Qazaqstan Respublikasynyng Preziydenti Núrsúltan Nazarbaev pen jurnalist Sauytbek Abdrahmanovtyng súhbat kitabynan

- Núrsúltan Ábishúly, búl jolghy әngimening kilti sizding 2007 jyly Braziy­liya­gha jasaghan saparynyz kezindegi bir sózden tabylatyn siyaqty. Elding sol kezdegi preziydenti Luis Inasio Lula da Silvanyng maman­dy­ghy metallurg eken. Ol kisi sizben әn­gi­me kezinde: «Asa qúrmetti Preziydent myr­za, Siz de, men de - metal­lurg­tarmyz. Bolat qúighanbyz. Endi qazir elderimiz halqynyng bolasha­ghyn qúiyp ja­tyrmyz. Men Sizge osy júmy­sy­nyzda tabys tileymin» dedi. Ony men Braziliya saparynan jazghan reportajda («Egemen Qa­zaq­stan», 2007 jyl, 2 qazan) keltirgenmin. Rasynda da, siz tәuelsizdik jyl­darynda elding bolashaghyn qúiyp jatyrsyz.

- Ol sóz mening de esimde. Bәri qaly­byna baylanysty. Qazaq «Kón qatsa qalybyna barady» deydi ghoy. Abaydyng da: «Ol daghy qalybynan asa almaydy, jauqazyn erte kóktep shyqqanmenen» degeni bar. Tәuelsiz memleketting damu sipatyn da onyng әu basta qalay qa­lyp­tasatyny aiqyndaydy. Al «qalyp­tasu» sózining týbiri - «qalyp». Qú­ry­lysta qalypty «opalubka» deydi. Metal­lur­giya­da «formovochnyy stan» degen bar. Sonda jana memleket qúru isin qú­ry­lys­qa tenesek te, metallurgiyagha tenesek te bәri eldi o basta qalay qa­lyp­tauymyzgha tikeley qatysty bolyp shyghady.

Qazaqstan Respublikasynyng Preziydenti Núrsúltan Nazarbaev pen jurnalist Sauytbek Abdrahmanovtyng súhbat kitabynan

- Núrsúltan Ábishúly, búl jolghy әngimening kilti sizding 2007 jyly Braziy­liya­gha jasaghan saparynyz kezindegi bir sózden tabylatyn siyaqty. Elding sol kezdegi preziydenti Luis Inasio Lula da Silvanyng maman­dy­ghy metallurg eken. Ol kisi sizben әn­gi­me kezinde: «Asa qúrmetti Preziydent myr­za, Siz de, men de - metal­lurg­tarmyz. Bolat qúighanbyz. Endi qazir elderimiz halqynyng bolasha­ghyn qúiyp ja­tyrmyz. Men Sizge osy júmy­sy­nyzda tabys tileymin» dedi. Ony men Braziliya saparynan jazghan reportajda («Egemen Qa­zaq­stan», 2007 jyl, 2 qazan) keltirgenmin. Rasynda da, siz tәuelsizdik jyl­darynda elding bolashaghyn qúiyp jatyrsyz.

- Ol sóz mening de esimde. Bәri qaly­byna baylanysty. Qazaq «Kón qatsa qalybyna barady» deydi ghoy. Abaydyng da: «Ol daghy qalybynan asa almaydy, jauqazyn erte kóktep shyqqanmenen» degeni bar. Tәuelsiz memleketting damu sipatyn da onyng әu basta qalay qa­lyp­tasatyny aiqyndaydy. Al «qalyp­tasu» sózining týbiri - «qalyp». Qú­ry­lysta qalypty «opalubka» deydi. Metal­lur­giya­da «formovochnyy stan» degen bar. Sonda jana memleket qúru isin qú­ry­lys­qa tenesek te, metallurgiyagha tenesek te bәri eldi o basta qalay qa­lyp­tauymyzgha tikeley qatysty bolyp shyghady.

- Al osy qalypty qúy júmysyn siz jap-jas jigit shaghynyzda basta­ghan­syz. Ótken jolghy әngimede ata-ananyn, aghayyn-tughannyng aldynda sizding Kiyevtegi aviasiya institutyna baru talabynyzdyng qoldau tappa­gha­ny, biraq, alayda, bәribir, sonau alys­taghy Ukrainanyng dәmi tartyp túr­ghany aitylyp edi. Býkil ómiri­nizding sipatyn, bolashaghynyzdy ai­qyn­daghan sol sapargha qalay bel buyp ediniz? Jastar gazetinen habar­landyru oqydynyz ghoy?

- Áuelde mende Ukrainagha, metal­lurg­tyng oquyna baramyn degen oy da, jospar da bolghan joq. Men Temirtaugha jinalghanmyn. Temirtaudan bizdi sonau jer týbindegi Ukrainagha jiberetinin qay­dan bileyin? Bir kýni «Leninskaya smena» gazetinen habarlandyru kórip qaldym. Onda Temirtauda metallurgtar dayyndaytyn uchiliyshege jastardy sha­qy­ratyny jazylghan eken. Birden naza­rym­dy audardy. Temirtaudyng aty dý­ril­dep shygha bastaghan kezi. Qaraghan­dy­nyng týbinde ýlken zauyt salynyp ja­tyr eken, ol Qazaqstannyng Magnitkasy bolady eken degendi estiytinbiz. Sol jyly el Ýkimeti Temirtauda býkil­odaq­tyq ekpindi qúrylystyng bastalghanyn habarlaghan edi. Komsomoldyng sezinde Qazaqstan Magnitkasy komsomoldyq qúrylys bolady dep sheshilgen. Men ózim mekteptegi komsomol úiymynyng júmysyna belsene qatysatynmyn, kom­somolgha qatysty әngimening bәrine qúlaghym týrik jýretin. Bir jaghynan jastyqqa tәn romantika bar, boy tolghan kýsh-quat. Nege ózindi synap kór­meske? Oiymdy әkeme aityp edim, ol kisi úzaq oilanyp otyryp qaldy. Aqy­ry kelisti. Jana aittym ghoy, ol kezde bizdi Temirtaudan әri qaray oqugha Ukrainagha jiberetinin bilgen joqpyn dep. Ákem múny bilse, meninshe, Temir­taugha baruyma qarsy bolar edi.

Ol kezde komsomoldyq joldama degenning ózi jas adamgha ýlken qanat bitiretin. Almatydaghy Stalin kóshesin­de, qazirgi Abylayhan danghylynda or­nalasqan komsomol komiytetine baryp edim, onda jaldanu jónindegi buro degen bolady eken, birer kýnde-aq mә­se­leni sheship, qolyma joldama ústatty. Sodan poyyzgha otyryp, Temirtaugha tarttym da kettim. Aytqanday, әkemning mening Temirtaugha baruyma kelisim be­ruining ózi de onay emes edi. Óitkeni, kom­somoldyq ekpindi qúrylys bolady eken degen jas jigitke jelik bitirer jaqsy atymen birge, ol jerge neshe týrli adam jinalyp jatyr eken, ara­la­rynda jer audarylghandar, tipti baskeserler de tabylady eken degen siyaqty kónilge qorqynysh qashyratyn әngi­me­ler de auyzdan auyzgha tarap túrghan edi.

- Sonymen, poyyzben Temirtaugha jettiniz. Alghashqy әseriniz qalay boldy?

- Temirtaugha baryp týskende men kenestik iydeologiyanyng joqty barday, bardy narday etip kórsetetin sipaty­men alghash ret betpe-bet keldim desem de bolady. Baspasóz betinde dýrildetip, dýnkildetip jatqan alyp zauyttyng ornynda qúrylystyng júrnaghy ghana bar eken. Qayda qarasang da qazylghan shúnqyrlar, ýiilgen tas, qúm, qúrylys materialdarynyng qaldyqtary... Jol degen joq. Baspana degen joq. Áuelde ýsh kýn boyy bir jertólede týnep shyq­tyq. Odan keyin Núranyng arghy jaghyn­daghy bir poselkedegi jataqhanagha jay­ghastyrghan boldy. Eng qyzyghy - isteytin júmys joq. Áli eshtene bastalmaghan. Qazir oilap otyrsam, sonyng ózi jaqsy bolghan eken. Júmys tabylsa, sol jú­mysty istep kete berer me edik. Sodan bizdi jinap aldy da, orta mektep bitir­genderding (aramyzda segizinshi klass qana bitirgender de jeterlik) metal­lurg mamandyghyna oqyp keluge mým­kin­digi bolaty­nyn aitty. Bәrimiz derlik birden-aq kelistik. Tórt jýzdey jigit iriktelipti. Jastardyng bir tobyn Ural jaqqa, bir tobyn Sibir jaqqa, endi bir tobyn Ukrainagha jiberetin bolyp­ty. Men Ukrainagha baratyn topqa qo­sylyppyn. Endi osydan keyin qazaqtyng «dәm tar­typ túr» degen sózine qalay senbeysin? Meni, rasynda da, Ukraina­nyng dәmi tartyp túrghan bolyp shyqty.

Dneprodzerjinsk Dneprding jagha­lau­ynda ornalasqan әdemi qala eken. Biz oqugha barghan №8 tehnikalyq uchiliyshe Dnepr metallurgiya zavodynyng qú­ramy­na kiretin. Dzerjinkanyng (júrt­tyng bәri Dneprodzerjinskini auyzeki tilde yqshamdap osylay aitatyn) shoyy­ny sol kezde eldegi eng arzan shoyyn bolatyn. Búghan qol jetkizgen domna sehynyng auysym sheberi Pilityay degen kisige Sosialistik Enbek Eri ataghy berilgen edi.

- Siz óz kitabynyzda Dneprodzerjinskige alghash barghandaghy әserdi bayan­daghansyz. Mine, sol túsyn oqyp ta jibereyin: «Nesin jasyrayyn, «jana kelgenderdin» kópshiligine, sonyng ishinde mening ózime de, Dneprodzerjinsk metallurgiya kombinaty alghash baryp kórgenimizde-aq jýregi­miz­di múzdatatynday auyr әser etti. Mәsele mynada edi: bizding aramyzda qalada ósken, ondaghy ónerkәsip jú­mys­shylarynyng qanday jaghdayda jәne qanday tәrtippen enbek etetininen tym bolmasa jalpylama habary bar jastar óte-móte az eken. Keng sahara tósinde ósken balanyng metal­lur­giya zavodyna tua bitti birinshi ret keluin kóz aldynyzgha elestetinizshi. Aynala tónirek tarsyldap-gýrsildep jatqan bir nәrse, jarq-júrq etken úshqyndar janbyrday shashyraydy jәne osynyng bәri de sening ýstine qaray úshyp, qúlap kele jatqanday. Balqyghan shoyyn aryqtaghy susha aghady - jaqyndap barugha shoshisyn. Mine, osynday dozaqta býkil ómirindi ótkizuge tura keletinin oilaudyng ózi de bizdi soraptan shygharyp jibere almady. Onyng ýstine jәne bir úyat is boldy. Shamasy, jýikesining júqar­ghan­dyghynan nemese tәjiriybesiz­dik­ten ziyandy gazdy kóp jútyp qoyghan bizding jigitterimizding bireui qaljy­rap qúlap týsti. Sóitip, alghashqy tanysu ekskursiyamyzdy jedel týrde toqtatugha tura keldi. Arada birneshe kýn ótkende jәne bir jigitimiz ýiime qaytamyn dep qighylyq saldy. Mine, osydan keyin zavodta biz turaly qanday ósek gulegenin oisha elestetuge bolatyn edi!». Osylay jazghansyz. Búl sózderinizden sizding sol kezding ózinde últtyq namys turaly oigha qalghanynyzdy kóruge bolatyn siyaqty?

- Nege ol kezden ghana? Jalpy, ainalagha aqyl kózimen qaraytyn әrbir adam últy turaly, ózining halyqtyng bir ókili ekendigi turaly odan da jas kýninen oy týie alady. Al balalyq shaq­tan kóp últty ortada óskenderde búl sezim basqalargha qaraghanda ba­symyraq bolatyny tabighy jay. Sha­mal­ghanda kóptegen últ ókilderi túr­ghanyn búryn da aittym ghoy. Orys, uk­raiyn, nemis, әzerbayjan, týrik siyaqty kóptegen últtyng balalarymen arala­syp-qúralasyp, jarysa, jaghalasa ós­tik. Sabaq oquda bolsyn, sportta bol­syn, kórkemónerpazdar ýiirmesine qa­ty­suda bolsyn namysty bermeuge ty­ry­satynbyz. Adamnyng bir paryzy óz últynyn, tughan hal­qynyng namysyn bermeui, jaqsy atyn shygharuy. Últ ta, halyq ta jeke adamdardan qúralady. Eger әr adam elding tuy mening de qo­lym­da dep sanasa, onda elding baghy janady. «El namysy - er namysy» degendi qazaq sodan aitqan. Halqymyzdyng «Ji­gitke jar qymbat, namys pen ar qymbat» dey­tini de bar. Abay da qara sózinde bú­rynghy ata-babalarymyzdyng búl za­man­daghylardan artyq eki minezi bar dep, sonyng birinshisine qazaqtyng el basy, top basy degen kisilerge eki tizgin, bir shylbyrdy berip, senetinin, ekinshisine namysshyl keletinin ataghan ghoy.

- Núrsúltan Ábishúly, osy kezdegi bizding namysshyldyghymyz qanday der ediniz?

- Negizinen alghanda, jaqsy. Qazirgi qazaq namysshyl bolmasa, biz ainalasy jiyrma shaqty jylda múnday memleket qúra almas edik. Eldi úiystyrushy últ bolyp túra almas edik. Tәuelsizdik jolyna qatar týsken elderding keude túsynda, kósh basynda jýre almas edik. Sol namysshyldyghymyz bizdi Dneprodzerjinskide de talay tyghyryqtan alyp shyqty. Sol namysshyldy­ghy­myz­dyng arqasynda biz biraz uaqyttan keyin-aq qazaq jastarynyng qabiletsiz­di­gi degen sypsyng sózdi tyighyza aldyq. Oghan bizding jigitterding kýres seksiya­syna qatysyp, ózderining kýshin dәlel­deui de әser etti. Múny әuelde men bastap edim. Kýres seksiyasynyng zalyna alghash barghanymyzda-aq beldesuge sha­qyrghan jigitti kilemge alyp úrghanym biraz júrttyng auzynda jýrdi. Basqa­lar­dyng bizge kózqarasy kәdimgidey ózgere bastady.

DÁYEKTEME:

«Ol jyldary Dneprodzerjinskide erkin kýres erekshe keng taraghan edi. Boylarynda kýshi tasyghan jas jigitter qiyndyghy mol enbek auy­sy­mynan keyin de seksiyagha baryp, kýres­pen rahattana ainalysatyn. Birde sport zalyna bizding de baryp qa­luymyzgha tura keldi. Jay, әnsheyin qy­zyqtau ýshin bardyq. Al kýres kilemining ýstindegi arpalysyp jat­qan jigitterdi kórgende erkin kýres­ting bizding qazaqsha kýreske úqsas ekenin birden bayqadyq. Qazaqsha kýres kez kelgen auyldaghy әr balagha tanys. Biraq sportshylardyng belinde dagh­dyly belbaulary joq eken. Biraq búl jaghday bizdi tipti de abyrjyta qoyghan joq. Al tórtbaq kelgen aqsa­ry jigit menimen kýsh synasasyng ba dep úsynys jasaghan kezde men oi­lanyp túrmastan, sheshine bastadym da, kilem ýstine shyqtym. Turasyn aitayyq, mening poshymym sport­shy­gha tipti de úqsamaytyn edi. Ýstimde - kәdimgi mayka, bútymda - balaghy úzyn dambal. Býkil sport zaly kýl­kige kómildi. Men oghan tipti mәn bermedim. Bir kezde әkem erinbey-ja­lyqpay ýiretken tobyqtan qaghu әdi­sin shu degennen qoldanyp, qarsy­la­sym­dy alyp úrdym. Kýlki sap tyiyl­dy. Múnyng esesine jer­lesterimning meni qolpashtap qol­da­ghan quanyshty aiqay-shuy estildi. Alghashqy mýlt ketkenine yzalanghan qarsylasym qyzbalyqqa basty. Mine, tap osy kezde men ony birjola qapsyryp aldym da, kózdi ashyp-júmghansha jambasymnan asyra laqtyrdym. Onyng eki jauyryny birdey kilemning ýstine sart ete qaldy. Álgi jigit ornynan túryp, basyn shayqay berdi: «Jaraysyn, Qazaq­stan!» degendegisi».

N.Nazarbaev,

«Ádiletting aq joly»,

A., 1991, 51-52 better.

Kýresip, beldesip ósken halyqtyng balasy emespiz be, kóp úzamay basqa jigitter de sol seksiyagha jazyla bas­tady, bara-bara tipti ózimiz jeke komanda qúryp aldyq. Zavodtyq, qalalyq ja­rystargha qatysyp jýrdik. Búl bizding ózimizge degen senimimizdi kýsheyte týsti. Birte-birte qalagha da ýirendik, dala balasyna tәn bolyp keletin úyal­shaqtyqtan da aryla bastadyq. Sport­tyng adam ruhyn kóterip jýretin sonday siqyry bar.

- Sporttyng taghy bir ghajap qasiyeti - namysty qayrauy. Qadyr aqynnyn:

Men sporttyng bile bermen mәnisin,

Sonda da aitam, beytanysym, tanysym:

Futbolgha bar, futbolgha bar, eger de

Qalghyp ketip bara jatsa namysyn!

- degen óleni eske týsip otyr. Sizding ómir boyy sportty janynyzgha serik etip kele jatqanynyzdy bilemiz. Qan­day qyzmetinizde de sportpen shú­ghyldanghanynyzdyng iygi әseri tiygeni talassyz. Sportqa qúshtarlyq Dneprodzerjinskide bastaldy ma? Nege erkin kýresti tandadynyz?

- Qazir divangha jatyp alyp, futbol oiynyn qúr jibermeytinderding talayy ózin sportty jaqsy kóretindey sanay­tyn bolyp barady. Shyntuaytynda, solardyng kóbi tanertengi jattyghudy da jasamaytyn adamdar. Sporttan búryn biz dene tәrbiyesin aituymyz kerek. Jastardy aldymen soghan beyimdeuimiz kerek. Al sport jartylay kәsiby úghym. Sportshy bolu mindet emes, biraq әr adam óz densaulyghyn shyndap otyrugha tiyis. Onyng mәni myna jantalas zamanda búrynghydan da arta týsip barady. Janaghy sening súraghyna kelsem, men mektepte jýrgende-aq kýrespen de, boks­pen de, sporttyng basqa týrlerimen de ainalysqanmyn. Boks seksiyasynda byl­ghary qolghaptarmen túrghan bir fo­tomyz da saqtalyp qalypty. Ol kezde auylgha sport saraylaryn kim bersin? Sport kesheni bolmaghan song bizge dalada da, mektepte de kýres, boks, jýgiru­den basqa sport bolghan joq. Auylda ósken qazaq balasynyng bәri atqa sha­bady, ol da ózinshe sport emes pe? Al erkin kýreske baryp jýrgenim mektep­ting jogharghy klastarynda әkem qazaqsha kýresting biraz tәsilderin ýiretip, qyzyqtyryp qoyghannan ghoy deymin.

- Osydan bir jylday búryn biz­ding redaksiyagha Ukrainada sizding erkin kýresten jattyqtyrushynyz bol­ghan Lev Ejevskiy kelgen. Dneprodzerjinskige arnayy tilshi jiberip, sizding Ukrainada oqyghan jyl­darynyz jayynda bir bettik maqala jariyalaghan edik. Gazetting sol nómi­rining birneshe danasyn qolyna berdik, janaghy maqalany orysshagha audarugha kómek súrady. Lev Rudolifovich, kәsiby sportshy emes pe, jasyna qaramay tyng eken. Ol kisi sizding Dneprodzerjinsk qalalyq, Dne­propetrovsk oblystyq jarys­ta­ry­nyng jýldegeri bolghanynyzdy, sport sheberi atanghanynyzdy aitty.

- Preziydent bolghan song jaghymdy sózderdi aita beretinder bolady ghoy. Keybireu shyndy, endi bireuler asyryp aitady. Negizinde sol jyldary mening jetistigim kýresten birinshi razryad edi. Ol ýshin qalalyq, oblystyq sayys­tarda jýl­de alu qajet. Kýrespen bir jarym jyl ghana ainalysqanymdy eskergende, búl jetistigim onsha olqy emes.

1994 jyldyng basynda Ukrainagha res­my saparym kezinde Dneprodzerjinskige arnayy bardym. Ózimiz oqy­ghan uchiliyshege soqtym. Búrynghy nómiri ózgerip, endi №22 tehnikalyq uchiliyshe dep atalypty. Bayaghy partamyzgha oty­ryp, bayaghy tanystarymyzben joly­ghyp, mәre-sәre bolyp qaldyq. Sonda qar­sy alghandardyng ishinde bir kisi kózime erekshe jylyúshyray berdi. Qarasam - Lev Rudolifovich! Qú­shaq­tay aldym. Jattyqtyrushymyz bizge ómir boyyna jetetindey sergektik negizin qalap bergen edi. Kilem ýstinde terimizdi syghyp alatyn. Eng bastysy, ol bizdi qajyrlylyqtyn, qayrat­ty­lyqtyn, qay­sarlyqtyng mektebinen ótkizdi. Sol mektepting taghylymy әli kýnge maghan kýsh qosyp keledi. 1996 jyly Lev Ejev­skiydi Qazaqstangha arnayy sha­qyr­dym. Eldi aralap, Medeu, Shym­bú­laqtaghy sport nysandaryn kórip, sýi­si­nip qaytty. Qaytarynda oghan «Qa­zaq­stan Respublikasynyng en­bek sinirgen jattyqtyrushysy» ataghy berildi.

- Lev Ejevskiy Qazaqstanda eshkimdi jattyqtyrghan joq qoy?..

- Nege? Preziydentti jattyqtyrgha­ny, memleketting basshysyn shy­nyq­ty­ryp bergeni elge etken enbegi emes pe?

- Siz kýres seksiyasynda ta­nys­qan jigit keyin jaqsy dosynyz bo­lyp ketti ghoy?

- IYә, Mikola Litoshko mening eng jaqyn dostarymnyng birine ainaldy. Ata-anasy da bir tamasha adamdar edi. Mikolanyng anasy meni kәdimgi ekinshi úlynday kórdi. Ýilerine jii baryp túratynmyn. Qashan barsam da jyly-júmsaghyn aldyma tosatyn. Demalysqa ýige qaytqanymyzda Qazaqstangha jetkenshe poyyzda jep barugha jetetindey etip dәmdi bәlishter pisirip beretini de esimde. Mikola keyin Temirtaugha keldi. Sondaghy kombinatta júmys istedi. Osy jaqta jýrgende әsker qataryna alyn­dy da, әskerden song ol ózining Ukraiy­nasynda qaldy. Arada kóp jyl ótken­de, 1994 jyly ghana dosymdy qayta taptym.

- Nikolay Litoshkonyng siz tura­ly myna bir sózderin esinizge salsam deymin. Bylay aitypty: «Jap-jas Nazarbaevtyng boyyndaghy quat pen top jarugha úmtylyp túratyn minezi airyqsha únaytyn. Ol kez kelgen isti qolgha alyp, dóngeletip jiberetin. Ol kýreste de, sporttyng kez kelgen bas­qa týrinde de jenilu degendi bilmeytin. Bir kýni qayyq esuge bargha­nymyz esimde. Ózende birinshi boluy eken, sondyqtan da, әriyne, eskek ese almady, eskekpen alysumen boldy. Biraq berilmedi de, alysuyn da qoy­mady. Jaghagha shyqqanda qolynyng qanap, oiylyp qalghanyn bay­qadym». Sizding namysshyldyghynyz da, sony baghalaghan dosynyzdyng aq kónili de riza etedi. Sol kez turaly oilarynyzda bir ukrain qyzy turaly aityp ediniz...

- Jastyq shaqta bәri bola beredi ghoy. Ludmila Kalinysh degen qyz ómirimde óz izin qaldyrghany ras. Súlu, symbatty bolatyn. Sport sarayyna birge baryp, ýiine shygharyp salyp jýr­dim. Kórkem gimnastikamen shúghyl­da­na­tyn. Men auylda tәrbiyelendim ghoy. Anam aitatyn: qyzgha jaqyndaghanda oilan, ol da bireuding balasy, saghan senip qalyp, sen aldap jýrme dep. Son­dyqtan mening qatynastarym tek qy­dyru, biyge nemese kinogha barumen shektelgen. Temirtaugha qaytyp oralghannan keyin de biraz uaqyt hat jazysyp túr­ghanymyz bar. Túrmysqa shyqqanyn, kýieuimen jaqsy túra almay, ajy­ra­syp ketkenin, anasynyng qaytys bol­gha­nyn keyin estidim. Ókinishti. Jany jaqsy adam edi. Bir kezde, bir sәtke bolsa da kónilindi terbep ótken әr adamgha iygi tilekpen jýru kerek. Bizding sezimimizdi súlulandyryp, jýregimizge jylylyq әkelgen jandardyng bәrine de biz qaryzdarmyz. Men ol qyzben sol kezde mahabbat otyn jandyrdym dep aita almaymyn. Jaqsy tanys boldyq degen oryndy. 1994 jyly sol kezdegi Ukraina preziydenti L.Kuchma meni Dneprodzerjinskining 300 jyldyq merekesine shaqyrdy. Birge oqyghan biraz dostardy ertip men barghanmyn. Kurs­tas bolghandar jinaldy. Ishinde jana­ghy Ludmila da bar eken. Arada 34 jyl ótti ghoy. Ol auyr kezeng edi. Júmyssyz, baspanasyz qalghan. Qoldan kelgenshe kómektestim.

Mahabbattyn, ghashyqtyq­tyng joly basqasha. «Qyz Jibekte» aitpay ma: «Bekter miner súr qasqa, Shaba almasa úr basqa, Batyrlyq, baylyq kimde joq, Ghashyqtyq jóni bir basqa!» dep. Adamnyng adamdyghy aldymen mahabbatta tanylady. Qazirgi jastary­myz sauat­ty, bilimdi, kópti kórgen, ba­tys­taghy qarym-qatynasqa elikteydi. Biraq er jigitter qyzgha, jalpy әiel bala­sy­na ayalap qarasa deymin. Myna ja­han­danudyng jantalasynda janda­ryn jýdetip almasa eken, naryq-naryq dep jýrip jastyqqa tәn qúshtarlyq otyn azaytyp almasa eken dep tileymin.

- Sizding Ukrainadaghy jyldary­nyz turaly arnayy kitaptar da bar. Ol kezeng jayynda bizde de biraz ja­zyl­ghan. Habarlar da týsirilgen. So­lardyng bәrinde de sizding metal­lur­giya­daghy alghashqy ústazynyz Dmitriy Pogorelov jóninde bólekshe jylylyqpen jazylady, kórse­tiledi.

- IYә, Dmitriy Izotovich óte bir jaysang jan edi. Ómir jolymnyn, enbek jolymnyng bastauynda sonday adamdy aldymnan shygharghan taghdyryma riza­myn. Jurnalisterding bәri ol kisining mening bolashaghymdy boljaghanyn ghana aita beredi. Negizinde, Dmitriy Izo­tovichting adam janyn sonshalyqty jaqsy biletin naghyz ústazdyq qasiyeti bólek jazugha túrarlyq.

DÁYEKTEME:

«Bir kýni klasta óskende kim kim bolady degen әngime qozghalyp ketti. Shәkirtter sheberge jan-jaqtan qau­malap, «Dmitriy Izotovich, ai­tynyzshy, biz óskende kim bolamyz?» dep súraq qoyyp jatty.

Bylay qaraghanda, oinap súraghan siyaqty, әitse de ústazdarynan baysaldy jauap kýtip túr.

Sheber oqushylargha qadala qarap túrdy da, sausaghyn kezep sóilep ketti...

- Sen injener bolasyn, sen seh bastyghy bolasyn, al sen (ol Núrsúl­tan Nazarbaevqa qarady) premier-ministr bolasyn».

V.Bazaryaninov,

L.Ejevskiy, V.Jandauletov,

«Svoimy glazamiy», Dneprodzerjinsk, 2003, 25-26 better.

- Ana bir jyly Dneprodzerjinskide siz turaly shyqqan kitapta osy aitqanynyzgha tamasha dәlel bolar­lyq bir mysal keltiriledi. Ukrainada jariyalanghan ol kitap qazaq­stan­dyqtargha keninen jetken joq. Osy jayynda óziniz aityp berinizshi.

- Ústazymyzdyng alghashqy sabaghy erekshe este qalyp edi. Sol sabaqta ol kisi metallurgiya turaly bir auyz da sóz aitpady-au deymin. Sabaghyn jana bastay bergende: «Al, jigitter, qalay, ukrainnyng súlu qyzdarymen tanysyp ýlgerdinder me?» degeni. Múndaydy kýtpegen biz ne aitarymyzdy bilmey, ýnsiz otyrdyq ta qaldyq, janary­myzdy taydyryp, basymyz tómen týsip barady. Múghalim janaghy taqyrypty jalghastyra berdi. «Al sender qyzben qalay qydyrudy, qalyndyqty qalay tandaudy bilesinder me?», dep qoyady. Ony biz qaydan bileyik? Bәrimizding bilgimiz kelip barady. Dmitriy Izotovich sol alghashqy sabaghyn týgeldey tәrbie taqyrybyna arnady. Qyzdarmen qalay tanysqan jón, kezdesuge qalay shaqyr­ghan dúrys, qyz sezimin qalay ayalau kerek, qalay kiyinu kerek, qay qyzdyng qanday ekenin qalay ajyratugha bolady degen siyaqty jaylardy sonday jatyq tilmen týsindirip, jan-jýregimizdi ózge­she bir kýige bólep jiberdi. Siltidey ty­nyp tyndap qalyppyz. Qonyrau soghyl­ghan­da baryp, esimizdi jinaghanday bol­dyq. Shyny kerek, qazaqy ortada, mektepte múnday taqyryp qozghala bermeydi ghoy. Jigitterge qyzdar jayynda, qyz­dar­gha jigitter jayynda aityp jatu peda­gogikagha jat әngime siyaqty qara­latyn kezder de boldy ghoy. Qazir de sol psihologiyadan onsha alystap ketken joqpyz.

Ol kisi sol kezde 45-ting shamasynda edi. Ózi metallurgiya mamany. Tehnika ghy­lymdarynyng kandidaty bolatyn. Auyldan kelgen bizderge kiyim kiidin, tazalyqtyn, kópshilikting aldynda ózin­di qalay ústaudyng bәrin ýiretetin. Ja­naghy aityp ketken 1994 jyly bar­ghanymda artynda qalghan jalghyz qyzy Oliga Pogorelovany tauyp alyp, jagh­dayyn súrap, kómegimdi ayaghan joqpyn. Biz ústazymyzdy jaqsy kóretinbiz. Ol kisimen bar syrymyzdy bólise beretinbiz. Qazaqstannan barghan shәkirtterding keybiri qiynshylyqqa shydamay, ýige qaytamyz degendi shygharghan edi. Sonda sheber bәrimizdi jinap, qarapayym tilmen úghynyqty etip, kóp әngime aitty. «Zavod qúryshty ghana shyndamaydy, zavod adamdy da shyndaydy» degen sózi esimde. «Biz osy Ukrainada qazaqtar­dyng qanday batyrlyqpen soghysqanyn jaqsy bilemiz. Senderding babalaryng she­tinen batyrlar bolghan. Shetinen ba­tyrlar bolmasa, Qazaqstannyng jeri sonday keng bolar ma edi?», degeni de esimde. Osylay aityp-aytyp kelip, «Ata-analaryng senderding alghashqy qiyndyqqa shydamay, elge qashpaq bol­ghandaryndy estise ne kýide bo­la­dy, múndaghy adamdar ne oilaydy?» dep bitirgeninde ýige qaytamyz dep jýrgen­derding bәri úyalghandarynan jerge qaraghan edi. Sóitip, olardyng bireui de oqudan ketken joq, aqyry bәri uchiliysheni bitirip shyqty. Búl da qazaqy namysshyldyqtyng belgisi emes pe?

Áriyne, uchiliyshedegi ústazdary­myz­­dyng bizge basty tәlimi metal­lur­giyanyng әlippesinen bastap, qúrysh qúngdyng qyr-syryn qolmen qoyghanday týsin­dirip, ghúmyr boyyna jeterliktey etip qúlaghymyzgha qúiyp, kóz aldy­myzda kórsetip bergendigi. Men esh­qanday joghary oqu orny sol eki jyldyng ishinde Dneprodzerjinskide ýirengenimdi ýiretip shygha almas edi dep búryn aitqanym bar. Sonymdy taghy aitamyn. Keyin institutta metallurgiya ghyly­myn oqyghanda maghan bәri derlik tanys әri týsinikti bolyp shyqty. Múnyng basty sebebi - bizding әr kýn sayyn uchiliyshedegi sabaqtan keyin tórt saghat óndiriste júmys istegenimiz.

- Ózinizben ótkendegi әngimede siz­ding Dneprodzerjinskidegi, Temirtau­da­ghy jyldarynyz jayynda sonda birge oqyghan, birge júmys istegen dostarynyzben - Satybaldy Ibragimovpen, Qabibolla Sәrekenovpen, Maqsút Nәrikbaevpen, Maqash Tәti­mov­pen sóileskenimdi aityp edim. Olardyng bәri de sizding kóshbas­shy­lyq qasiyetteriniz sol Ukrainada, uchiy­liyshede jýrgende-aq tanyldy dey­di. Qabibolla aghamyz Biybigýl Tólegenova Dneprodzerjinskige kelgende sizding sonsha jýgirip, habar­lan­dyrular ilgizgeninizdi, qala mekemelerine biyletter taratqanynyzdy jaqsylap әngimelep bergen edi.

- Múny kóshbasshylyq qasiyet, úi­ym­dastyrushylyq qabilet degennen góri namysshyldyqqa kóbirek jat­qyz­ghan jón shyghar. Ol kezde odaqtas respublikalar júrty bir birin onsha bile bermeytin. Dneprodzerjinskide jýr­gen­de bizdi bi­reu­lerding qytaylar, bireu­ler­ding kәris­ter dep jatatynyn talay estigenbiz. Qytaydan, Koreyadan kelgen shәkirtter, júmysshylar da bar edi onda. Mәskeu­degilerding ózi respublikalar astanala­ryn dúrys atay almaytynyna da kuә bolghanymyz esimde. Onyng ýstine Biybi­gýl Tólegenovanyng onsha tanyla da qoymaghan kezi. Zal bolsa myng oryn­dyq. Qazaqtyng jas әnshisin tyndaymyz dep Dneprodzerjinskining myng adamy jinala qalatynyna senim az edi. Bilgenimizshe qoldan habarlandyrular ja­zyp, ondaydy «afisha» deytinin keyin estidik, mektepterge, mekemelerge ózi­miz baryp, biylet taratyp, aqyry myng adamdyq zaldy toltyryp tyn­dyq. Ýlken gýl shoghyn aludy da úmyt­qan joqpyz. Konsert bitkende sahnagha shyghyp, sol gýldi әnshi apayy­myzgha tap­syryp, qazaqsha, oryssha, ukrainsha aralastyryp alghys ait­qa­nym da bar.

- Ukrainsha demekshi, ukrain әnderin әli de bilesiz be? Ana bir jyly Astananyng halyqaralyq tú­sau­keserine kelgende ukrainsha әnning sózin Kuchmanyng ózi úmytyp qalyp, sizding jalghastyryp әketkeniniz júrttyng esinde qalyp qoydy.

- Ol әn «Ty j mene pidmanula, ty j mene pidvela» dep keletin belgili әn ghoy. Ony Ukrainagha tabany tiymegen talay adam da aitady. Ukrainnyng basqa әnderin de biraz bilemin. Osy jerde bir nәrse aitayyn. Halyqtyng jany - әninde. Ánin bilsen, halyqtyng janyn da bilesin.

- Sizding liyderlikke beyimdiginiz jas kezinizden-aq tanylghan. Tólen­diyev Ryspanbek turaly aityp beresiz be?

- Onyng ne aita beretini bar qaytalap? Kezinde jazdym ghoy. Sol kitaptan keltirseyshi.

DÁYEKTEME:

«Bizding qay-qaysymyz da ózimizding kóp jaghdayda tandap aluymyzgha bol­maytyn adamdarmen bir túramyz. Eger oilap qarasaq, tipti dosta­ry­myz­dyng ózin de tanday almaymyz, olar­men ómir soqpaghynyng әiteuir bir kezeninde kezigemiz. Tayauda mening bayyr­ghy jaqyn dosym Ryspanbek Tó­lendiyev ýiimde qonaqta bolyp ketti. Ol búrynghy metallurg. Qazir Temirtauda túrady, zeynetker. Bizding Dneprodzerjinskidegi sonau bir jyl­dary­myzda tobymyzdyng alghashqy je­tekshisi bolatyn. Áriyne, biz ony­men kezdeskenimiz ýshin qalyptasqan daghdy boyynsha azdap ishtik te. Sodan song ótken kýnderdi eske alugha kiristik. Ol maghan kýtpegen jerden mynaday bir әngime aitty:

- Sen, Núrsúltan, bilesing be, bir kezde men seni ólerdey jek kórushi edim. Onda seni mening ornyma top jetekshisi etip saylaghan bolatyn. Seni óltiruge qansha ret oqtaldym desen­shi! Demalysqa ýiimizge qaytyp kele jatqanda poyyzdan laqtyryp jibergim de keldi. Biraq sen qyrsyq­qan­da tamburgha shyqpay qoydyn. Zavodta jýrgende metall qúiylghan shó­mish­ke iyterip jibermek te boldym.

Shynymdy aitayyn, men ne bol­ghanymdy bilmey qaldym. Óitkeni, ózim­ning metall qúiylghan ýlken shó­mishke qaray qalay úshyp bara jat­qanymdy, endi bir sәtte menen bugha ainalghan búlt qana qalatynyn elestettim. Erkekterding emin-erkin ai­tyl­ghan múnday әngimesin estigen әie­­lim­ning hali qanday boldy desenizshi.

Mәsele bylay bolghan edi. Dneprodzerjinskige barghan balalardyng ara­syn­da búghan deyin qamauda otyryp, merzimin ótep qaytqan, negizinen úrlyq pen búzaqylyghy ýshin sot­tal­ghan balalar da bolghan edi. Solardyng biri osy Ryspanbek, búrynghy úry bolatyn. Ol dýley kýshting iyesi edi, ainala tóniregindegilerding zәresin úshyratyn. Olay etpey she - ol, júrday jetim ósken jigit, tipti ózi túrghan jәne oqyghan internatty órtep jiberuden de tayynbaghan ghoy. Ol bizding aramyzdaghy dúrys kiyinetin birden-bir jigit edi. Kostumderi men sәndi kóilekterin qaydan qaghyp týsirgenin de jasyrmaytyn: Dneprodzerjinskige bara jatqan jolda ol soltýstikten kele jatqan bir injenerdi mas qylyp ishkizipti de, eki chemo­danyn jymqyryp ketipti. Jigitter onyng ayaq kiyimin tazalaytyn, shalba­ryn ýtiktep qoyatyn, tipti ashanadan tarelkamen tamaq ta tasityn.

Sóitip jýrgende men óz kýshimning odan kem emes ekenin birte-birte bayqadym. Onyng ýstine orys tilinde meylinshe erkin sóileytinmin jәne tek beske oqitynmyn. Sondyqtan da balalar barghan sayyn mening tóni­re­gi­me toptasa bastady. Múnyng aqyry, jo­gharyda aitylghanday, top jetek­shi­sining resmy auystyryluymen tyn­dy. Endi, mine, arada kóp jyldar ótkende belgili bolyp otyr, ol kezde Ryspanbek maghan ólerdey ósh ekendigin jasyrypty. Biraq tiyisti qory­tyn­dylar jasau ýshin jigitting boyynda salauatty ataqqúmarlyq qana bol­ghany bayqalady. Onyng oquda da algha úmtylghany esimde. Bizdi әsirese tang qaldyrghany orys tilin óte nashar biletin onyng oqulyqtardyng tútas bet­terin, ondaghy erejeler men for­mulalardy úghyp alugha shamasy jet­pese týgeldey jattap alatyndyghy edi. Búnyng bәri de birneshe jyl ótkennen keyin biz әielimiz ekeuimiz oghan bireudi aittyryp, ýilendirui­mizben tyndy. Ol Temirtaugha Dnepropetrovsk tehnologiyalyq instiy­tu­tyn bitirgennen keyin kelip, auy­sym bastyghy bolyp istedi. Tehno­lo­giyanyng tilin biletin tendesi joq maman bolyp shyqty. Al enbek­sýi­gish­tigi jaghynan ózining әriptesteri men qol astyndaghylardy qatty sasty­ratyn».

N.Nazarbaev,

«Ádiletting aq joly», 55-56 better.

- Ryspanbek Tólendiyev - Dneprodzerjinskige birge barghan 71 qazaq balasynyng biri. Bir kitapta olardyng týgel tizimi de jariyalanghan. Arala­rynyzda Sauytbek esimdi jigitting de bolghany esimde qalyp qoyypty.

- Erkinbekov onyng familiyasy. Óte әdepti jigit edi. Gimnast bolatyn.

- Kórdiniz be, familiyalaryna deyin úmytpaghansyz. Degenmen, jetpis jigitting bәrimen birdey qarym-qa­ty­nas jasamaytynynyz belgili. Qa­zaq­­standyqtardyng ishinen kimdermen kóbirek aralastynyz? Olardyng ara­sy­nan әli kýnge dostyq bayla­nys­ta­ryn ýzbegen adamdarynyz kim­der?

- Mening endi ol kezde pәlenshemen kóbirek, pәlenshemen azyraq aralastym dep jatqanym jaraspas. Óitip eshkimdi bóle-jarmay-aq qoyayyn. Olardyng ara­synda mening birden kózge týskenimning basty sebebi oryssha erkin sóileytinim bolghan shyghar. Bizdegi jigitterding kóbi әuelde oiyn oryssha aiqyn aita da almaytyn. Kóbi taza qazaq auyldarynan shyqqandar. Aralarynda sony óz maq­satyna paydalana qoyatyndary da bolushy edi. «Men pәndi bilemin, biraq jaqsylap aitugha tilim jetpeydi», deydi. Sodan oqytushy meni shaqyrady. «Óz tilinde aita bersin, sen audaryp otyr» deydi maghan. Men janaghy jigitke aitamyn: «Toqtamay sóiley ber, neni aitsang sony ait, tek toqtama, ara-arasynda domnanyn, peshting sózderin aralastyryp qoy, qalghanyn ózim qaty­ramyn», deymin. Anau qazaqsha әngimeni bastaydy. Auyldaghy kórgen-bilgende­rin be, ata-anasyn qalay saghynghanyn ba aityp, әiteuir oiyna kelgenin sóiley jóneledi. Basqa balalar kýlkisin әreng tejep otyrady. Qoyylghan súraqqa dәl jauap berip jatqanday, sony men audaryp qana túrghanday etip sóilep kep beremin. Múghalim: «Dúrys, biledi eken­sin, jaqsy biledi ekensin, biraq orys­shany ýiren, ýirenbeseng bolmaydy, qashanghy janynda audarmashyng jýredi» degen siyaqty sózderin aityp, joghary baghasyn qoyady. Sóitip jýrgende, bir kýni әshkerege týstik. Toqtamay sóiley ber ne aitsang da degennen keyin bizding balalardyng bireui: «Oy, keshe әbden qydyrdyq qoy. Keshke parkke de bar­dyq, kinogha da kirdik» degen siyaqty bet­aldy әngimeni ondy-soldy josylt­pay ma? Men bolsam «chugun martenovskiy», «forsunka vysokogo davleniya», «normalizasionnyy otjiyg» degen siyaqty sózdermen «audaryp» jatyr­myn. Bir kezde múghalim: «Podojdi, podojdiy-ka» dedi. «Slushay, chto za park, chto za kino?..» deydi anaghan. Ol ne aitsyn?... Osynday da qyzyqtar bolyp jatatyn. Balalyqtan tolyq kete qoymaghan, jigittikke tolyq jete qoymaghan búla shaghymyz edi ghoy. Jas­tyq shaqqa jetetin ne bar deysing búl ómirde? Jastyq shaq osynday әrpil-tәrpildigimen de qyzyq.

- Dneprodzerjinskide birge oqy­ghan joldastarynyzdyng birazy keyin basshy qyzmetter atqardy. Olardyng bәri demegenmen, keybiri sizding kóme­ginizben kóterilgen bolar ol qyz­metterge?

- Búl súraqty osylay oilaytyn adamdar da tabylady, solardyng kó­keyin­degi mәselening basyn ashayyn degen túrghyda qoyyp otyrghan shygharsyn. Jalpy, búl súraqqa sol adamdardyng ózderi jauap bergeni dúrys. «Kónil kónilden su ishedi» degendey, әrkimning janyna jaqynyraq adamdary boluy tabighy nәrse. Olardyng arasynda qam­qor­lyq kórsetip, jaghdayyn jasap jý­r­e­tin kisilering de kezdesui mýmkin. Biraq, bәribir әdiletten attamaugha tyrysu kerek. Ukrainada birge oqyghan jigit­ter­ding arasynda basshy qyzmetterge kóteril­geni sen aitqanday biraz emes, biren-saran ghana. Maqsút Nәrikbaev Bas prokuror boldy, Qabibolla Sәrekenov Memlekettik materialdyq rezervter ko­miytetining tóraghasy boldy, Saty­baldy Ibragimov Parlament deputaty boldy, Maqash Tәtimov uniyversiytet rek­tory boldy. Temirtauda enbek jo­lyn birge bastaghan Tóleutay Sýley­menov Syrtqy ister ministri boldy. Taghy kim bar? Basqa qosatyn kóp eshkim joq siyaqty. Joghary oqu ornyn bitirip, qalada da, dalada da maman bolyp jýrgender az emes. Dostarymnyng bәri de óz enbegimen, óz bilimimen óskender. Ony aitasyn, keybireuine tipti kedergi keltire jazdaghan jaghdayym da bar.

- Qalaysha?

- Bir joly Ádilet ministrligi miy­nistrding orynbasary lauazymynyng bos túrghan ornyna eki kandidatura úsyn­dy. Bireuining familiyasy - Nәrik­baev, ekinshisining familiyasy Temirbolatov. Qarasam - Nәrikbaevtyng esimi Maq­sút. Ómirbayanyna qarasam - Dneprodzerjinskide oqyghan. Bayaghy ózimiz­ding Maqsút bolyp shyqty. Preziydent óz komandasyna birge oqyghandaryn jinay bastaghan eken degizbeyin dedim be, taghy biraz uaqyt synay, qaray týseyin dedim be, әiteuir, Maqsút Nәrikbaevtyng kandidaturasyn sol joly qaytaryp tastadym. Degenmen, keshikpey ol Preziydent apparatynda istedi. Bas prokuror jәne Jogharghy Sottyng tóraghasy da boldy. Zanger ýshin barlyq biyikterge jetti. Domnada menimen birge istegen Qabibolla Sәrekenovting ómiri bayaghy Pogorelov múghalimimiz aitqanday týzil­di. Injener-metallurg, ghylymy zertteu institutynyng qyzmetkeri, tehnika ghylymdarynyng doktory boldy. Saty­bal­dy Ibragimov Mәskeude P.Lumumba atyndaghy halyqtar dostyghy instiy­tu­tyn bitirdi. Biraq zavodqa qaytyp kelip, bolat qúyshy bolyp, qoghamdyq qyz­met­terge aralasty. Qazir Mәjilis depu­ta­ty. Negizinde, júmysty úiymdas­ty­ru­dyng jana tәsilderi ornyqqan sayyn tamyr-tanystyq, jerlestik, aghayyndyq degenderding bәri birte-birte qala beredi. Naryq ekonomikasy, jekeshelik biznes tek bilimdi, qabilettilikti qolday­dy. Qolynan is kelmeytinin bilsen, tanysyndy tartyp neng bar? Sózinning qadirin, ózinning qadirindi ketirmey me? Sonymen birge, maghan sóz kelip qala ma dep quystanyp, mýmkindigi bar adamnyng jolyn kesken de dúrys emes, әriyne. At tóbelindey qa­zaq ana jaq, myna jaqqa bólinsek, tәu­elsizdikten airylamyz. Osyny úmyt­pau kerek. Bizdi bólip-bólip basqarghysy keletinder tarihtaghy tәjiriybemizde bolghan.

- Ukrainadaghy oqu jyldary siz­ding esinizde nesimen qaldy? Ol jyl­dar jalpy ózinizge ne berdi dep oi­laysyz?

- Dneprodzerjinskige barghan betten bizdi kýsh-quatymyzdy, dene túr­pa­tymyzdy bayqap kórip, kýshi myghym degenderdi domnashylar, yaghny gornovoylar tobyna, qalghandardy basqa maman­dyqtargha bóldi. Kran mashinisteri, qyz­dyru peshterining balqytushylary degen mamandyqtar da boldy. Bәri әli kýnge kóz aldymda. Uchiliyshe jataq­ha­nasynyng ýshinshi qabatynda qaz-qatar tizilgen kereuetter túratyn. Tereze aldyndaghy kespekterge gýl egip qoy­yl­ghan. Ashana jaqtan ukrain borshynyng tanau jaratyn hosh iyisi jetip jatady. Tanghy altyda zavod gudogynan oyanyp, keshegi auyl balalary shala úiqy kýide sabaqqa jantalasa jinalady. Sabaqtan kelisimen tamaqqa toyyp alasyng da, sәl demalyp, zavodqa tartasyn. Onda kýn sayyn tórt saghat óndiriste júmys isteytinbiz. Balalyqpen de jóndep qoshtasyp ýlgermegen kezimiz ghoy, key kýnderi talyp qúlaghanday sharshaysyn. Úiyqtap túrsan, qaytadan shauyp ala jónelesin. Ghajap kýnder bolatyn. Jas kezindegi qiyndyqtyng ózi lәzzat. Dneprodzerjinskidegi kýnder qazir jas­tyq­tyng jaqsy bir týsi siyaqty.

- Uchiliyshedegi oqu sizge sayasy mek­tepting alghashqy basqyshy da bol­ghan siyaqty. Osy orayda Maqsút Nәrik­baev aityp bergen әngime de qyzyq kórinedi...

- Qyzyq kórinse, qazir qyzyq kórinetin shyghar. Kezinde ol oqigha naghyz shyjyq bolatyn. Ol kýnderde bizding bәrimizding bolashaghymyz tarazy basyna tartylyp túrghan edi.

DÁYEKTEME:

«Nazarbaevtyng júrt aldynda sóz sóileu qabileti birneshe ay ótkennen keyin basqa bir jaghdayda - milisiya uchaskesinde - qazaq taghylym alushy­lar­dyng tútas bir tobyn masqara bop elge qaytudan qútqaryp qalghan kezinde qatal synaqtan ótti deuge bola­dy. Búl 1959 jylghy 31 jeltoqsanda bolghan edi. Qazaq jigitteri Jana jyl­dy meyramhanada qarsy alyp, ortalarynan bireui djaz orkestrining jetekshisimen tóbelesip qalady. Ony dostary qoldaydy. Jappay jú­dy­ryqtasu beleng alyp, qazaqtar az bolghandyqtan qasha bastaydy. Olar­dy ukrain milisiyasy ústap, qamap, ertenine bәrining de elderine qay­ta­rylatyny turaly habarlanady.

Nazarbaevtyng jalyndy sózinen keyin ghana qatal sanksiya qolda­nyl­maydy, múny onyng alghashqy sayasy sóz sóileui deuge bolatyn edi. «Na­zar­baevtyng milisiyadaghy biylik ókil­de­rine qarata aitqan sózi kókeyimde qalyp qoyypty, - deydi sol kezde ústalghandardyng biri Maqsút Nәrik­baev. - Ol qolyn kóterip, «Bes sausaq birdey emes» dep bastady. Sosyn bәrimizding birdey kinәli emes ekenimizdi dәleldeuge kóshti. Jagha jyrtysudy bastaghandardyng bәrin djaz orkestri jetekshisining aldynda keshirim sú­raugha mәjbýrlep, ukraindyqtardan olardy kinәli dep talap ete bermeulerin súrady. Bәrin de, tipti djaz orkestri basshysyn da birte-birte búl oqighany dabyrayta bermeuge kóndirdi. Aqyr ayaghynda bizdi elge qaytar­may­tyn boldy. Búl Nazarbaevtyng naghyz erligi edi, bәrimiz de oghan alghys aittyq».

Búl qazaq studentterding ghana emes, ukrain basshylyghynyng da olja­sy edi».

Dj.Aytken,

«Núrsúltan Nazarbaev jәne Qazaqstannyng qaryshty qadamy», M., «Hudojestvennaya liyteratura», 2010, 40-41 better.

Dneprodzerjinskide jýrgenimizde tughan jerding qadir-qasiyetin bile týstik dey alamyn. Búryn dombyrany qolyna almay jýrgen talay jigitting sol ja­taq­ha­nada ýirenip, kýy tartyp, әn aityp ketkeni esimde. Qazirgi bizding «Bola­shaq» baghdarlamasymen shet elde oqyp jýrgen jastar da sonday. Bólmelerinde bizding jalau, eltan­bamyz túrady. Búl patriotizm, eline degen sýiispenshilik. Qazaqstangha qatysty әr sózge qúlaq týrip jýretinbiz.

- Sonday sózding biri sizder oqudan keyin qaytugha jinalyp jýrgen Temirtau jóninde tarady ghoy?

- IYә. Gazetterdi qarasang Temirtauda júmys qaynap jatyr. Jurnalister qazir de qyzdyrmanyng qyzyl sózine ketәri emes, ol kezde tipti ayanyp qalmay­tyn, bәri kóterinki ruhta jazylatyn. Biz bar­ghan­sha Qazaqstan Magnitkasy bastalyp kete me degen qaupimiz de kó­nilimizde.

Sodan bir kýni Temirtau turaly jay­syz, joq, jaysyz degen qayda, qorqy­nyshty әngime dýnk ete qaldy. Qalagha әsker kirgizipti, atys bolypty, ólgender de bar eken degen sóz shyqty. Sener-senbesimizdi bilmeymiz. Kenes Odaghynda onday bolady dep oilay da qoymaytyn, tap-taza kezimiz ghoy. Sóit­se de, sekem ala bastadyq. Sekem alma­symyzgha da bolma­dy. Temirtau turaly әngime sap tyiyl­dy. Gazetter jazbay­dy, radio aitpaydy. Ústazdarymyzdan súrasaq, eshtene demeydi. Bilmey me, bilse de aitpay ma - belgisiz. Aqyry, búl әngime shyndyqqa ainaldy. Bir júmysshynyng sol kezde óte siyrek shammen júmys isteytin ra­dio­­qabyldaghy­shy bar eken. Sol «Amerika dauysy» radiostansiyasynan estipti. Estip, tisinnen shygharma dep bireu­ge aitypty. Ol tisinnen shygharma dep taghy bireuge aitypty. Ol taghy bireuge... Temirtauda qúrylysshylardyng kóte­ri­liske shyq­qany, olardy qarudyng kýshimen zorgha basqany ras kórinedi. Dәl sol kezde Hrushev Amerikada jýrgen edi. Oghan Temirtauda ne bolyp jatqany jóninde súraq qoyylypty. Hrushev: «Bәri bos sóz. Qazaqstanda eshqanday da býlik joq», depti. Jel túrmasa, shópting basy qimyldamayty­nyn biletin jasqa kelgen kezimiz ghoy, qatty qobaljy basta­dyq. Endi ne de bolsa tezirek elge qaytugha asyqtyq. Ol jaqta bizdi ne kýtip túrghanyn bilmesek te.

- Hrushev demekshi, onyng Birikken Últtar Úiymyndaghy atyshuly sózinen keyin sizderge qatysty da bir dýrbeleng bolghan ghoy. Solay emes pe?

- Solay. Ony Djonatan Aytken ki­ta­bynda egjey-tegjeyli keltirgen.

DÁYEKTEME:

«1959 jyly Kommunistik partiya Dneprodzerjinskidegi sheteldik studentterge qarsy paranoiydealdyq aksiya jýrgizdi. Búl taghy da sol Nazar­baevtyng qatysuymen bolghan ekinshi bir erlik jaghdaydy pash etti, onda da bir top qazaq jastaryn týn jary­mynda milisiya alyp ketken bola­tyn. Búl joly Niu-Yorktegi Birikken Últtar Úiymynyng shtab-pәte­rindegi oqighanyng yqtimal saldar­lary­nyng kesirinen biylik organ­da­ryndaghy ýreyli dýrbeleng sebep boldy. Ýreyli dýrbeleng BÚÚ Bas Assam­bleyasynda kenestik kóshbasshy Nikita Hrushevting sharyqtau sheginde «Biz senderdi kórge tyghamyz!» dep aiqaygha basqan yzaly sózinen bastal­dy. Sol sәtte Hrushev ayaghynan bә­tenkesin sheship alyp, minberdi sabalay bastaghan edi. BÚÚ zalyndaghy әlemdik kóshbasshylardyng areopagy búl sayqymazaqtyqqa qynq etip tang qalghan da joq. Olardyng múndaygha den qoyynyng nәzik kórinisi bәtenke tar­syldap jatqanda: «Múnyng resmy audarmasyn estuge bolar ma eken?» dep súraghan Úlybritaniya Premier-Ministri Garolid Mak-Milannyng kekesindi eskertpesi ghana boldy. Alayda, búdan 5000 mili qashyqtyqtaghy Dneprodzerjinskidegi Kommunistik partiya basshylary Hrushevting at­tan­dauy Ýshinshi dýniyejýzilik soghys­tyng tútanyp ketuine týrtki bola ma dep qoryqty. Osynday dýrbeleng kónil-kýidegi olardyng birinshi den qoyghany Batystan shabuyl jasala qalghan jaghdayda Dneprodzerjinskini qorghaugha yntaly emes, ózderi oila­ghan­day quatty, barlyq sheteldik studentterdi tútqyndau boldy. Dәl osy sebepten 1959 jylghy 9 qyr­kýiekte Nazarbaev pen metallurgiya­ny oqyp-biluge oray túz-dәmdes bop jýrgen onyng qazaq qúrdastary týn ortasynda tósekten túrghyzylyp, milisiya bólimine jetkizildi.

Hrushevting sózinen keyingi Dnepro­dzerjinskining partiyalyq funksio­ner­lerinin, 50 jyldan song qazir ghana qaghazgha týsip otyrghan, múnday shekten shyqqan әreketi sandyraq siyaq­ty kóriner. Alayda, qyrghiqabaq so­ghystyng qyzghan kezinde múnday ýrey kenestik biylik ýshin shynayy, al qazaq taghylym alushylary ýshin esten tandyrarlyqtay oqigha boldy. «Ne bolghanyn úqpadyq, - dep sol kýn­derdi jadynda janghyrtady Maqsút Nәrikbaev, - biraq milisiyada sabyr­ly­lyq tanytqan jalghyz Nazarbaev ekeni esimde. Bәrimiz odan «Ne bolyp jatyr, ózi? Bizge endi ne ister eken?» dep súradyq. Qatty qorqyp qalghan edik. Alayda, Nazarbaev bizdi sabyrgha shaqyryp, aqyr ayaghynda Hrushevting sózi turaly bizding týk te bilmeytinimizdi milisionerge týsindirdi. Bizdin, qazaqtardyn, sheteldik emes, Kenes Odaghynyng adal studentteri ekenimizge basshylyqtyng kózin jetkizgen dәl osy Nazarbaev bolatyn. Sodan song bizdi bosatty da, qaytadan qalypty ómirge týstik».

Dj.Aytken,

«Núrsúltan Nazarbaev jәne Qazaqstannyng qaryshty qadamy», 41-42 better.

Uchiliysheni bitirgende segizinshi razryad alyp shyqtym. Búl tolyq joghary mamandyghy bar júmysshy boldyng degendi bildiredi. Qara metallurgiyadaghy eng joghary razryad - onynshy razryad.

Ukrainada men qoghamdyq qyzmetting de alghashqy mektebinen óttim. Bir kýni uchiliyshe komsomol komiytetine kirip, «Bizdegi komsomol jinalystary tura­ly aitpaqshymyn» degenim bar. «Jiy­nalystar turaly? Ne aitpaqshysyn?» dedi maghan. «Jinalystar únamaydy. Qy­zyqsyz ótedi, taptauryn ýlgimen ótedi, komsomoldar jinalysqa barghy­sy kelmeydi», deymin men. Hatshy qyz eleng ete qalyp, «Al sonda ózing ne úsynbaqshysyn?» dedi. Ózimshe úsy­nys­tarymdy aittym. Zavodtaghy Sosialistik Enbek Erlerimen, ardager metal­lurgtarmen kezdesuler ótkizeyik, uchiliyshede halyq by ansamblining konsertin úiymdastyrayyq, jas metallurg­targha salynyp jatqan ýiding qúryly­syna kómekteseyik dedim. Úsynys­tarymnyng bәri qabyldandy. «Inisiativa nakazuema» degendey, endi sol júmystardyng bәrin maghan ýiip-tógip tapsyryp qoydy. Komsomol komiyte­tining júmysyna belsene aralasuym júrt al­dyn­da sóileuge mashyqtanuyma kómek­testi. Auyl balasynyng úyandyghy, rasyn aitsam, búrynnan-aq boyymda joq edi, endi tipti ashylyp, barynsha sheshen, әserli sóileuge tyrysatyn boldym.

Dneprodzerjinsk men ýshin inter­nasionalizmning de ýlken mektebine ainaldy. San týrli últtyng úldarymen, qyzdarymen aralasyp, ózimizdi solar­dyng bәrimen teng ústaugha tyrystyq. Kez kelgen adam ózin belgili bir ata-ananyng balasy ghana emes, óz halqynyng da balasy sezinui kerek. Sonda saghan eling ýshin, últyng ýshin de jauapkershilik jýkteletinin týsinesin.

Jalpy, Ukraina jeri maghan jas­ty­­ghymnyng jaqsy jyldary ótken, kóp taghylym bergen meken retinde qymbat.

- Býgingi Ukraina turaly ne oilaysyz?

- «Jeri baydyng eli bay» deydi qa­zaq. Ukrainanyng әleueti óte kýshti. Elu milliongha jaqyn halqy bar, shoyyn, bolat, prokat qorytatyn qara metal­lur­giyasy, aluminiy, titan, magniy, myrysh alatyn týsti metallurgiyasy bar, «Antey» siyaqty alyp úshaqtargha deyin shygharatyn mashina jasau ón­dirisi bar, birneshe porttary bar, talay kurorttary bar búl el qazirgiden әl­de­qayda jaqsy túra alady. Solay bolady dep senemin. Ukrainanyng tәuelsizdik alghannan bergi kezende bastan keshken qiyndyqtarynyng birazy kezinde qa­lyp­tasqan últtar dostyghyna syzat týsirip alghanymen baylanysty der edim. Dneprding arghy jaghy, Dneprding bergi jaghy bolyp aitysyp-tartysyp, bir jaghy Reseymen jaqyndasudy, bir jaghy Batyspen jaqyndasudy jaqtap, kezekti saylau nauqany kelgen sayyn yryn-jyryng jýrgeninde ol el kóp nәrseni joghaltyp aldy. Bauyrlas júrtqa aqyl aitudan aulaqpyn, degenmen, Ukrainadaghy problemalardyng bir úsh­tyghy sayasatty ekonomikanyng aldy­na shygharyp jibergeninen bolghan siyaq­ty. Qalay degende de, ómirimning shapa­gha­tty shaghy ótken ukrain jerine qút-bereke, ózimdi qanat qaqtyryp shyghar­ghan ukrain eline bayandy baqyt tilegim keledi.

Eng bastysy, Dneprodzerjinskidegi oqu jyldary, odan keyingi Temir­tau­daghy júmys meni jigit, azamat retinde qalyptastyrdy, internasionaldyq ortada erkin ómir sýruge beyimdedi. Men bolashaq basshy qyzmetker, qayratker retinde sol jyldarda qalypqa týstim, qúryshtay qúiylyp shyqtym dey alamyn. Osy ýshin de jastyq jyl­darymda jolyqqan jandardyng bәrine qaryzdarmyn.