12 tamyz. 2008 jyl. Birneshe kýnge sozylghan orys-gruzin soghysynyng qyzyp túrghan kezi. Yadrolyq derjava sanalatyn alyp Resey irgesindegi shaghyn ghana memleket Gruziyagha agressiyalyq әreket jasap jatqan shaqta, shaghyn ghana memleketting jas basshysy Mihail Saakashviliyge moralidyq qoldau kórsetu ýshin birneshe elding basshysy Kavkazgha qaray jolgha shyghady. 

Polisha astanasy Varshavadan әuege kóterilgen PL-101 nomerli Tu-154M bortynyng ishinde Polisha Preziydenti Leh Kachinskiy, Estoniya Preziydenti Toomas Hendrik Ilives, Litva Preziydenti Valdas Adamkus jәne Latviya premier-ministri Ivars Godmanis bar edi. 

Úshaq jolay janarmay qúy ýshin Ukrainanyng Simferopoli qalasyna kelip qonady. Osy jerden bortqa Ukraina Preziydenti Viktor Yushenko kóterildi. Osydan song 4 Preziydent, 1 premier-ministri minip, sayasy da, fizikalyq ta salmaghy artqan úshaqty alda qym-quyt sapar kýtip túrdy...

Polisha Preziydentining №1 borty - Tu-154M úshaghy.

Ekipaj komandiyri - asa tәjiriybeli kәsipqoy úshqysh, podpolkovnik Gjegoj Petruchuk bolatyn. Tórt elding basshysynyng ómirin saqtap qalghan da osy jigit. Alayda búl turaly sәl keyinirek aitamyn. Al qazir oqighanyng qalay órbigenine toqtala keteyik.

Aldyn ala bekitilgen jospar boyynsha úshaq Tbilisiyge eng jaqyn әuejay – Ázirbayjannyng Gyandja (Gәnja) qalasyndaghy aeroportqa kelip qonuy tiyis edi. Sol jerden Ázirbayjandaghy Polisha elshiligining qyzmetkerleri dayyndap qoyghan arnayy kólikterge otyryp, Gruziya astanasyna deyingi 300 shaqyrym joldy avtomobilimen jýrip ótui kerek bolatyn. Alayda, 300 shaqyrym joldy avtokólikpen jýrip ótudi qiynsyndy ma, әlde basqa bir sebepteri boldy ma, ol jaghyn bilmeymin, úshaq iyesi Leh Kachinskiy jospar boyynsha Gyandjagha emes, tikeley Tbilisting әuejayyna qonugha sheshim qabyldaydy. El basshysynyng búl talabyn ekipaj mýshelerine Preziydent Ákimshiligining ministrleri Machey Lopinskiy men Vladislav Stasyak jetkizedi. Áytkenmen, әue kemesining komandiyri Gjegoj Petruchuk búl búiryqty oryndaudan bas tartady. Sebebi Tbilisiyge qonu óte qauipti bolatyn. Gruziyanyng әue kenistigi reseylik әskeriylerding tolyq baqylauynda túrghan edi. Tbilisy aspanyn reseylik әue kýshterine qarsy qorghanys (PVO) jýiesi baqylyp túrdy. Búl degenimiz Gruziya aspanynda kez-kelgen nysandy atyp týsiredi degen sóz. Jaghdaydy tereng týsinetin tәjiriybeli úshqyshtyng Preziydent pәrmenin oryndaudan bas tartuy әbden oryndy edi. 

Osydan song úshqyshtar kabinasyna Preziydent Kachinskiyding ózi kirdi. Búl turaly sol úshaqta qyzmet etken Monika K. esimdi bortserik bylay dep eske alady: «Úshaq Ázirbayjannyng Gyandja әkejayyna qonuy kerek edi. Biraq ta, nege ekeni belgisiz, passajirlerding bәri Tbilisiyge úshyp bara jatyrmyz dep sanady. Stuardessalardyng bәri Preziydent kensesi passajirlerdi shatastyryp otyrghanday әserde boldy. Bir kezde kabinagha Preziydentimiz kirip keldi. Ol ashuly bolatyn...». 

Preziydent pen ekipaj komandiyrining arasyndaghy dialog kelesidey órbidi:

- Myrzalar, qaruly kýshterding qolbasshysy kim?

- Siz, Preziydent myrza, - dep jauap berdi Petruchuk. 

- Olay bolsa bolsa búiryqty oryndap, Tbilisiyge úshynyzdar! – dedi de, shyghyp ketti Preziydent, jauap kýtpesten. 

Úshaq bortynda әue kemesi komandiyrining aq degeni aq, qara degeni qara. Eshqanday Preziydentting de, basqasynyng da búiryghy oghan jýrmeydi. Qanday jaghday bolmasyn solay boluy kerek. Degenmen de, kóktegi basshygha qaraghanda jerdegi basshynyng qúzireti kenirek jәne oghan qarsy shyghu ýlken erlik. El biylep otyrghan basshylardyng bәri birdey aqyldy dep kim aitty? Barlyq qauipsizdik erejelerin óreskel búzyp, úshaq shturvalyna ózi otyrugha talpynatyn basshylar da barshylyq.

Qalay degenmen de Petruchuk óz degeninen qaytpady. El Preziydentimen shekisu - ýlken psihologiyalyq qysymgha toly auyr jaghday ekenin de eskere ketken jón. Preziydent te onaylyqpen shegine qoymaytynyn kórsetti. Úshqyshtargha bergen auyzsha búiryghy oryndalmaghan song ol dereu әue qorghanys kýshterining 36 polkynyng komandiyrine telefon soghady. Ol óz kezeginde Petruchukting әreketin qúptap, Preziydentke Tbilisiyge qonugha bolmaytynyn jetkizedi. Preziydent Kachinskiy múnymen de toqtalyp qalmay, Polisha Qorghanys Ministrligining basshylyghyna shyghyp, Bas Shtab basshysynyng orynbasary men әue qorghanys kýshteri basshysy orynbasarynyng qoly qoyylghan jazbasha búiryqty faks arqyly aldyrady. Búdan da eshtene shyqpaghan song Preziydent әkimshiligi eki úshqyshtyng ornyn auystyru turaly mәsele kóteredi. Ekipaj komandiyri Gjegoj Petruchukting ornyna ekinshi úshqysh, kapitan Arkadiush Protasuk ekipaj komandiyri retinde jauapkershilikti moynyna alyp, úshaqty Tbilisiyge qondyra alady ma degen súraqqa da «joq» degen jauap estiydi. Sebebi ekinshi úshqyshtyng ekipaj komandiyri bolugha úshu saghaty jetpeytin. Preziydent qansha tyrysqanymen, Petruchuk bәribir aitqanynan qaytpay, úshaqty eng әuelidegi jospar boyynsha Ázirbayjannyng Gyandja әuejayyna qonghyzdy. Osy oqighany keyinirek «Biz asa auyr qysymdy bastan ótkerdik» dep eske alady stuardessa Monika K. 

Ekipaj komandiyri Gjegoj Petruchuk

Búl jerde ekipaj komandiyri Gjegoj Petruchukting jasaghan әreketi sózsiz erlik. Eger de ol, sol kezde basshylyqtyng jasaghan qysymyna shydas bermey, úshaqty Tbilisiyge qaray baghyttaghanda, bir emes tórt birdey memlekettik basshysy Gruziya aspanynda ajal qúshar edi. Osydan song әlemdik tarihtyng dóngelegi qalay qaray ainalaryn elestetuding de ózi qiyn... Osy orayda alash ardaqtysy Álihan Bókeyhanovtyng «Últqa qyzmet etu bilimnen emes, minezden» degen sóz eske týsedi... 

Alayda, kóp jaghdayda jasaghan kózsiz erlikterimizding ózi de der kezinde elenbey qalyp jatady. Tipti, bireuge jasaghan jaqsylyqtarymyzdyng ózi keyde ózimizge tayaq bolyp tiyedi. Búl joly da solay boldy. Gyandja әuejayyna jete salysymen Preziydent Kachinskiy úshaqtyng ishinde aighay kóterip, ekipaj komandiyrin balghattap, ainalany basyna kóterdi. Elge oralghan song Gjegoj Petruchuk barlyq úshulardan shettetildi. Ony qorqaq dep aiyptady. Preziydent telefon soqqanda ekipaj komandiyrin qoldaghan polk basshysy da qyzmetinen alyndy. Petruchukke eshqanday zeynetaqy da taghayyndalmady. Eshbir aviakompaniya da ony júmysqa almady. Áskery prokuratura onyng ýstinen «Preziydentke konsitusiyalyq mindetin oryndau barysynda qiyndyq tughyzdy» degen aiyppen is qozghady. Osy isti tergeuge qúrylghan arnayy komissiya «Petruchuk dúrys әreket etti» degen qorytyndygha kelip, ýsh aidan song tergeu isi toqtatyldy. Preziydentting qysymyna qaramastan Petruchukke Qorghanys ministri Bogdan Klih qoldau kórsetip, oghan zeynetaqy taghayyndady jәne ony qorghanys isindegi enbegi ýshin Kýmis krest medalimen marapattady. Osylaysha tarihy әdildik ornady. Búl oqigha aviasiya tarihynda «Gruzin inisiydenti» degen atpen qaldy jәne sol reyste ekinshi úshqysh bolghan Arkadiush Protasuk pen shturman bolghan Robert Gjivnanyng esinde jaqsy saqtalyp qalghan boluy kerek. 

Petruchuk erlik kórsetken reyste ekinshi úshqysh bolghan Arkadiush Protasuk pen shturman bolghan Robert Gjivna bir-bir saty jogharylaghanymen, 18 aidan keyin qaza boldy.

Osy oqighadan tura 18 ay ótkende dәl osy úshaq Smolenski týbinde apatqa úshyrady. Búl 2010 jyldyng 10 sәuiri kýni bolatyn. Polisha Preziydenti Leh Kachinskiy bastaghan 96 adamnan túratyn delegasiya týgel qaza tapty. Búl joly ekipaj komandiyri Arkadiush Protasuk, al ekinshi úshqysh Robert Gjivna bolatyn. Petruchukting erligin qaytalau ekeuining de qolynan kelmegen bolar. Al Preziydent Kachinskiy búl joly da tәrtipsiz jolaushy boluy әbden mýmkin. Desek te, 2010 jylghy 10 sәuir apatynyng negizgi sebebi búl emes shyghar jәne de búl oqighanyng sheshilmegen júmbaghy kóp...

Oralbek J. Óteghúlov

Filolog, sayasattanushy

Abai.kz