Qazaq poeziyasy – últtyng ruhany ózegi, elding ensesin kóterip, sóz qúdireti arqyly sanagha sәule týsiretin úly sóz óneri. Sol kiyeli ónerdi ómirine serik etip, ómirin ólenmen órgen aqyndardyng biri – Qojahmetov Rinat Qúdaybergenúly.

Sóz zergeri, aqyn Rinattyng shygharmalaryn zerdelegende, eng aldymen kózge týsetini – tazalyq pen shynayylyq. Ol jasandylyqtan ada, ómirding ózinen nәr alghan ólender jazady. Ár shumaghynan auyl ómirining shyndyghy, enbek adamdarynyng beynesi, tughan jerge degen inkәr sezim anyq angharylady. Sol sebepti Rinattyng poeziyasy – qarapayym auyl tirshiligining filosofiyasyn kórkem tilmen órnektegen erekshe poeziyalyq әlem. Qay dәuirde de elding sózin sóilep, halyqtyng múratyn ólenmen órnektegen aqyndar bolghan, bolatyny zandylyq. Býgingi qazaq әdebiyetinde sol dәstýrdi jalghap, jana mazmúnmen bayytqan ini buynnyng biri, kezekti maqalamyzdyng bas keyipkeri aqyn Rinat Qojahmetov. Keyipkerimizding ómir joly, shygharmashylyghy turaly qysqasha ómirbayanyna toqtalyp óteyik.

Suret: Avtordyng múraghatynan alyndy.

Aqyn, azamat Rinat 1985 jyldyng 7 shildesinde Shyghys Qazaqstan oblysy, Tarbaghatay audany, Jetiaral eldi-mekeninde dýniyege kelgen. 2003 jyly auylyndaghy orta mektepti ayaqtap, enbek jolyn Almaty qalasynda qúrylys salasynda bastaghan. Eki jyl boyy Almatyda týrli nysandardyng salynuyna atsalysyp, enbekpen shyndaldy.

2005 jyly Astana qalasyna qonys audaryp, elorda qúrylysynyng qarqyndy jýrip jatqan kezeninde qalanyng infraqúrylymynyng damuyna óz ýlesin qosty. On bes jylgha juyq uaqyt boyy bas qalada týrli memlekettik ghimarattardyng boy kóteruine qatysyp, tәjiriybe jinaqtady. Qúrylys salasynda enbek ete jýrip, Kókshetau qalasyndaghy kәsiby bilim beretin arnayy kәsiptik oqu ornynda oqyp, dәnekerleushi mamandyghyn iygerdi.

2009 jyly auyldasy Dýngenenova Dana Tileughazyqyzymen shanyraq kóterip, otbasylyq ómirin Astanada jalghastyrdy. Uaqyt óte tughan jerge degen saghynysh jetelep, 2018 jyly otbasymen auylgha qayta oralyp, ata-anagha qamqor bolyp, qolghabys etip, auyl tirshiligine belsene aralasty. Rinattyng zayyby – qazaq tili men әdebiyeti pәnining múghalimi, Jetiaral orta mektep-balabaqsha kesheninde qyzmet etedi. Erli-zayyptylar tórt úl tәrbiyelep otyr. Ýlken úly – mektep preziydenti әri oblystyq voleybol chempiony, ekinshi úly – ýzdik oqushy, ýshinshi úly – biyl birinshi synyp tabaldyryghyn attasa, kenjesi – balabaqsha dayarlyghynda.

Jogharyda maqalamyzdyng keyipkeri aqyn R.Qojahmetovtyng on sausaghynan óner tamghan azamat ekenin aityp óttik. Ózining tughan eldi-mekeni Jetiaral auylyna kireberis qaqpanyng sәndi, saltanatty ornatyluyn – auyl azamattarynyng eldik ruhynyng aighaghy dep bilemiz. Auyldyng tumasy, aqyn R.Qojahmetov tughan jerining kórkengi ýshin enbek etip, qaqpanyng temirin kesip, dәnekerlep jasap shyqqan. Qajetti materialdardy auyl jastary birigip jinap, qarjysyn júmyla kótergen. Nәtiyjesinde shamamen 800 myng tenge kóleminde ghana qarajat júmsalyp, ýlken is jýzege asqan. Al key auyldar múnday júmystardy merdigerlerge tapsyryp, birneshe million tenge shyghyndaytyny bar. Búl mysal – bir jaghynan últjandylyqtyn, ekinshi jaghynan úqyptylyq pen úiymdasqan enbekting kórinisi dep bilemiz. R.Qojahmetov keybir kelensiz mәselelerdi de ashyq aityp, әleumettik jelide batyl kóterip keledi. Onyng búl әreketi – naghyz eljandylyq pen azamattyq ústanymnyng ýlgisi. «Auylymyzdyng abyroyyn oilap, tughan jerge ýles qosu – әr azamattyng paryzy», – deydi aqyn, azamat Rinat. Shynynda da, el iygiligi ýshin ter tókken azamattyng isi kópke ýlgi, al tughan jerge taghzym – ruhany kemeldilikting belgisi.

Sóz zergeri R.Qojahmetov – Shyghys aimaghyna tanymal aqyndardyng biri. Ólenge jany jaqyn ol bos uaqytynda jyr jazumen ainalysyp, týrli mýshayralargha qatysyp jýr. Aqynnyng qyryq jasqa tolu mereytoyyna oray, «Syrlasym» atty jyr jinaghy jaryq kórgen. Kitap KSRO, Qazaq KSR Halyq aghartu isining ýzdigi, KSRO Memlekettik syilyghynyng iyegeri, «Qazaqstan Bilim Beru isining Qúrmetti qyzmetkeri», «Qazaqstannyng enbek sinirgen qayratkeri», Qazaqstan Últtyq Pedagogika ghylymdary akademiyasynyng qúrmetti akademiygi, professor, eli «Han apa» ataghan Qanipa Omarghaliqyzy Bitibaeva atyndaghy ghylymiy-zertteu ortalyghynyng (Almaty qalasyndaghy) qoldauymen basylyp shyqqan. Jyr jinaghynyng jaryq kóruine Baqytgýl Bitibaeva zor ýles qosqan, al belgili aitysker aqyn Asylan Ghafurov alghysóz jazyp, avtordyng shygharmashylyghyna joghary bagha bergen.

Aqyn Rinat Qazaqstan Avtorlar qoghamynyn, sonday-aq «Barqytbelde jyr-jebe» ruhaniy-shygharmashylyq birlestigining jetekshisi әri shygharmashylyq baghyttaghy ruhtas aghasy, ónerpaz azamat, sazger, aqyn Baqytbek Árimbekovpen birge osy birlestikting qúryluyna úiytqy bolghandardyng biri. Jogharyda tilge tiyek etken shygharmashylyq birlestikting beldi mýshesi. Kóptegen әn ólenderding tuyndygeri.

Shygharmashylyq, aqyndyq baghytta kóptegen jetistikterge qol jetkizgen. Ol jetistikterin tize bersek maqala auqymy kótermeytini belgili. Tek basty, negizgilerine ghana toqtalyp óteyik. Baqyt Ihsanovtyng 90 jyldyghyna arnalghan mýshayrada bas jýlde,

Múqaghaly Maqataev atyndaghy respublikalyq, Tarbaghatay audanynyng qayta qúrylghanyna (audan ortalyghy statusyn qayta iyelenui) arnalghan bayqaularda, hakim, aqyn Abay Qúnanbayúlynyng 175, 180 jyldyghyna arnalghan mýshәiralarda jýldeli oryndardy (onyng biri tor tay minui. Aqyn Rinattyng osy oqighagha arnalghan «Halqym bergen tor tayym...» atty óleng jazghanyn shygharmashylyq baghyttaghy әriptesteri biledi) iyelenui Rinattyng aqyndyq әleuetin aishyqtaytyn derekter.

Býginde aqyn Rinat ózi de shygharmashylyq baghyttaghy ústaz qyzmetin atqaryp jýrgen azamattardyng biri. Tughan auylynda el iygiligine qyzmet etip, jas órenderding shygharmashylyq qabiletin damytugha atsalysyp jýr. Ózi aitqanday, elining «aqyn» atauy – halyqtyng bergen baghasy, al ózi ýshin eng qymbat marapat – tughan jer men shәkirtterining jetistigi.

Biyl «qamal alatyn» qyryq jasqa tolghan aqyn aldaghy uaqytta da shabytyn shyndap, tughan elining ruhyn kóteretin jyrlarymen oqyrmanyn susyndatudy maqsat tútady. Ózi taghylym bergen shәkirtteri audandyq, oblystyq, respublikalyq (Astana, Almaty, Óskemen, Semey qalalarynda) dәrejede ótkizilgen, ótkizilip túratyn týrli jyr mýshәiralaryna qatysyp, olar da biyik belesterdi baghyndyryp jýrgen shygharmashylyq iyeleri. Bir shәkirti Astana qalasynda ótken respublikalyq bayqauda qatarynan eki jyl boyy bas jýlde iyelense, taghy bir shәkirti Almaty qalasynda ótken respublikalyq mýshәirada bas jýlde alyp, Shyghys elinin, Tarbaghatay ónirining mereyin asyryp, ústaz ýmitin aqtaghan shәkirtter boldy.

Aqyn Rinattyng poeziyasynda tughan ólke, halyq dәstýri, enbek adamy, tabighat qúbylysy jәne el birligi sekildi mәngilik taqyryptar aiqyn kórinis tabady. Onyng shygharmalary – kórkemdik dәstýr men qazirgi zaman poeziyasynyng sabaqtastyghyn aishyqtaytyn qúndylyq.

Aqyn jyrlaryna tughan jer, el, otanshyldyq, ata-anany, ainalandaghy jandardy qúrmetteu, perzenttik paryz, adamdyq qadir-qasiyet mәseleleri arqau bolghan. Qolyma aqynnyn: «Halqym bergen tor tayym...», «Auyldy ansau», «Jetiaral shabandozdaryna», «Qys minezi», «Abyr-sabyr» atty tuyndylary týsti. Búl shygharmalar qazaqtyng auylynyng ómirin boyamasyz beyneleytin kórkem shejire ispetti.

Rinat óz poeziyasyn biyik úghymdargha qúrghan, atap aitqanda, ruh, namys, eldik sana, izgilik, qúrmet, enbek jәne taghy basqa negizgi qúndylyqtar. Ol ólenine ómirding shyndyghyn arqau etedi. Sol sebepti aqyn Rinattyng jyrlarynda shynayylyq, qarapayymdylyq pen últtyq dýniyetanym qatar óriledi. Óleng sóz iyesining «Halqym bergen tor tayym...» óleni osy tújyrymymyzdyng jarqyn mysaly. Búl óleninde aqyn jýlde alghandaghy quanyshyn ghana emes, halyqtyng yqylasyn, el senimin, ónerge degen qúrmetti jyryna arqau etedi.

«...Qalyp edi kózimnen sәl jas shygha,

Aslan agha arqamnan kep qaqtyda.

Mynau saghan júrttyng bergen jýldesi,

Dep mingizdi tory taydy astyma.

Qiyalyma erip kettti oy mýlde,

Myng rahmet, ónerime say bilgen...

Múrathannyng bas jýldesi arghymaq,

Al meniki, odan keyin «tay jýlde»... Búl óleng joldarynda qanaghat pen kishipeyildilik, eline degen rizashylyq pen alghys sezimi jatyr. Ólenning týpki iydeyasy – enbekting qadirin, el senimining salmaghyn, jauapkershiligin sezinu.

Qazaqtyng dәstýrli bolmysynda túlpar men erding orny erekshe. Aqyn Rinat osy dәstýrdi janghyrtyp, oqyrmanyna, jastargha ruh beretin, shabytty shygharmashylyghynyng jemisi sanalatyn «Jetiaral shabandozdaryna» atty ólenin jazdy.

«...Qorghap jýrgen auylynyng namysyn,

Túlpar senin, sen sәigýlik baghysyn.

Dodalarda topty jaryp kelinder,

Ózderindi alash júrty tanysyn...». Aqyn búl tuyndysynda jigittik namysty, auyl balasynyng seriligin, el namysyn qorghau sezimin dәripteydi. Ólende túlpar – batyldyqtyn, al shabandoz – el namysyn arqalaghan jas úrpaqtyng simvoly.

Ghylymy túrghydan alghanda, búl poetikalyq mәtin qazaq etnomәdeny kodynyng kórkem beyneleu tәsilimen janghyrtyluy dep bilemiz. Aqynnyng ruhty sózi jastardyng boyyndaghy namys pen ardyng otyn mazdatady. Qazaqtyng әr aqyny ýshin tughan auyl – shygharmashylyq bastauy, ruhany mekeni. Sóz sheberi R.Qojahmetovtyng «Auyldy ansau» óleni sonyng aiqyn dәleli. Aqyn búl tuyndysynda auylgha degen saghynyshty, ótken shaqtyng esteligin, adam men jer arasyndaghy tylsym baylanysty nәzik poetikalyq formada beyneleydi.

«...Kózime alys ketsem jas alamyn,

Bir saghan qústay úshyp jete alamyn.

Baylauly bir ózine mendik jýrek,

Mekenim – qasiyetti Jetiaralym!». Osy qarapayym óleng joldarynda tútas ómir filosofiyasy bar. Ózi tuyp-ósken Jetiaral auyly – tek geografiyalyq úghym ghana emes, ol aqyn ýshin jýrekting oty, ruhtyng mekeni sanalady. Auyldy ansau arqyly Rinat últtyng úmyt bola bastaghan ruhany tamyrlaryna qan jýgirtip, tiriltip, oqyrmany men jas buyngha tughan el, tughan jer qadirin nasihattap, olardy atalghan qúndylyqtardy qúrmetteuge ýndeydi, shaqyrady. Búl túrghydan ólenning mazmúnynda filosofiyalyq, aksiologiyalyq, ekologiyalyq sana, últtyq tanym, dәstýrli dýniyetanym jәne emosiyalyq estetika qatar toghysady.

Sóz zergeri R.Qojahmetovtyng tabighatty suretteu tәsili qazaqy ómir saltymen etene astasqan. Aqynnyng «Qys minezi» óleninde aqyn auyl tirshiligindegi enbek tynysyn, tabighatpen etene ómir sýretin adamdardyng ishki lirikalyq jay-kýiin poeziyalyq tilmen órnekteydi:

«Agham jýr ýige kirmey, shóp qorada...

Anam jýr kójeqatyq etin shayyp...

Qolghabyn әkem otyr peshke jayyp...». Búl joldar bir otbasynyng ghana emes, tútas auyl tirshiligining «ólenmen salynghan suretti beynesi». Al «Abyr-sabyr» óleninde kýzgi nauqannyng qarbalasy, adamdar arasyndaghy syilastyq pen birlik sipattalady.

«...Anam da jayghap qoydy qúrt pen mayyn.

Kómekke kórshi-qolang keldi, әne,

Bәibishem demdep jatyr kýreng shayyn.

Tirshilik toqtamaydy býginmenen,

Aghayyn tatulyghyn qúnym der em.

Auylym abyr-sabyr, nauqan kezde,

Jýk kólik sabylady gýrildegen». Rinattyng búl óleninde enbek – estetikalyq qúndylyqqa ainalady. Aqyn qazaq ómirining kýndelikti kórinisterin filosofiyalyq terendikpen jetkizedi. Óleng sóz iyesi aqyn R.Qojahmetovtyng poeziyasyn taldau barysynda onyng tilining tazalyghy men beyneliligi airyqsha nazar audartady. Ol poetikalyq qúrylymda qarapayym qazaq sózin kórkem maghynagha ainaldyrady. Aqynnyng metaforalary tabighi, beyneleri naqty ómirden alynghan. Mysaly, «Aq týtek, bet qaratpas túman dalam» nemese «Ón boydan qonyr salqyn ótetindey» degen joldarda tabighat qúbylysy men adam sezimi tútasyp ketedi. Búl – qazirgi qazaq poeziyasyna tәn realistik-poetikalyq baghyttyng aiqyn ýlgisi dep bilemiz. Sóz sheberi. R.Qojahmetov tughan elin, jerin jyrlaudy azamattyq boryshym, maqstúym dep úghynghan aqyn. Ol óleng arqyly elge sýiispenshilikti, enbekti qadirleudi, namysty biyik ústaudy ýiretedi. Aqynnyng shygharmashylyghy – últtyq ruhtyn, adamdyq parasattyng jәne poeziyalyq dәstýrding toghysu nýktesi, el men jerge degen sýiispenshilikting kórkem kórinisi. Ólenderi arqyly tughan jerding qadirin, enbek adamdarynyng bolmysyn, tabighat pen adam ýilesimin janasha qyrynan aishyqtaydy. Qazaq әdebiyetinde auyl taqyryby úmyt bolghan joq – ony býgingi buyn jana túrghydan jyrlap jýr. Sol buynnyng aldynghy qatarynda aqyn R.Qojahmetov esimi túratyny zandylyq. Aqynnyng әrbir óleni eldik ruhtyng ýni, últtyq minezding aighaghy,

tughan jerding iyisin, ata-ananyng meyirimin, halyqtyng yqylasyn jetkizetin ruhany qúndylyq retinde óz baghasyn alatynyna senimimiz kәmil. «Tughan jerin sýie bilgen aqyn – halqynyng ruhyn biyiktetedi» sol sebepti sóz zergeri, aqyn Rinat Qojahmetov shygharmashylyghy qazirgi qazaq әdebiyetinde halyqtyq ruh pen adamdyq qúndylyqtyng kórkem kórinisi bolyp qala beredi dep tújyrymdaymyz.

Dәuren Baqdәuletúly,

aqyn, әdebiyet zertteushi, Qazaqstan Jazushylar odaghynyn, Qazaqstan Jurnalister odaghynyng mýshesi

Abai.kz