan suretter ghana syr sherte alady. Áuezov AQSh-qa saparynan bir jyl ótken son, Mәskeude ota kezinde qaytys boldy. Onyng «Amerika әserleri» songhy nýktesi qoyylmaghan kýide qaldy. Búl sapar onyng ómirindegi eng úly oqigha edi. Kelesi jyly Áuezovting qaytys bolghanyna 60 jyl tolady. Endigi mәsele – «Amerikanyng әserlerin» kópshilik auditoriyagha jetkize alatyn tilge audaru kerek.  Shynghys tauynda tughan Múhtar esimdi jazushynyng dala epostaryn qaghazgha týsirip, onyng kitaby núsqasyn AQSh-tyng Kongress kitaphanasynan kezdestirui amerikalyqtar ýshin tanghalarlyq oqigha bolmaq.

Aghylshyn tilinen audarghan: Dýisenәli Álimaqyn

Abai.kz