پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ 1 قىركۇيەكتنگى حالىققا جولداۋىنىڭ: "قازىرگى مىندەت – حالقىمىزدىڭ جاڭا بولمىسىن قالىپتاستىرۋ، تۇتاس ۇلت ساپاسىن ارتتىرۋ" - دەگەن سوڭعى بۋىنىندا مىناداي تۇجىرىمدار كورسەتىلگەن:  

بىرىنشىدەن، جيىرما ءبىرىنشى عاسىردىڭ ۇرپاعى تەرەڭ ءبىلىمدى بولعانى ءجون.

ەكىنشىدەن، جاس بۋىندى ەرىنبەي ەڭبەك ەتۋگە بەيىمدەۋ قاجەت.

ۇشىنشىدەن، كەز-كەلگەن ءىستى كاسىبي داعدى ارقىلى جۇزەگە اسىرعان دۇرىس.

تورتىنشىدەن، تەمىردەي ءتارتىپ جانە جوعارى جاۋاپكەرشىلىك بارشامىزدىڭ بويىمىزدا بولۋى كەرەك.

بەسىنشىدەن، ادىلدىكتەن اينىماعان ءجون. ادىلدىك  – قوعام دامۋىنىڭ ماڭىزدى شارتى.

التىنشىدان، بىزگە كەرەگى – ادالدىق، ۇقىپتىلىق، تياناقتىلىق. 

اتالعان التى "كەرەكتىڭ" ءبارى كەرەك. وتە دۇرىس تۇجىرىمدار. بىراق قالاي ىسكە اسىرۋ كەرەك، مەحانيزمى قانداي؟- مىنە بۇل ماڭىزدى دۇنيە. وسىنى ايتىپ كەلەدى دە، پرەزيدەنت بىلاي دەيدى: " قازاق زيالىلارىنىڭ جاڭا كەزەڭدەگى مىندەتى – ۇلت بولمىسىنىڭ جاڭا قاعيداتتارىن ورنىقتىرۋ. سونداي-اق، ۇلت ساپاسىن ارتتىرۋعا اتسالىسۋ". دەمەك، ءاربىر ۇلتجاندى ازامات وسىندايدا كوز-قاراسى مەن  ۇسىنىسىن ايتىپ، قولىنان كەلگەنشە ءىس-ارەكەت جاساپ اتسالىسۋ كەرەك.  وسىعان وراي، مەن دە ءوز وي-پىكىرىمدى ورتاعا سالۋدى ءجون سانادىم.  

مەنىڭ تۇسىنىگىمشە، پرەزيدەنت جوعارىدا اتالعان التى "كەرەكتىڭ" جۇزەگە اسىرۋ جولىن، مەحانيزىمىن دامۋدىڭ ديالەكتيكالىق تۇعىرناماسىنىڭ تەرەڭ ءمانىن اشاتىن نەگىزگى ءۇش زاڭنىڭ ءبىرى -  تەرىستەۋدى تەرىستەۋ زاڭى بويىنشا كورسەتكەن. تەرىستەۋدى تەرىستەۋ زاڭى - جاڭانىڭ ەسكىمەن ساباقتاستىعىن، دامۋدىڭ جوعارى ساتىسىنداعى بىرقاتار قاسيەتتەردىڭ تومەنگى ساتىلارعا ءتان ەرەكشەلىكتەرمەن ءسپيرالدى تۇردە بايلانىسىن كورسەتەتىن  دامۋدىڭ پروگرەستى سيپاتىن دالەلدەيتىن فيلوسوفيالىق زاڭدىلىق. قاسىم-جومارت كەمەلۇلى پرەزيدەنتتىككە كەلگەلى وسى زاڭدىلىقتى ۇستانىم ەتىپ كەلەدى. وسى جولعى جولداۋىندا دا، وسى فيلوسوفيالىق زاڭدىلىققا سۇيەنىپ: "جاڭعىرعان قوعام جات ادەتتەردەن بىرتىندەپ ارىلۋى كەرەك" - دەگەن باستامانى ورتاعا سالىپ وتىر. ونىڭ تەوريالىق نەگىزى - جاماندىقتان ارىلعان جەردە، جاقسىلىقتىڭ مىندەتتى تۇردە بولاتىندىعى ياعني ءتۇن جوق جەردە كۇندىزدىڭ بولاتىنى سەكىلدى قوعام جات ادەتتەردەن بىرتىندەپ ارىلعاندا ۇلتتىڭ جاڭا بولمىسىنىڭ قالىپتاساتىندىعىن مەڭزەپ وتىر. پرەزيدەنتتىڭ نۇسقاعان ارىلۋعا ءتيىستى  جات ادەتتەر مەن سالدارى مىنالار: 

- ىسىراپشىلدىق پەن داڭعازالىقتان ارىلۋ. ويتكەنى ول - قوعامنىڭ دا، ادامنىڭ دا ابىرويىن توگەدى. 

- جاۋاپسىزدىقتان ارىلۋ. سەبەبى جاۋاپسىزدىق پەن نەمقۇرايلىلىق بۇكىل ەلدى قاسىرەتكە ۇشىراتادى. 

- بوس سوزدىلىك پەن بوسپەلىكتەن ارىلۋ. سەبەبى، ماقتانشاقتىق- قوعامنىڭ دامۋىن تەجەيدى.  ەندى تۇسىنىكتى بولدى. اركىم ءوز بويىنداعى وسى رۋحاني كەسەلدەرىنەن ارىلعاندا  ۇلتتىڭ جاڭا بولماسى قالىپتاسادى. 

ەندىگى اڭگىمە وسى "ارىلۋلاردى" قالاي، نەدەن باستايمىز؟ - بۇل دا وتكىر سۇراق.  الايدا، بۇل سۇراققا دا پرەزيدەنتىمىز جاۋاپ بەرگەن. مەنىڭ لوگيكام بويىنشا پرەزيدەنتىمىز الەمدىك دەڭگەيدەگى ساياساتكەر، ديپلومات بولعان سوڭ، ول كىسىنىڭ سان-سالالى ءبىلىم يەسى ەكەنى ءشۇباسىز. ول كىسى زاڭ، ساياساتتانۋ، قۇقىق نەگىزدەرى مەن ديپلوماتيالىق بىلىمدەردى يگەرىپ قالماستان، ءدىن، فيلوسوفيا، تاريح، مادەنيەتتانۋ، شەت تىلدەرى سەكىلدى كوپتەگەن قوعامدىق عىلىمداردى دا، ەكونوميكالىق عىلىمداردى دا ءبىر كىسىدەي بىلەتىن ادام. سوندىقتان التى تۇجىرىم مەن ونىڭ شەشۋ جولىنا قاتىستى ۇسىنىستارى سول ادامزاتتىڭ ورتاق، اسىل قۇندىلىقتارى نەگىزىندە جازىلعان. باسقا ەمەس، "اۋەلى قۇران، حاديس ءسوزدىڭ باسى "- دەپ دانا اباي ايتقانداي، قۇران مەن حاديستەن مىسال كەلتىرەر بولساق، ىسىراپشىلىققا قارسى «...جەڭدەر، ىشىڭدەر جانە ىسىراپ ەتپەڭدەر، اللا ىسىراپ ەتۋشىلەردى جاقسى كورمەيدى» (اعراف سۇرەسى، 31 ايات).  جاۋاپكەرشىلىكە قاتىستى پايعامبارىمىزدىڭ ءبىر حاديسىندە: «بارلىقتارىڭ باقتاشىسىڭدار، قول استىڭداعىلاردان جاۋاپ بەرەسىڭدەر. باسشى دا باقتاشى. ەر دە وتباسىنىڭ باقتاشىسى. ايەل، ءۇيىنىڭ جانە بالا-شاعانىڭ باقتاشىسى» -دەپ جاۋاركەرشىلىكتى جواعرىدان تومەن قاراي بارشا ادامعا مىندەتتەسە، ماقتانشاقتىققا قارسى حاديسىندە: ء"بىر ادام ەندى ءبىر ادامدى اسىرا ماقتاپ جاتقاندىعىن ەستىپ قالىپ: ءسىز ول ادامنىڭ بەلىن ءۇزدىڭىز عوي"-. دەگەن. وسى ارقىلى ماقتانسۇيگىشتىك، بوسپەلىكتىڭ زالالىن ەسكەرتكەن. وسى تەكتەس اياتتار مەن حاديستەر كوپتەپ تابىلادى. تەك، يسلامدىق قۇندىلىق ەمەس، وزگە دە ءداستۇرلى دىندەردىڭ باستى ۇستانىمى سول - ادامزاتتى ادىلەتتى، ءبىلىمدى، سابىرلى ءارى قاراپايىم تۇردە باقىتتى ەتۋگە باعىتتالعان. ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسىندا قوعامدىق سانانى قايتا تۇلەتۋدىڭ ماڭىزدىلىعى تۋرالى ايتىلسا، پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ  «اباي جانە ءححى عاسىرداعى قازاقستان» اتتى ماقالاسىندا: ابايدىڭ اسقان ويشىلدىعى ونىڭ ءدىني تالعام-تانىمىنان دا ايقىن كورىنەدى. «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس، راس ءسوز ەشۋاقىتتا جالعان بولماس»، – دەيدى ول. بۇل وي-تۇجىرىمعا ول شىعىس پەن باتىس فيلوسوفتارىنىڭ ەڭبەكتەرىن تەرەڭ ءبىلىپ، زەرتتەپ، زەردەلەپ بارىپ جەتكەنى انىق. ول وتىز سەگىزىنشى قارا سوزىندە اللاعا دەگەن كوزقاراسىن تولىق بىلدىرەدى. ابايدىڭ رۋحاني ورەسىنە باعا بەرگەن ءدىنتانۋشى فيلوسوف عالىمدار ونىڭ «كامىل مۇسىلمان» ۇعىمىنا ەرەكشە نازار اۋدارادى. «كامىل مۇسىلمان» ۇعىمى تەك قازاققا عانا ەمەس، بۇكىل مۇسىلمان الەمىنە قاتىستى ايتىلسا كەرەك. مىنە، ءبىزدىڭ ويشىل اباي، حاكىم اباي – الەمدىك دەڭگەيدە وسى ءدىني كوزقاراسى ارقىلى دا بيىكتەي بەرەتىن تۇلعا -دەپ جازدى. وسىنىڭ ءوزى  پرەزيدەنتىمىزدىڭ اقىل-پاراسات دەڭگەيى مەن تانىم-تۇسىنىك اياسىنىڭ وتە كەڭدىگىن كورسەتەدى.  

پرەزيدەنت وسىلايشا، ۇلتتىڭ جاڭا بولماسىن قالىپتاستىرۋدا  "جاڭعىرعان قوعام جات ادەتتەردەن بىرتىندەپ ارىلۋى كەرەك" -دەپ جول كورسەتۋ ارقىلى "ارىلۋدىڭ" باستى قۇرالى رەتىندە ابايدىڭ "تولىق/كەمەل ادام" فورمۋلاسىن ۇسىنادى. بۇل فورمۋلانىڭ باستاۋى -بىلىمدە. ال قازىرگى زامان قازاق ءبىلىمىنىڭ باسى  - ىبىراي التىنسارين.  ىبىراي التىنسارين 1860 جىلى نە ءبارى 19 جاسىندا مەكتەپ اشىپ، قازاق بالالارىن وقىتۋ ماقساتىندا اتقا قوندى. ول وسى بارىستا ءتۇرلى  الەۋمەتتىك-پسيحولوگيالىق، ەكونوميكالىق  قيىنشىلىقتاردى جەڭە وتىرىپ 1864 جىلى 8 قاڭتار كۇنى مەكتەبىن اشتى. العاشقى  وقۋشىسى سانى نەبارى 14 بالا بولعان. ءومىرىن قازاق جۇرتىنىڭ بىلىمىنە ارناعان ول: "كەل بالالار وقىلىق" -اتتى ولەڭىن وسى مەزگىلدە جازدى:  

ءبىر اللاعا سىيىنىپ،
كەل، بالالار، وقىلىق،
وقىعاندى كوڭىلگە،
ىقىلاسپەن توقىلىق. 

بىراق، وسى ولەڭنىڭ العاشقى جولىنىڭ "ءبىر اللاعا سىيىنىپ" - ەكەنىن كەيىن بىلدىك. زەر سالعان جانعا وسى ءبىر شۋماق ولەڭنىڭ العاشقى جولىندا ىبىرايدىڭ ومىرلىك ۇستانىمى مەن تۇتاس ولەڭ-ۇندەۋىنىڭ بار ءمان-ماعىناسى مەن قادىر-قاسيەتى مەن مۇندالاپ تۇر.  ەگەمەندىك العان سوڭ دا، وسى ءبىرىنشى شۋماق ءالى دە مەكتەپتەردىڭ ماڭدايشالىعىنان كورىنىس تاپپاي كەلەدى. مەنىڭ ويىمشا،  العاشقى جولدى قوسۋ كەرەك.  ودان ساقسىنۋدىڭ قاجەتى جوق. جەر شارى تۇرعىندارىنىڭ 84 پايىزى ەڭ ۇلكەن ءداستۇرلى دىندەرگە سەنەدى. قالعاندارىن ءتۇرلى ءدىني اعىم وكىلدەرى، اگنوستيتسيزم مەن اتەيزم وكىلدەرى قۇرايدى. وسى ءداستۇرلى دىندەدىڭ ىشىندە ءبۋديزمدى ايتپاعاندا قالعان دىندەر قالاي بولماسىن قۇدايدى مويىندايدى. ونىڭ ۇستىنە ەلىمىز حالقىنىڭ باسىم بولىگى - مۇسىلماندار. ەگەر،  "كونستيتۋتتسيا بويىنشا، ءبىز زايىرلى ەلمىز"-دەپ ءۋاج ايتار بولساڭىز، مەنىڭ جاۋابىم: "زايىرلى ەل دەگەن - قۇدايعا سەنبەيتىن ەل ەمەس، قايتا قۇدايعا سەنۋ نە سەنبەۋ ەركى ازاماتتاردىڭ وزىنە  بەرىلگەن ءارى ءدىني سەنىمى بيلىك جولى نەمەسە جەكە ازاماتتار تاراپىنان، زاڭ ارقىلى نەمەسە باسقا دا جولدار ارقىلى قىسىم كورمەيتىن بىراق، مەملەكەتتىك باسقارۋ ۇستانىمى ءدىني سەنىم اقيدالارعا نەگىزدەلمەگەن مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسى بار ەل". الەمدە دەموكراتيانىڭ وتانى سانالاتىن اقش-قا قارايىق، الەمدىك ساۋدانىڭ 80 پايىزى قولداناتىن اقش دوللارىنىڭ ەكىنشى بەتىندە ء"بىز قۇدايدان ءۇمىت كۇتەمىز"-دەگەن جازۋ بار.  بۇعان نە دەيسىز؟ ونىڭ ۇستىنە، يسلام ءدىنى ءبىلىمدى  - اقىل مەن پاراساتتىڭ كوزى، ادام بالاسىنا بەرىلگەن  جاراتقاننىڭ سىيى دەپ تانيدى. مىسالى، قۇراندا «ءبىلىم» دەگەن ماعىنا بەرەتىن «يلم» تۇبىرىنەن تۋىنداعان ءسوز سانى 780. ال "عىلىم" دەگەن سوزبەن ماعىنالاس «حيكما» ءسوزى 20, "عالىم" ماعناسىن بەرەتىن «حاكيم» ءسوزى 97 جەردە كەزدەسەتىنىن، «ءبىلۋ» دەگەن ماعىناعا كەلەتىن «ماريفا» ءسوزىنىڭ 70- كە جۋىق جەردە قولدانىلعاندىعىن يسلام عالىمدارى جازدى.  ەگەر يسلام ءدىنى ءبىلىم مەن عىلىمعا ءمان بەرمەگەندە ناداندىق داۋىرىندە تۇرعان ارابتار الەمدىك دەڭگەيدەگى عالىمدار مەن تاريحشىلارىن شىعارا الماس ەدى. سوندىقتان تاريح پەن شىندىققا شىنايى قارۋىمىز كەرەك.  

ءبىر اللاعا سىيىنىپ،
كەل، بالالار، وقىلىق! - دەگەن ماڭدايشالىق مەكتەپ قاقپاسىندا، كىرەبەرىستە ءىلىنىپ تۇرسا، مەكتەپ تابالدىرىعىن العاش اتتاعان ءبۇلدىرشىننىڭ كوزى ءبىرىنشى بوپ سونى وقيدى. "اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس"-دەگەن قازاق رۋحانياتىنىڭ كوسەمى ابايدىڭ تاعىلىمى ونىڭ ءسابي جۇرەگىنە ۇيالايدى.  پرەزيدەنتتىڭ «اباي جانە ءححى عاسىرداعى قازاقستان» اتتى ماقالاسىنىڭ رۋحىنىڭ ىرگە تاسى وسىدان باستاپ قالانادى. وسىدان كەيىنگى كەزەكتە مەكتەپ وقۋشىلارىنا  ارنايى "رۋحاني قۇندىلىقتار"-دەگەن ءپان ەنگىزىپ، اتا ءداستۇرىمىز بەن اتا ءدىنىمىزدىڭ، انا ءتىلىمىزدىڭ بارلىق قۇندىلىقتارىن جاس ۇرپاق بويىنا  ءسىڭىرۋىمىز ءتيىس. سوندا، دىنسىزدەردىڭ ء(دىنسىز ادام -  ۇيات، وبال، ساۋاپ دەگەن ۇعىم بىلمەيتىن، قۇدايسىز ادام) جانە ءدىني لاڭكەستەر مەن ەكسترەميزمنىڭ الدىن الۋعا بولادى. ءبىز وسى رۋحاني ءبىلىم مەن تاربيەگە ءجىتى ءمان بەرمەگەندىكتەن 30 جىلدىڭ ىشىندە قانداي كۇيگە تۇستىك؟ ءوز-وزىنە قول سالۋ، تۇسىك تاستاۋ، اجىراسۋ، جەتىمدەر مەن جەسىرلەردىڭ كوبەيۋى، زيناقورلىق، پاراقورلىق ايتا بەرسەك جۇرەگىڭ اۋىرىپ، قانىڭ كوتەرىلەدى. ءبىز ورتالىق ازيادا سۋيتسيد (وزىنە قول جۇمساۋ) جاساۋدان ءبىرىنشى ورىندا (48,1 پايىز) تۇرمىز. اجىراسۋ كورسەتكىشى بويىنشا الەمدە الدىڭعى 10 ەلدىڭ ىشىندە، مۇسىلمان ەلدەرى بويىنشا 1-ورىندامىز.  ءار ەكىنشى نەمەسە ءۇشىنشى نەكە بۇزىلادى. بەلسىزدىك پەن بەدەۋلىك جىل وتكەن سايىن دەندەپ بارادى. وسى جولعى جولداۋىندا پرەزيدەنت: "وكىنىشكە قاراي،  ەلىمىزدە ءار التىنشى وتباسى ءسابي سۇيە الماۋدا، اجىراسۋدىڭ 20 پايىزى وسى سەبەپتەن.  ال بۇل ءوز كەزەگىندە ەلىمىزدىڭ دەموگرافيالىق ءوسىمىنىڭ  ورتا ازيا ەلدەرى  قاتارىنان قالىپ تۇرۋىنا سەبەپ" -دەپ اتاپ كورسەتتى جانە جاساندى جولمەن ءسابي سۇيۋگە (ەكو) بەرىلەتىن مەملەكەتتىك كۆوتانى 7 ەسە ارتتىردى. 

قورىتا ايتقاندا، قوردالانىپ قالعان تۇيتكىلدەردىڭ سەبەبى سان الۋان، بىراق تۇپكى سەبەپ  - رۋحاني بىلىمسىزدىك. ءبىز شىندىعىندا رۋحاني جاقتان ازىپ بارامىز. ودان سىرت ەكونكوميكا، عىلىم-ءبىلىم جانە دەنساۋلىق ساقتاۋ سالالارى دا اقساپ تۇر. بىزگە وزگەرىس كەرەك. ونىڭ باسى - رۋحاني دۇنيەمىزدىڭ وزگەرۋى بولۋى ءتيىس. اكىمدەردىڭ وزگەرۋى مەن دەپۋتاتتاردىڭ جاڭادان سايلانۋىنان كوپ نارسە وزگەرىپ كەتپەسى تۇسىنىكتى. حالىق بولىپ، ەل بولىپ، جۇرت بولىپ وزگەرۋىمىز كەرەك.  سوندا عانا پەرزيدەنتىمىز قاسىم-جومارت كەمەل ۇلىنىڭ جولداۋندا ورتاعا سالىنعان ۇلتتىڭ جاڭا بولماسى شىنايى قالىپتاسار ەدى.  

قاستەر سارقىتقان

اباي اتىنداعى قازۇپۋ-ءنىڭ ۇستازى، جازۋشى، قر جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى  

Abai.kz