Ómir-ózen! Qamshynyng sabynday, bes kýndik ómirding mәni nede? Ghúmyr keshude eng basty sebep qanday? Búnday  súraqtar adam balasyn tughannan, sanalyq qabiletting ashylghan sәtinen bastap tolghandyratyny mәlim. Ómirdi әrkim ózinshe týsinip, qabyldaytyny da sózsiz. Alayda, «ómir» atty kitaptyng songhy paraghy jabylghansha, adam-zattyng kórinisi onyng tiri boluynda, bar boluynda, keudedegi jýrekting dýrsildep soghyp túruynda. Mine, búl ómirding zany. Al, osy ghúmyrdy   baqytty jәne bayandy keshude qanday qaghidalargha sýiengen abzal? Adam-zattyng ómirlik ústanymyna ainala alatyn qasiyetti de qúdiretti ómir pәlsapasy jәili tolghansaq...

Ómir sýru etikasy - adam ekologiyasy, mәdeniyetimen tyghyz baylanysty. Al mәdeniyet óz kezeginde salt-dәstýr, tәlim-tәrbiye, ósiyet-ónege, yrym-tyiym men din men tilge, qorshaghan orta syndy kóptegen úghymdarmen  tikeley baylanysty.

Tәlim-tәrbiyening negizgi alghysharty - qalyptasyp kele jatqan jeke individtyng әleumettik, kýndelikti ómirlik tәjiriybeni mengerui, onyng jan- jaqty ýilesimdi moralidi jәne fizikalyq damuy. Adam bolmysynyng damuy men qalyptasuy mәselesining san ghasyrlyq tarihy bar, jәne búl baghytta eren enbek etken de, enbek etushilerde jetkilikti. Osynday astarly, týpsiz teren, tylsym túnghiyq úghymnyng mәnin ashatyn bizding aqiqatymyz bar. Sandar, naqty ghylymdar әleminde, bir zattyng atyn kórsetetin, onyng rólin anyqtaytyn formula bolady jәne de ol ne talqylanugha ne ózgertuge jatpaytyn,  birqalypty ereje. Osy ereje  ispettes әdebiyet әleminde, bilim men dinning sabaqtastyghy kórinisinde, ýlken týiening órkeshindey, alyp pilding kólemindey parasatty naqyldar qaldyryp ketken, izgilikti bilim jolynyng asyl múrasy atanghan «Hakim Abay» bizding býgingi aqiqatymyz!

Hakim Abaydy tanymaytyn kishi joq, qadirlep-baghalamaytyn ýlken joq. Mәselen, búl ómirde qazynaly ghúmyr keshu ýshin Danyshpan Abaydyng aitqan naqty ósiyeti, erejesi bar  ol - «Ýsh sýiy»!  Adam balasynyng ómir atty Allanyng synaghynan ótu ýshin arnalghan,  tapjyltpay, búrmalanbay oryndalugha tiyis, kózi ashyq, әrbir sanaly tiri jangha,  qarapayym týsinikti tilde jazylghan asyl múra.  Býginde Abaydyng asyl múrasy tek qazaq halqynyng ghana emes, býkil týrki әleminen bastap, sonau jer sharynyng qiyr qyrtysynda panalaghan әr-týrli últ ókilderining tilderine audarylyp, barlyq adamzattyng ortaq qúndylyghyna ainaldy. Sebebi, qanday últ bolsa da, ghalym bolsa da, qanday da bir pende bolsyn  barlyghynyng oy astyndaghy tolghatyp, mazalaytyny – adam bolmysy, ómir pәlsapasy jayly. Áriyne, búl súraqtargha jauap izdegen ghalymdar az emes jәne búl ýlken úghymnyng syryn, «meyirimdi ananyng balasynyn  qamyn oilap tamaqtandyru maqsatynda, jemisting syrtyn pyshaqpen ashyp-tazalap bergendey», adam-zat tarihynda dúrys, paydaly әri izgilikti jolmen jýruding mәnin talqylap  bergen danyshpandar jeterlik.  Alayda, Abaydy qazirgi tanda Hakim Abay etken, Abay degizgen danyshpannyng óz eren enbegi, sebebi adam balasynyng jaratylysynan bastap songhy demining sәtine deyin, auzyn ashyp «Bismillәh» degizip, birinshisin tәubege, ekinshisin shýkirshilikke shaqyryp, sol zamannyng qiyn-qystau soqqylaryna qaramastan, jýrekten jýrekke erekshe ózindik obrazben, stilimen, keyde jylatyp, keyde kýldirtip naghyz psihologiyalyq әdisting mamany bolyp, ejelgi jәne keyingi filosoftardyng qaysy biri bolsa da,  solardan  aiqyndalyp, úshqyndalyp, ghalymdar qoghamynyng ókilderinen asyp ketpese kem týspegeni dóp, mine osylaysha Abay der kezinde ózining Alladan alyp otyrghan haq sәuleli bilimin óte daryndy jetkize bilgeni ýshin, biz Abaydy Hakim dep tanimyz!

Ádebiyetti shyn sýigen әrbir qalamgerler, әsirese Abaydyng zor iydeyalarynyng mazmúnyn keyingi úrpaqqa tanytyp, jetkizip jýrgen ghalymdar shýkirshilik, onyng ishinde tipti tek Abay ilimin dәriptegen Abaytanushylar da bar. Búl ghalymdardyng atqaryp, ýles qosyp jýrgen enbekteri baghaly-qazynaly sandyqtay. Osy rette keshe emes, býgin emes, sonau mektep qabyrghasyn attap, eng alghash ret Abaydyng ólenin jattaghan sәtten bastap, kókiregindegi  jastyq shaqtyng otymen, qaysar minezdi, paluan batyrday kýsh –jigerli, jaynaghan qara domalaq  kózimen,  lapyldaghan ot bolyp әdebiyet atty әlemge qosh kelip, siz ben bizding aramyzdaghy Hakim Abaydyng izgilikti múrasyn jetkizushi kópir bolyp jýrgen  akademiyk, professor Gharifolla Esim ústaz turaly sóz qozghamau Abaydyn  danalyghyn moyyndamaumen tenbe-ten!

Bәrin aitta birin ait, alghashqy enbek, esselerimen әdeby qauym men oqyrmandardyng nazaryn ózine audara bilgen jazushy, ghalym, qogham qayratkeri, qanshama jyldar boyy ýzdiksiz bir salada qyzmet jasap keledi. Sanaly ghúmyrynda kýni-týni zerttep, óninde de týsinde de baghalap, saralap, sol jýkti arqalap, әsirese múrany atadan balagha jetkizu jolynda ter tógip, qalamy úshtalyp  jyl sayyn kitap jazyp, qúdaydyng qútty kýninde bilim ordalarynda jas úrpaqqa dәris oqyp jýrgen, sonymen qatar halqyna jany ashyp, jýregi әrbir qazaqqa tartyp әleumettik  ómirge de belsendi aralasyp jýrgen, Abaydyng jolyn jalghaushy, Abaytanushy Gharifolla Esim eng aldymen úlaghatty ústaz.

Jana qazaq tarihynda, jana ghasyrdaghy zamanauy әdebiyet әleminin, qazaq jas buyn ghalymdarynyng baghyna oray  Qazaqstan Respublikasynyng janghyru sayasatynyng óshpes ózekti  bir róli retinde Gharifolla Esimning orny erekshe. «Aghasy bardyng jaghasy bar» - demekshi, ghylym jolyndaghy barlyq kishisi-ýlkeni bolsyn, Tyani-Shani alyptay taudyng shynynday, arqa sýier ýlgi-ónege alatyn, bilim jolyndaghy aghamyzdyng bolghany bizge abyroy, sebebi berer aqyly, qaldyrar enbegi әli týbi joq qúdyqtay. Sózimizding dәleli retinde, ústazdyng ómirlik ústanymy retinde qalyptasqan  prinsipterimen tanystyrsaq.

Boyyna ruhany mәdeniyet daryghan ghalymnyn  enbekterine ýnilseniz ýnemi adam-zattyng adam retinde qalyptasuy, ghasyrlar boyy ata-baba múralary, halyq tәjiriybesi,  ruhaniy-diny oyanu syndy  iygi mәseleler qozghalatynyn bayqaysyz. Óz tarapynan akademiyk,  qaghaz betinde kórinis tapqan oiyn jetkizumen shektelmey,  qarapayym pende retinde enbekke, әleumettik mәndi qyzmetke, qoghamdyq ómirge aralasyp, adamdar qatynasy, kýndelikti túrmystaghy jóndi-sanaly ómir sýruge baghyttalghan transformasiyalyq iydeyalarymen qatar, óskeleng úrpaqty tәrbiyeleu mәselesine ýlken kónil bóledi, sondyqtan, әrbir túlghanyng ózining sana-sezimin, kózqarasyn, ruhaniy-diny jәne sayasy dýniyetanymyn ýzdiksiz bilim men enbekting arqasynda jetildirip otyru kerektigin nasihattaydy. Osy orayda ústazdyng «Ayqyn» gazetine jariyalanghan «Jana sóz» atty maqalasy jogharyda aitylghan sózderimizding dәleli. Nege deseniz, jana zamannyn  bastauynda qogham aldynda qoyylghan negizgi mindetterding biri - halqymyzdyng ruhany dәstýrlerin keninen dәriptep, jan-jaqty damyghan individterdi qalyptastyru. Sonymen qatar  halqyn qasterleytin, óz eline adal, bilimdi, sanaly, ruhany qúndylyqtardy boyyna tolyq sinirgen,  qoghamda da,  jeke ómirinde de  óz ornyn taba biletin adamdy tәrbiyeleuge baghyttap qana qoymay, búl mәselede sheshimi bar, әr qazaqtyng qolynan keletin joldy núsqap kórsetedi. Búl joldy Abaytanushy ghalym, erekshe tanymnyng ókili retinde, qazaqtyng danqty jazushysy, ghúlama ghalymy Abay Qúnanbayúlynyng ósiyetining shoghyrlanghan myqty konsentratty  substansiyalyq formasyn «Ghúlama-Name» - atty keremet trilogiya kitabynda atap kórsetedi. Avtordyng búl kitabynda úzaq jyldar boyy tapjylmay enbek etip, Abaytanuda ýlken ýlesin qosqan tom-tom shygharmalarynyng jiyntyghy dese bolady. Kitap betterinde, siz әr zamannyn, әr kezenning saliqaly-salmaqty qaytalanbas shoq júldyz ókilderining salghan sara jolymen tanysasyz.

«Qúmarlyq-birinshi kese, oiyn-kýlki-ekinshi kese, lyazzattanu-ýshinshi kese, jyndylyq-tórtinshi kese» - dep,  pendening bir iyghynda otyratyn  shaytannyng adam sanasymen  kýresin osynday sóz jetpes әserli etip jetkizgen ataqty oishyl danamyz Anaharsis Skifskiyding enbegimen kitaptyng alghashqy beti bastalady. Kitap jelisi hronologiyalyq qatarymen barlyq uaqyt shenberinde suymas izin qaldyryp ketken ata-babalarymyzdyng qúndylyqtarymen tanystyrady, búnday  aqyldylyq akademikting tapqyrlyghyn kórsetedi, sebebi  Kemenger Múhtarmen tanysqan adam, onyng ústazymen tanysqysy keletindigi anyq. Shәkәrimdi tanyghan adam, Shәkәrimning «Ýsh anyghynyn» sebebi bolyp, evrika syilaghan  danyshpanymen tanysady. Hakim Abaydy pir tútqan jan, Abaydyng arghy tegin, maniyfestin bilgisi keledi. Mine osylaysha, bir-birine sýieu, arqau bolyp, jeti atadan bir-birine daryghan talant iyeleri әr kezende ýlgi bolyp ruhany sabaqtastyqtyng ýzdik dәstýrin kórsetti. Sondyqtan, tipti  Platonnyng ózi «Protagor» atty enbeginde Anaharsisty «Jeti ghúlamanyn» biri dep eseptegen oishyldan kitap mazmúnymen tanysu bastalady.

Tarihta jazu mәdeniyetining irgetasyn qalaghan, «Kýltegin» jyrynyng iyesi Iollyghtegin turaly eng basty aqparattarmen susyndalasyz. Iollyghtegin kez-kelgen jaudy tize býktirip, moyyndatqyzghan er týrikting erligin moyyndaysyz. Sol Iollyghtegin dәuiri túrmystyq qabiletting damyp, ómirlik tәjiriybe bayyp, sana-sezimmen qolónerding barlyq qyrlary órkendegen sanaly uaqyt bolyp esepteledi. Tóbesinde Tәnirin jarylqaudy, astynda nesibesine shýkirshilik etudi úmytpaghan dara túlgha, әlbette barlyq týrki halqynyn, týgel týrki zamanynyng zanghar ghúlamasy ekeni zandy.

Ertede Qorqyt degen er bolypty...  Anyz- sol uaqytta, sol kezende halyqtyng múqtajdyghynan tughan ýmit, yaky «Ghúmyr, Ómir, Qút»- halyqtyng kókeykesti saualdarynyng biri bolghan.  Qorqyt ata týrki dәuirining naghyz «Hikmet ilimin» qalyptastyrushysy desek artyq etpes. Tabighatqa jan bitirgen, ómirding óshpes formasyn tapqan, ónerdi órge alyp shyqqan babamyz Qorqyttyng erekshe sipatynyng ainasyn tek «Ghúlama-Name» kitabynda ashylghan.

Biz mәdeniyet degende eki úghymdy bilemiz birinshiden, Ál-Faraby aitqanday, adam – «hayuany madaniy», yaghny adam mәdeniyetti jan. «Mәdeniyet – Medina» qala, yaky mәdeniyet degen. Ekinshiden, batystyq ilimde mәdeniyet turaly anyqtamalary óte kóp, biraq solardyng ishinde negizgisi «mәdeniyet» jerdi óndeuge qatysty aitylady. Osy tústa bir týsinikke keluge bolady, ol mәdeniyet adamnyng is-qareketine qatysty, adam is-qareketi arqyly týrli nәtiyjelerge keledi, olar zattyn, ne ruhany tegi adamnyng is-qareketine qatysty, biraq  batystyq jәne arab mәdeniyetindegi mәdeniyet úghymy maghynasy jaghynan alsaq, tegi batystyng mәdeniyet «kulitura» dep ataymyz. Músylmandardyng týrkilik ýrdisin mәdeniyet dep atasaq, onda eki úghymdy qatar qoldanugha bolady eken. Alayda, mәdeniyet degen úghym kulitura degen úghymnan erterekte payda boldy jәne mәdeniyet kulituradan biyigirek bolyp esepteletin keng auqymdy týsinik. Búl týsinikti ómirge әkelgen, pәlsapanyng negizin qalaushy, metafizika, arifmetika, astronomiya salalarynyng ýzding ghúlamasy әl-Farabiyding tylsym dýniyesine Gharifolla Esim sheber týsindirip beredi.

Týrki әlemi ýshin Qoja Ahmet Yassauy jәne Jýsip Balasaghún ekeui ajyramas sabaqtastyqpen jәne úqsamaytyn erekshe ýnderimen tanymal  eki taqua. Sebebi, «Danalyq kitap» jәne «Qútty bilik» shygharmalary taqualyqtyng eng taza, eng móldir formalaryna shaqyrady. Yassauiy-sharighat, marifat, taghrifat, haqiqat dep qazynagha bet búrsa, Balasaghún- әdilet, qút, aqyl jәne qanaghat dep qút bilimdi iygeruge shaqyrady. Eki danyshpan ghúlamalyqtyng shegi – taqualyq dep tanyp, biylikting әr saladaghy formasyna, әr formadaghy kórinisine әdilettilikti nasihattaydy.

Osynday bay tarihymyz bar, asyldyng synyghy ata-babalarmyz jәne olardyng ósiyeti bar, biz baqytty halyqpyz. Ata-babalarymyzdyng búlaqtay saf taza bilimderin boyyna sinirip, izgilikting izin jalghastyryp odan әri órkendetu zandylyq.  Búnday baq, Abay, Shәkәrim, Múhtargha búiyrypty. Ýsh asqar tauymyz adam balasyn qúndylyqtar arqyly kemeldenuge, mәdeny daghdylardy iygeruge, jauapkershiligi mol, aitqan sózde túratyn jәne әdildik jolymen jýretin dana  halyq tәrbiyeleu jolynda kóp enbek etken. Hakim Abay, Danyshpan Shәkәrim, Kemenger Múhtar - kitaptyng tórdegi qonaqtary.

Adamzat ýshin eng manyzdy belgileri — onyng sana-sezimi, jauapkershiligi, qadir-qasiyeti, daralyghy dep tanyp, osy qasiyetterdi iygerip, úrpaqqa jetkizu jolynda Gharifolla ústaz barlyq kýshin júmsaydy. Shәkirtterining aldynda ýnemi «Mening jolym – Abay joly» dep aitudan jalyqqan emes. Professordyng shygharmashylyq múrasy óte  bay, jәne Abaytanu jolyndaghy «Ghúlama-Name» songhy kitap emes ekeni aidan anyq, aghaydyng Abay turaly enbekteri birinen-biri ótken mol qazyna, sebebi Abaydy sonshalyqty jan-jýregimen zerttep, tanyp, әrbir sózining astarly aqiqatyn izdep, onyng týp maghynasyn ashyp, әrbir ýtir-nýktesine deyin zeyin qoyyp, arab-parsy sózdikterinen audaryp, el bilmeytin aqparattarmen bólisip, kerek deseniz Abay ómirine qatysty barlyq qalyng júrtty, túlghalardy aralap-súhbattasyp mәlimet alyp, keyin týsinikti tilde ortagha salady.

Ústaz Abay fәlsapasynyn, túnghiyq múhittyng kópiri retinde, bizge Alladan Gharifolla Esim túlghasynda berilgen qúndylyq jәne syi, aghaydyng shabyty qanshama jyldar boyy tasymasa kemigen emes, sondyqtan barlyq bilimin shólimiz qanghansha susyndap alu kerekpiz, óitkeni ústaz Hakim Abay dýniyetanymyn qarapayym halyqqa qara tilmen jetkizushiler kemde kem, eng basty qúndylyq ol- Abay ósiyetin aghaydyng tilimen oqyghan kezde, әr adamnyng sanasy transformasiyagha týsedi, yaghny eshkimning kónili qaytarylmaydy, eshkimning bilim qorjyny kóbeymese azaymaydy. Bizding aghaydyng ereksheligi onyng qasiyetteri men is-әreketteri, jәne ózine tәn ereksheligining kórinisi shygharmashylyq joly arqyly anyqtalady yaghny ózindik sara joly, qúndylyqtar dýniyesining qalyptasuyna onyng dýniyetanym yqpalynyng әserine tikeley baylanysty.  Sondyqtan, bizding ústaz Hakim Abay tilining sózdigi desek, artyq aitqandyq emes. Abay aitqanday:   «Adam ómirining maqsaty – kemeldenu men jetilu» demekshi, osy jolda ayanbay, ómirding soqpaqtaryna tóze bilgen, sýiikti isin tastamay amanat etip jýrgen ústazymyz jas brilliant úrpaqtardy izgilikti bilimge, sauatty ómirge, núrly aqylgha, jyly jýrekke, ystyq qayratty bolugha shaqyrady.

Abaydy әr mýshel jasta oqyp, óz ómirin tarazygha salyp saraptap, Allanyng aldyna zәmzәm suy ispettes, taudan syldyrlap aqqan móp-móldir búlaq kózindey, janary guildep aghyp jatqan sarqyramaday bolyp túrugha úmtyldyrady.  «Ghúlama-name» -jýregi Alla sodan keyin elim, jerim dep soghatyn barlyq jannyng qúndy kitaptar sóresining tórinen oryn alatyny haq!

Biyl Abay Qúnanbayúlynyng tughanyna 175 jyl. Elimizding Preziydenti Qasym-Jomart Kemelúlynyng bastamasymen búl mereyli toy  jan-jaqty mәdeny is-sharalarmen  dýbirletip ótude. Sonday mәdeniy-ruhany sharalardyng biri, qorytyndysy retinde Qazaqstan Respublikasynyng Abay atyndaghy әdebiyet pen óner salasyndaghy memlekettik syilyghyn beru.

Lev Gumiylev atyndaghy ústazdar qauymy jәne jas buyn studentter alqasy akademiyk, professor, Abaytanushy Gharifolla Esim ústazdyng «Ghúlama-Name» atty qúndy trilogiya kitabyn memlekettik syilyqqa úsyna otyryp tolyq layyqty dep sanaymyz!

Qadirli ústaz, qalamynyz úshtalyp әli de «Abay» atty әlemning qyr-syryn ashatynynyzgha biz senimdimiz!

Rauan Kemerbay,                                                 

Lev Gumiylev atyndaghy EÚU agha oqytushysy, PhD doktory.

Gýlnara Nayzabaeva,

«Mәdeniyettanu» mamandyghynyng 2 kurs doktoranty.

Abai.kz