Preziydent Qasym-Jomart Toqaevtyng 1 qyrkýiektngi Halyqqa joldauynyn: "Qazirgi mindet – halqymyzdyng jana bolmysyn qalyptastyru, tútas últ sapasyn arttyru" - degen songhy buynynda mynaday tújyrymdar kórsetilgen:  

Birinshiden, jiyrma birinshi ghasyrdyng úrpaghy tereng bilimdi bolghany jón.

Ekinshiden, jas buyndy erinbey enbek etuge beyimdeu qajet.

Ýshinshiden, kez-kelgen isti kәsiby daghdy arqyly jýzege asyrghan dúrys.

Tórtinshiden, temirdey tәrtip jәne joghary jauapkershilik barshamyzdyng boyymyzda boluy kerek.

Besinshiden, әdildikten ainymaghan jón. Ádildik  – qogham damuynyng manyzdy sharty.

Altynshydan, bizge keregi – adaldyq, úqyptylyq, tiyanaqtylyq. 

Atalghan alty "kerektin" bәri kerek. Óte dúrys tújyrymdar. Biraq qalay iske asyru kerek, mehanizmi qanday?- mine búl manyzdy dýniye. Osyny aityp keledi de, preziydent bylay deydi: " Qazaq ziyalylarynyng jana kezendegi mindeti – últ bolmysynyng jana qaghidattaryn ornyqtyru. Sonday-aq, últ sapasyn arttyrugha atsalysu". Demek, әrbir últjandy azamat osyndayda kóz-qarasy men  úsynysyn aityp, qolynan kelgenshe is-әreket jasap atsalysu kerek.  Osyghan oray, men de óz oi-pikirimdi ortagha saludy jón sanadym.  

Mening týsinigimshe, preziydent jogharyda atalghan alty "kerektin" jýzege asyru jolyn, mehaniyzimin damudyng dialektikalyq túghyrnamasynyng tereng mәnin ashatyn negizgi ýsh zannyng biri -  teristeudi teristeu zany boyynsha kórsetken. Teristeudi teristeu zany - jananyng eskimen sabaqtastyghyn, damudyng joghary satysyndaghy birqatar qasiyetterding tómengi satylargha tәn ereksheliktermen spiralidi týrde baylanysyn kórsetetin  damudyng progresti sipatyn dәleldeytin filosofiyalyq zandylyq. Qasym-Jomart Kemelúly preziydenttikke kelgeli osy zandylyqty ústanym etip keledi. Osy jolghy joldauynda da, osy filosofiyalyq zandylyqqa sýienip: "Janghyrghan qogham jat әdetterden birtindep aryluy kerek" - degen bastamany ortagha salyp otyr. Onyng teoriyalyq negizi - jamandyqtan arylghan jerde, jaqsylyqtyng mindetti týrde bolatyndyghy yaghny týn joq jerde kýndizding bolatyny sekildi qogham jat әdetterden birtindep arylghanda últtyng jana bolmysynyng qalyptasatyndyghyn menzep otyr. Preziydentting núsqaghan arylugha tiyisti  jat әdetter men saldary mynalar: 

- Ysyrapshyldyq pen danghazalyqtan arylu. Óitkeni ol - qoghamnyng da, adamnyng da abyroyyn tógedi. 

- Jauapsyzdyqtan arylu. Sebebi jauapsyzdyq pen nemqúraylylyq býkil eldi qasiretke úshyratady. 

- Bos sózdilik pen bóspelikten arylu. Sebebi, maqtanshaqtyq- qoghamnyng damuyn tejeydi.  Endi týsinikti boldy. Árkim óz boyyndaghy osy ruhany keselderinen arylghanda  Últtyng jana bolmasy qalyptasady. 

Endigi әngime osy "Arylulardy" qalay, neden bastaymyz? - búl da ótkir súraq.  Alayda, búl súraqqa da Preziydentimiz jauap bergen. Mening logikam boyynsha Preziydentimiz әlemdik dengeydegi sayasatker, diplomat bolghan son, ol kisining san-salaly bilim iyesi ekeni shýbәsiz. Ol kisi zan, sayasattanu, qúqyq negizderi men diplomatiyalyq bilimderdi iygerip qalmastan, din, filosofiya, tariyh, mәdeniyettanu, shet tilderi sekildi kóptegen qoghamdyq ghylymdardy da, ekonomikalyq ghylymdardy da bir kisidey biletin adam. Sondyqtan alty tújyrym men onyng sheshu jolyna qatysty úsynystary sol adamzattyng ortaq, asyl qúndylyqtary negizinde jazylghan. Basqa emes, "Áueli Qúran, Hadis sózding basy "- dep dana Abay aitqanday, Qúran men Hadisten mysal keltirer bolsaq, ysyrapshylyqqa qarsy «...Jender, ishinder jәne ysyrap etpender, Alla ysyrap etushilerdi jaqsy kórmeydi» (Aghraf sýresi, 31 ayat).  Jauapkershilike qatysty Payghambarymyzdyng bir hadiysinde: «Barlyqtaryng baqtashysyndar, qol astyndaghylardan jauap beresinder. Basshy da baqtashy. Er de otbasynyng baqtashysy. Áyel, ýiining jәne bala-shaghanyng baqtashysy» -dep jauarkershilikti joaghrydan tómen qaray barsha adamgha mindettese, maqtanshaqtyqqa qarsy hadiysinde: "Bir adam endi bir adamdy asyra maqtap jatqandyghyn estip qalyp: Siz ol adamnyng belin ýzdiniz ghoy"-. degen. Osy arqyly maqtansýigishtik, bóspelikting zalalyn eskertken. Osy tektes ayattar men hadister kóptep tabylady. Tek, islamdyq qúndylyq emes, ózge de dәstýrli dinderding basty ústanymy sol - adamzatty әdiletti, bilimdi, sabyrly әri qarapayym týrde baqytty etuge baghyttalghan. Elbasy Núrsúltan Ábishúlynyng «Bolashaqqa baghdar: ruhany janghyru» atty maqalasynda qoghamdyq sanany qayta týletuding manyzdylyghy turaly aitylsa, preziydent Qasym-Jomart Toqaev  «Abay jәne HHI ghasyrdaghy Qazaqstan» atty maqalasynda: Abaydyng asqan oishyldyghy onyng diny talgham-tanymynan da aiqyn kórinedi. «Allanyng ózi de ras, sózi de ras, Ras sóz eshuaqytta jalghan bolmas», – deydi ol. Búl oi-tújyrymgha ol Shyghys pen Batys filosoftarynyng enbekterin tereng bilip, zerttep, zerdelep baryp jetkeni anyq. Ol otyz segizinshi qara sózinde Allagha degen kózqarasyn tolyq bildiredi. Abaydyng ruhany óresine bagha bergen dintanushy filosof ghalymdar onyng «kәmil músylman» úghymyna erekshe nazar audarady. «Kәmil músylman» úghymy tek qazaqqa ghana emes, býkil músylman әlemine qatysty aitylsa kerek. Mine, bizding oishyl Abay, hakim Abay – әlemdik dengeyde osy diny kózqarasy arqyly da biyiktey beretin túlgha -dep jazdy. Osynyng ózi  Preziydentimizding aqyl-parasat dengeyi men tanym-týsinik ayasynyng óte kendigin kórsetedi.  

Preziydent osylaysha, Últtyng jana bolmasyn qalyptastyruda  "Janghyrghan qogham jat әdetterden birtindep aryluy kerek" -dep jol kórsetu arqyly "Aryludyn" basty qúraly retinde Abaydyng "Tolyq/kemel adam" formulasyn úsynady. Búl formulanyng bastauy -bilimde. Al qazirgi zaman qazaq bilimining basy  - Ybyray Altynsariyn.  Ybyray Altynsarin 1860 jyly ne bәri 19 jasynda mektep ashyp, qazaq balalaryn oqytu maqsatynda atqa qondy. Ol osy barysta týrli  әleumettik-psihologiyalyq, ekonomikalyq  qiynshylyqtardy jene otyryp 1864 jyly 8 qantar kýni mektebin ashty. Alghashqy  oqushysy sany nebәri 14 bala bolghan. Ómirin qazaq júrtynyng bilimine arnaghan ol: "Kel balalar oqylyq" -atty ólenin osy mezgilde jazdy:  

Bir Allagha syiynyp,
Kel, balalar, oqylyq,
Oqyghandy kónilge,
Yqylaspen toqylyq. 

Biraq, osy ólenning alghashqy jolynyng "Bir Allagha syiynyp" - ekenin keyin bildik. Zer salghan jangha osy bir shumaq ólenning alghashqy jolynda Ybyraydyng ómirlik ústanymy men tútas ólen-ýndeuining bar mәn-maghynasy men qadir-qasiyeti men múndalap túr.  Egemendik alghan song da, osy birinshi shumaq әli de mektepterding mandayshalyghynan kórinis tappay keledi. Mening oiymsha,  alghashqy joldy qosu kerek.  Odan saqsynudyng qajeti joq. Jer shary túrghyndarynyng 84 payyzy eng ýlken dәstýrli dinderge senedi. Qalghandaryn týrli diny aghym ókilderi, agnostisizm men ateizm ókilderi qúraydy. Osy dәstýrli dindeding ishinde Budizmdi aitpaghanda qalghan dinder qalay bolmasyn Qúdaydy moyyndaydy. Onyng ýstine elimiz halqynyng basym bóligi - músylmandar. Eger,  "Konstitutsiya boyynsha, biz zayyrly elmiz"-dep uәj aitar bolsanyz, mening jauabym: "Zayyrly el degen - Qúdaygha senbeytin el emes, qayta Qúdaygha senu ne senbeu erki azamattardyng ózine  berilgen әri diny senimi biylik joly nemese jeke azamattar tarapynan, zang arqyly nemese basqa da joldar arqyly qysym kórmeytin biraq, memlekettik basqaru ústanymy diny senim aqidalargha negizdelmegen memlekettik basqaru jýiesi bar el". Álemde demokratiyanyng otany sanalatyn AQSh-qa qarayyq, әlemdik saudanyng 80 payyzy qoldanatyn AQSh dollarynyng ekinshi betinde "Biz Qúdaydan ýmit kýtemiz"-degen jazu bar.  Búghan ne deysiz? Onyng ýstine, Islam dini bilimdi  - aqyl men parasattyng kózi, adam balasyna berilgen  Jaratqannyng syiy dep tanidy. Mysaly, Qúranda «bilim» degen maghyna beretin «ilm» týbirinen tuyndaghan sóz sany 780. Al "ghylym" degen sózben maghynalas «hikma» sózi 20, "ghalym" maghnasyn beretin «hakiym» sózi 97 jerde kezdesetinin, «bilu» degen maghynagha keletin «marifa» sózining 70- ke juyq jerde qoldanylghandyghyn islam ghalymdary jazdy.  Eger islam dini bilim men ghylymgha mәn bermegende nadandyq dәuirinde túrghan arabtar әlemdik dengeydegi ghalymdar men tarihshylaryn shyghara almas edi. Sondyqtan tarih pen shyndyqqa shynayy qaruymyz kerek.  

Bir Allagha syiynyp,
Kel, balalar, oqylyq! - degen mandayshalyq mektep qaqpasynda, kireberiste ilinip túrsa, mektep tabaldyryghyn alghash attaghan býldirshinning kózi birinshi bop sony oqidy. "Allanyng ózi de ras, sózi de ras"-degen qazaq ruhaniyatynyng kósemi Abaydyng taghylymy onyng sәby jýregine úyalaydy.  Preziydentting «Abay jәne HHI ghasyrdaghy Qazaqstan» atty maqalasynyng ruhynyng irge tasy osydan bastap qalanady. Osydan keyingi kezekte mektep oqushylaryna  arnayy "Ruhany qúndylyqtar"-degen pәn engizip, ata dәstýrimiz ben ata dinimizdin, ana tilimizding barlyq qúndylyqtaryn jas úrpaq boyyna  siniruimiz tiyis. Sonda, dinsizderding (dinsiz adam -  úyat, obal, sauap degen úghym bilmeytin, Qúdaysyz adam) jәne diny lankester men ekstremizmning aldyn alugha bolady. Biz osy ruhany bilim men tәrbiyege jiti mәn bermegendikten 30 jyldyng ishinde qanday kýige týstik? Óz-ózine qol salu, týsik tastau, ajyrasu, jetimder men jesirlerding kóbengi, zinaqorlyq, paraqorlyq aita bersek jýreging auyryp, qanyng kóteriledi. Biz Ortalyq Aziyada suisid (ózine qol júmsau) jasaudan birinshi orynda (48,1 payyz) túrmyz. Ajyrasu kórsetkishi boyynsha әlemde aldynghy 10 elding ishinde, músylman elderi boyynsha 1-oryndamyz.  Ár ekinshi nemese ýshinshi neke búzylady. Belsizdik pen bedeulik jyl ótken sayyn dendep barady. Osy jolghy joldauynda Preziydent: "Ókinishke qaray,  elimizde әr altynshy otbasy sәby sýie almauda, ajyrasudyng 20 payyzy osy sebepten.  Al búl óz kezeginde elimizding demografiyalyq ósiminin  Orta Aziya elderi  qatarynan qalyp túruyna sebep" -dep atap kórsetti jәne jasandy jolmen sәby sýyge (EKO) beriletin memlekettik kvotany 7 ese arttyrdy. 

Qoryta aitqanda, qordalanyp qalghan týitkilderding sebebi san aluan, biraq týpki sebep  - ruhany bilimsizdik. Biz shyndyghynda ruhany jaqtan azyp baramyz. Odan syrt ekonkomika, ghylym-bilim jәne densaulyq saqtau salalary da aqsap túr. Bizge ózgeris kerek. Onyng basy - ruhany dýniyemizding ózgerui boluy tiyis. Ákimderding ózgerui men deputattardyng janadan saylanuynan kóp nәrse ózgerip ketpesi týsinikti. Halyq bolyp, el bolyp, júrt bolyp ózgeruimiz kerek.  Sonda ghana Perziydentimiz Qasym-Jomart Kemel úlynyng joldaunda ortagha salynghan últtyng jana bolmasy shynayy qalyptasar edi.  

Qaster Sarqytqan

Abay atyndaghy QazÚPU-ning ústazy, jazushy, QR jurnalister odaghynyng mýshesi  

Abai.kz