Jiyrma birinshi ghasyr qalmgerligi, aqparat qúraldarynyn  san sipatty derekti iygeru men kәdege jaratu tәsilderi tikeley jәne janama óndiristik kýshke, el ekonomikasynyng standartty emes salasyna ainaluda. Zamanaly gharyshtyq qondyrghylar, ozyq  tehnologiyalyq modelider, perspektivalyq matematikalyq boljamdar, aqparat almasu amaldary, bolashaqtyq mәni bar әleumetttik jobalar kósemsóz qisyny men tәjiriybesining qas-qabaghyna qaray boy týzeytini birte-birte aiqyndalyp, ghylymy júrtshylyq sanasyna sinisip keledi. Teteles adamiyattyq hәm naqtyly  pәnder mamandary mass-media ayasynda, kommunikasiya tanu formatynda  sauatty da ótimdi oiyn órnegin kórsetui arqyly, meyli,  bәseke alanynda bolsyn, meyli, imidjdik túrpatta bolsyn iygilikke jetetinin naqty úghyna bastady. Osy shaqta kósemsóz ben jurnalistika iydeologiyalyq qana emes, iydeyalyq, innovasiyalyq-navigasiyalyq kóshbasshylyqqa qol sozyp otyr. Búl tabighy jәne jasandy evolusiyanyng naqty kórinisi. Qazirgi tanda aqparat salasy (auyl sharuashylyghy, ónerkәsip pen servisten keyin) ekononomikanyng «tórtinshi sektoryna» ainaldy, osy sharuashylyqpen shúghyldanatyndar sany Batys elderinde 50 payyzgha tayap qaldy. Demek, býgingi zamatta jurnalistikany, basqa qoghamdyq pәnderdi qazaq topyraghynda da jana payymdaghy ekonomika salasyna -  yntalandyrushy, passionarlandyrushy, aqparat óndirushi baghytqa jatqyzugha әbden bolady. Yaghni, jurnalistikamen odaqtaspau, onyng yqylas-beyilinen syrt ainalu búl uaqytta jalqy esimge de, jalpy esimge de esh payda әpermek emes. Osylaysha býgingi qoghamdyq sóz ónerining metodikasy men formalarynyng asa progressivti, ajarly últtyq sipaty kelbettenip, kemeldenip, bir elding arnasynan asyp-tógilip barady. Sondyqtan kommunikologiya men ghalamdanu sabaqtastyghyn eske alsaq,  әlemdik sanany, әriyne, jalpylyq mәni bar problemalar da, jekelik manyzy bar mәseleler de tolghandyrady. On-solyn jete tanyghan dýnie eshqashan individter men jeke memleketter orbitasyn mise tútpaydy, gumanistik әlem sóz joq, iydeyalar men informasiya tóniregine toptasady. Osynau tezisti әri qaray taratsaq, progresivti últtyq jurnalistikanyng órkenin ósiru ýshin Alash ziyalylary paradigmasymen genetikalyq jaghynan sabaqtasqan, ótken ghasyrdyng toqsanynshy jyldaryndaghy analitikalyq jurnalistikasynyng «dauyl men búrqasyn» iydeyalarynyng jaghymdy zaryadyn sinirgen jandar pikir biriktirude, tize qosuda. Olardy da qalyng qazaq auditoriyasyn da býgingi tanda «kim?» jәne «ne?» tóniregindegi qusyrylghan  jalang mәlimetter qanaghattandyra almaydy. Sondyqtan «jurnalister respublikasynda» qordalanyp, sheshimin kýtip qalghan problemalar jetip artylady. Ol jurnalistik bilim beru sayasatynan bastap, býgingi últtyq kommunikasiya qúraldarynyng shygharmashylyq jәne tehnologiyalyq mәselerin týgeldey qamtidy. Endeshe, býgingi qazaq jurnalistikasynyng kókeytesti problemalaryn memlekettik dengeyde talqylaudyng kezegi kelip-aq túr. QR Bilim jәne ghylym ministrligi múryndyq bolyp matematikterdin, tarihshylardyng halyqaralyq jiyndaryn ótkizip, eki salany ghylymy bastamashy etip otyrghanyn jurnalister qauymy qúptay da quana jazdy. Endi dәl sonday mәrtebeli mәjiliske, meninshe, qazaq jurnalistikasy tarihynyng zerttelui, últtyq baspasózding býgingi kýngi  praktikasy men ertengi kýngi taghdyr-talayy, jogharghy oqu oryndarynda jurnalistika kadrlaryn dayarlau mektebining jay-kýii ortan qolday taqyryp bola alady. Tek múnday keleli bas qosugha Bilim jәne ghylym, Aqparat, Mәdeniyet ministrlikterining ortaq mәmlesi men yqylasty shyrayy kerek.

Últtyq jurnalistika búl kýnderi tepe-tendik zanynyng ayasynda tirshilik etude, sondyqtan ol tek iydeologiyalyq әdis qana emes, sonymen birge  ruhany kapital, biznes salasy. Endeshe, qazaq jurnalistikanyng aqparattyq rynoktaghy ahualyn tekseretin, monitoring jýrgizetin Standard Pur sekildi agenttik kerek sekildi. Áleumettik paradigma men algoritm qaghidalary bizge qazaq úlysy, qazaq әlemi dýnie jýzine tanyluy ýshin oghan eng aldymen ozyq jurnalistika kerek degendi tabandy týrde úsynyp otyr. Kósemsóztanu ghylymynyng bir salasy - imidjelogiya da bizge solay qaray jón-joba silteydi. Últtyq jigeri myqty jurnalistika halyqaralyq arenada mýltiksiz til qatsa, ol qazaqtyng mәrtebesi, Qazaqstannyng úshpaqqa shyqqany. Álemdik jurnalistika polifoniyasyn bayytugha qanyna jyraular dabysyn, qazaq dombyrasy men qobyzynyng saryny singen últtyq kósemsóz orkestri belsendi ýn qosuy kerek. Sondyqtan tәuelsizdikting elen-alanynda ashylyp, bertin kele jabylyp qalghan halyqaralyq jurnalistika mamandyghyn qayta qalpyna keltirgennen biz esh útylmaymyz. Onyng ýshin jurnalistika fakuliteti studentterining de, oqytushylarynyng da qosymsha eki tildi - aghylshyn jәne orys tilin  jygha tanyghany qúba-qúp. Álbette, qazaq tili - sayasy saudadan tys memlekettik til óz elimizde,  әr uniyversiytette  shyn mәnindegi últaralyq qarym-qatynas tiline ainaluy qajet.

Jurnalistika qashanda adamgershilikpen, estetikamen, biyik talghammen, kórkemdik týsinikpen tyghyz baylanysty. Ol qasiyetti adam babalar geninen, tәrbiyesinen, ómir tәjiriybesinen, oqu-toqudan júqtyrady. Kóp oqymaghan, kókjiyegi qysang jan jataghan, jalbaqtaghysh bolyp qalyptasady. Bizding kósemsózshiler, sayasy sholushylar: «óliarada ómir sýr», - degendi qytay danyshpandary aitypty-mys degendi jiyi-jii mysalgha keltiredi. Al qazaq danalyq  mektebining qarghysqa bergisiz  bir tәmsili - keshening ghibratyn tynda, nadannyng qol astynda júmys iste. Jelbuaz, kýmpildek jannyng serigi - jaghympaz ben jandayshaptar. Búl da, ókinishke qaray, qazaqy tarihy ýderis. Ásire beyimdeluge, ónin ózgertuge, jyltyrap kórinuge jylpostar men fariyseyler bek tóselip alghan. Osynday ilkimdilikti әbden mengergen dýmshe «ústazdar» mektebinen ótken jas shygharmashylyq óskinning erteni ne bolmaq? Sondyqtan oqytushylardyng sapalyq qúramyn úiystyruda, ejelden kele jatqan  shynayy, taza konkurstyq jýieni qaytadan qalpyna keltirgen jón. Praymeriz úiymdastyryp - újym men studentter aldyn-ala dauys berip, belgili bir túlghagha kózqarasyn bildirgeni abzal. Ol sol ortagha sinimdilikti, bedel-bereketti anyqtaydy. Mening jeke pikirim: dýrmekke ilesip alaókpe bola bergenshe, jurnalistika salasynda naghyz uniyversiytettik tolymdy  bilimge, bes jyldyq baghdarlamagha qayta kóshken jón. Sonda san da, sapa da artady. Esh útylmaymyz. Jyl sayyn jurnalistika fakulitetine 200-dey adam oqugha týsse, olar bes jyl oqysa - 1000 student degen sóz. Olardyng ishinen 1 jyldyq magistraturagha 20-30 adam alyp qala alsaq - jetkilikti. Naqty mysal kerek bolsa, Úlybritaniya uniyversiytetterining magistraturasy 1 jyldyq. Talay synaqtan ótken ghylymiy-tәlimgerlik tәjiriybe kórsetip otyrghanynday, ghylym men pedagogikagha beyimi bar studentterdi magistraturagha  4-5 kurstarda iriktey bastaghan abzal. Osy rette búrynghy  ýlgi-ónegeni de úmytpaghan jón. Mәselen, tanymal ghalymdargha mindetti týrde doktoranttar, magistranttar tandap alugha qúqyq berilui kerek. Ghylymiy-zertteu uniyversiyteti sayasatyn dәiekti jýzege asyru ýshin potensialy myqty professorlardyng izdenu júmysymen ainalysugha, ghylymy enbek jazugha qolyn bostaqan abzal, ejelgidey olargha assistentter bekitip beru de esh artyqtyq etpeydi. Izbasarlar qaldyru, mektep qalyptastyru ýshin de qolayly jaghday kerek. Professor Beysembay  Kenjebaev úlaghatyn eske alsaq, onyng ózi iriktep alghan Rymghaly Núrghaliyev, Múhtar Maghauiyn, Myrzatay Joldasbekov, Alma Qyraubaeva syndy daryndy shәkirtterining qanday biyikterge kóterilgenin kózi ashyq júrttyng bәri biledi.

Aqyly oqudyng problemalary da aiqyn kórine bastady. Jurnalistika fakulitetine qarjy tólep oqu qúqyghyna ie bolghanymen, beyimi, daryny joq jastan jaqsy maman shyqpaytyny beseneden belgili. Búl adam qúqyghy men mýmkindigi arasyndaghy qayshylyq. Kórkem әdebiyetti, óner talghamyn sezbegeni bylay túrsyn, logikalyq mәdeniyetten júrday, tynys belgisin dúrys qoya almaytyn jastardyng jurnalistikada ne talasy bar ekeni bimaghlúm. Búl endi eng aldymen, әriyne, orta mektepting týiitkili. Qalay deseniz de joghary oqu orny «likbezdin» mindetin atqarmauy kerek. Qazirgi kezde televiziya ekranynan jylt etip kórinuge qúmar  sauatsyz aitashylar qaptap ketkeni de sol sebepten. Sessiya kezindegi emtihan qabyldau tәrtibin de jedel ózgertken jón. Biylettegi 3 súraqtyng songhysy 2-5 kurs studentterining óz shygharmashylyghynan týzilgeni ong bolar edi. Al magistraturada ýshinshi súraq jas zertteushining ghylymy júmysyna qatysty qúralghany abzal.

Óz kәsibin qúlay sýie bilgen adam - naghyz maman. Áygili teatr reformatory K.S. Stanislavskiyding óner men akter arasyndaghy qarym-qatynas  turaly maksimasy, meninshe, jurnalisterge de qatysty. Konservatoriyadan, teatr, kiynematografiya siyaqty jogharghy mektebinen kәsiby iykemsizdigi ýshin oqudan shygharyp jatady. Qoghamdyq pikir tizginin ústaytyn bolashaq sóz sheberlerine biz de sonday talap qoyymyz qajet. Al ózimizge, qazirgi ústazdar kontingentine, keler bolsaq, praktikalyq jurnalistika salasynda bir kýn de ter tókpegen  adam  teoriya men praktika haqynda ónege aityp esh opa taptyrmaydy. Qazirgi kýni qúrghaq әkimshilik әuselemen de úzaqqa shaba almaysyn. Basqaru - ýlken óner, shygharmashylyqtyng erekshe týri. Olay bolsa, jurnalistika fakulitetinde «Últtyq basqaru óneri» taqylettes arnauly kurs ótkizudi osy bastan qolgha alghan jón.

Búl kýnderi syrtpen qarym-qatynasymyz әjeptәuir, basqa júrttan kelip-ketip jýrgen oqytushy-mamandar sany da jeterlik. Dey túrghanmen sol shet elden at-týiedey qalap shaqyrylghan oqytushylar biliktiligin anyqtau ýshin magistranttardyn, doktoranttardyng jazbasha týrdegi pikirlerin bilgenimiz esh artyq etpeydi. Áli kýnge deyin biz professor-oqytushylar biliktiligin anyqtauda tek sandyq kórsetkishterge  jýginemiz, sapalyq kórsetkish mýlde eske alynbaydy dese de bolady. Onyng da ózindik sebebi bar. Birinshiden, sapalyq kórsetkishti anyqtaudyng azaby kóp, ekinshiden, qazaq tilinde jaryq kórgen ghylymiy-shygharmashylyq enbekterge bagha bere alatyn dengeydegi adam kópshilik rektorat manayynan tabylmaydy. Qazirgi kezde mereyi ýstem bolyp túrghan kredittik jýiening ózindik artyqshylyqtary men kemshilikteri de barshylyq. Artyqshylyqtary: oqytushylar men studentterding mobilizmi, jaupkershiligi artty, elektrondy oqulyqtar men oqu qúraldary jaryqqa shygha bastady, distansiyalyq bilim beru jolgha qoyyldy, viydeodәrister, virtualdy zerthanalyq sabaqtar jýielenude, oqytushylar shet tilin ýirenuge den qoydy, halyqaralyq ghylymy baylanystar kýnnen kýnge artyp keledi. Bizding әl‑Faraby atyndaghy Qazaq últtyq uniyversiytetinde 20 ghylymy innovasiyalyq joba tabysty jýzege asyryluda, IF joghary ghylymy maqalalar legi kóbeyde.  Eng bastysy, ghylym men bilim reformasyna ghylymiy-pedagogikalyq ortada  jaghymdy kózqaras beleng aldy. Sonymen qabat  әzirge ýderis jolyndaghy kredittik әdisting ózimizdik núsqasynyng kemshin tústary da, týzeter tústary da asa mol: student pen oqytushynyng erteden qara keshke deyin auditoriyadan shyqpauy shygharmashylyq úmtylysty tejeydi. Onday asqyn salmaqty eshbir tәn de, jan da kótere almaydy, alty saghattan keyin qanday danyshpan dәriskerding bolsyn leksiyasyn student miy sinire almaydy. Onyng ýstine kredittik jýie oqytushylardyng saghat sanyn anaghúrlym kóbeytip jibergeni bayqalady. Osynyng bәri jón bolar ma edi, eger gazet-jurnaldar redaksiyalary, respublikalyq jәne qalalyq telearnalar, mәdeni, rekreativti qúrylymdar әr uniyversiytetting óz ishinde bolsa. Onyng ýstine jurnalistikada bilim men tәjiriybe ainala, qorshaghan ortamen tildesu әdisi arqyly da jinalady.

Qay zamanda bolmasyn publisistika men jurnalistika - tarihy ýderis jemisi, әri strategiyalyq, әri taktikalyq qaru. Jalpy tarihy evolusiya ýzdiksiz desek, qazaq tarihy da ýzdiksiz, birtútas. Qazirgi kýni tarih iydeologiyalyq teketires qúralyna ainaldy. Al tarih últtyng ózindik sanasymen tikeley baylanysty. Halyqtyng ózindik sanasy búqara is-әreketine әser eter pәrmendi faktor. Bizding últtyq tarihtan airylghanymyz -  daralyqtan airylghanymyz - daralyqtan airylghanymyz - immuniytetten airylghanymyz, últtyq danalyqtan, últtyq tanymnan júrday bolghanymyz. Qorghanyshsyz el - qúl el. Osynday problemany shapshang da sauatty sheshe almaytyn sanatkerler men sayasatkerler oryn alyp otyrghan jaghdaydy әdeyi poliyjúrtshylyq alanyna shygharady. Ondaghy ýmiti:  problemany әrtektiler diffuziyalaydy, onyng isigin diskussiya qaytarady, ol eshkimge zardabyn tiygizbey óz-ózinen tarap ketedi. Osy, keyingi jyldary, bizding neoteoretikter últtyq qúndylyqty qorghaushylardy konservatorlar, kertartpa top ókilderi, el birligine iritki salushylar dep  ýrkitudi ýrdiske ainaldyryp aldy. Búl qate de ziyandy týsinik. Olar, qayta, últty úiystyrushylar, tútastandyrushylar, al eldi alatayday býldirushilerdi syrttan, tek óz bolashaghyna alaqtaghan ishtegi alakózderden, informasiyalyq ekspansiyadan, blogosferadan izdegen jón. Blogosfera, әleumettik jeliler reti kelgende sayasy arandatu, últtyq memleketke yqpal-әser etu ýshin útymdy paydalanylady. Mәselen, qazaq tili turaly zangha baylanysty  «bostandyqshyl» internetting shabynghan, tepsingen pikirler legin úiymdastyru nauqany sonyng aiqyn dәleli. Demokratiyalyq Batys, tarihy tәjiriybe kórsetip otyrghanday, qay salada bolmasyn, tek kýsh әleuetin ghana moyyndaydy. Bet-әlpeti reproduksiyalanghan eldi eshkim de syilamaydy, onday klondarmen eshkim de sanaspaydy. Ózindik «meninen» airylghan júrt informasiyalyq, sayasy jәne ekonomikalyq qaqpaylaugha kónbis te iylikkish keledi. Osy túrghydan barlap-bayqasanyz, Evropadaghy, arab dýniyesindegi, Izrailidegi, sayasi-ekonomikalyq dýrbelenderdi әleumettik jeliler,  san sanattaghy blogerler úiymdastyryp, baghyt-baghdar núsqap, jol siltep otyr. Mәselen, Egiypet blogeri Asmaa Mahfuz әleumettik jeliler arqyly myndaghan adamdy mitingige shaqyryp, Kairdegi Tahrir alanyna shyghardy. Evroparlament fraksiyalarynyng kóshbasshylary «arab kóktemin» úiymdastyrushy Ahmed әl-Zubair әl-Sanusy (Liviya), Razan Zaytuneh (Siriya), Ály Farzat (Siriya), Múhammed Buazizy (Tuniys) jәne Asmaa Mahfuz (Egiypet) syndy  bes «kaharmandy» jazbay tanyp, olargha  Saharov atyndaghy «Oy-sana bostandyghy» syilyghyn beru turaly apyl-ghúpyl sheshim qabyldap ta ýlgerdi.

Qazirgi qazaqstandyq aqparattyq kenistikte blogtyq jútang til, kiyber oy jýiesi jedel qalyptasyp keledi. Tipti asa bay, asa qúnarly qazaq tilining varianty osy deuge senging de kelmeydi. Sauatsyzdyq pen bilimsizdikting kórinisin izdeseniz, tap qazir blogosferagha jýgininiz. Ótpeli, uaqytsha qúbylys bolsa da  qazirgi Internet sauatsyzdyq rezervasiyasyna, shala sauattylardyng dau-damay, baybalamy men betjyrtys alanyna ainaldy. Ol -  individter, jikter, әleumettik toptar mәdeniyeti men kózqarasynyng ainasy, sonymen qatar pishologiyalyq terapiya, túrmystyq tauqymetten, sybaghaly mifologemadan distansiyalyq tildesu, aqparat almasu arqyly aryludyng әdisi. Belgili bir dәrejede kónildegi kirdi ketiru, psihologiyalyq dertten emdelu tәsili. Internet  -  ortaq tarihy talqynyn,  ortaq tarihy qúlazudyng da kórinisi.

Búl zamatta qazaq jurnalistikasy kórkemdikten jýregi kilkip, til diyetasyna kóshken syqyldy. Menudegi janrlyq mәtin san týri bolu kerektigin mýlde úmytqanday. Bәlkim, meniki asylyq shyghar, biraq qazirgi jurnalister belgili bir baghytqa programmalanghan oryndaushy robottar men manipulyatorlargha ainalyp bara jatqanday. Ony ózderi de sezbeytin siyaqty. Al «beytarap aqparat» jalauyn jelbiretushiler jurnalistikany azamattyq pozisiyadan, sayasy rennen aulaqtatudy kózdeude. Telearnalar ainalasynda osy kýnderi shygharmashylyq prosesting tabighatyn tany almaytyn jyltyrbetter qaptap ketti. Bizde qazir qay salany bolmasyn menedjerler basqaru kerek degen úghym qalyptasty. Men keshegi kýn basshylarynyng da birazyn kózim kórdi, býgingi kýnning әkim-raqymdaryn da andap jýrmin. A.Z. Zakariyn, T.S. Amandosov, T.Q. Qojakeev, Á.N. Shmanov, K.S, Smailov, Sh.R. Eleukenov, Á.T. Álimjanov, Ó.J. Jәnibekov,  Ó.A. Joldasbekov, K.N. Nәribaev, B.T. Júmaghúlov, E.M. Aryn esimderi shygharmashylyq jәne ghylymy kópshilik auzynan týspeydi. Sebep? Óitkeni búlar - qazaq  qoghamynyng betke shyghar qaymaqtary, últ janashyrlary, intellektualdar. Azat pikirdi, shygharmashylyq berekeni, ghylymy sonylyqty, últtyq daralyqty, daryndy túlghalardy qajyr-qayrattary jetkenshe qoldaghandar. Al osy san sanattaghy aty atalghan arghy-bergi menedjerler boyynan basqa adamy qasiyetterdi bylay qoyghanda, parasat pen tektilikting biyazy samaly esip túratyn. Ókinishke qaray, men qazirgi ghylymiy-bilimy atqaminerler bitiminen dәl әlgindey asyl tebinderdi bayqay almay kelemin. Bizding әri sholaq, әri olaq qoltuma belsendiler  orta buyn menedjerge keregi  ekonomistik, tehnikalyq, zangerlik bilim, basqarushylyq qúlshynys, әri býgingi tikeley basshygha berilgendik dep qana týsinedi. Belgili bir salany dóngeletip alyp ketetin adamnyng psihologiyadan da, filosofiyadan da, estetikadan da, qoghamdyq qatynastardan da, kórkem әdebiyetten de habary mol boluy kerektigi qaperlerine kirip shyqpaydy. Al dәstýrli, ólmeytin qúndylyqtargha jýginer bolsaq, eng bastysy - arlylyq, tazalyq.  Qoly tazanyng - ary taza. Arlylar ghana ósip kele jatqan úrpaqqa ghibrat aitugha haqyly. Oghan qosar ýstememiz: shygharmashylyq sheberlik turasynda jón-joba silteuge jýrek daualau ýshin eng aldymen tiyisti salany bes sausaghynday bilgening jón. Búl - bir. Ekinshiden, ózinning de elge, oqyrmangha shygharmashylyghyng arqyly keninen tanymal túlgha bolghanyng abzal. Sol saladan habary mol adamnyng azamattyq ta, ghylymy da inisiativasy  últtyq mýddemen qymsynbay qol alysyp jatady. Onday jandardyng әdette ishi de, tysy da azat. Tymyrsyq pen túmshany, beyerkindikti ýnatpaydy.

Qazir aqparattyq kenistikte qúndylyq auystyru, týsinik pen úghymdy ózgertu maqsatkerlikpen jýrgizilude. Eger individting sanasy men jadynan ótken jyldar ónegesin óshirip tastasan, ol kez kelgen iydeyany tanbalaytyn taza taqtagha ainalady. Osy astarly sayasatty, zalady tendensiyany barlyq pәnder (mәdeniyet, ekonomika, ghylym, sayasat jәne t.b.) territoriyasynda ónimdi júmys isteytin jurnalistika talaydan beri jazyp ta keledi, aityp ta keledi. Óitkeni jurnalistika men mәdeniyet - el qorghanysy, ol qatardaghy qazaqtyng әdildik pen әdilettilikke degen súranysyn qamtamasyz etushi birden-bir qúral.  Sondyqtan biz  maqúldaushy, maldanushy, sauyqshyl, toqmeyilsigen jurnalistikadan irgeni aulaq salyp, taldaushy, rasshyl jurnalistikany órkendetuimiz kerek. Qay salada bolmasyn pikir daralyghy baghalanady, shet elde de sening últtyq  mýddendi, ózindik ereksheligindi jan-tәninmen qorghauyndy qadir tútady.

Jurnalistika qoly úzyndargha, netokrattargha qyzmet kórsetetin dayashy emes. Baspasózding ejelden qalyptasqan moralidyq normalary, últtyq etalony bar. Últtyq aqparattyq kenistikti tipti eng jaqyn odaqtastaryna da bermeu kerektigin, ony kózding qarashyghynday qorghau kerek ekenin avstraliyalyq mediamagnat Rupert Merdoktyng Angliyadaghy News of the World gazetining jabyluy taghy bir ret dәleldep berdi. Demokratiyalyq ýrdisti myqtap ústanatyn elding búl pozisiyasy bizge de qajet. Aqparattyq totalitarizm, adam bolmys-bitimin virtualdy dizayndau siyaqty beygumanistik tәjiriybe bizge jat bolugha tiyis.   QR Preziydenti N.Á. Nazarbaev jaqynda ghana BÚÚ Bas Assambleyasynyng 66-ynshy sessiyasynda birqatar sony pikir bildirdi, onyng ishinde elektrondy ekstremizm turaly mәsele kóterip, halyqaralyq aqparattyq kenistikti zandy jolmen retteu turaly syndarly úsynys engizdi. Sol iydeyalardyng izin ala jýrsek, búrynnan qalyptasyp qalghan qasang standarttardy ózgertuding kýni tudy, oghan qazaq dýniyesi de, oishyldary da dayyn. Mysaly, azamattyq qogham tuyn ústaushylardyng «órkeniyet, zaman kóshine ilesu» degen tújyrymy býgingi kýni sәnge ainalyp,  sol qaghidanyng dәureni jýrip túr. Sonda zaman kóshi, órkeniyet qadamy degenimiz Batystyn, ne bolmasa AQSh-tyn  damu ýderisi ghana ma? Ol týrkilerdin, Shyghys әleminin, naqtylap aitqanda, qazaq úlysynyn, qazaq órkeniyeti men mәdeniyetining algha basu joly, bet-ajary tolysyp kele jatqan júrttyng progreske úmtylysy emes pe? Aghylshyn arheology G. Chayld ózining «Progress jәne arheologiya» kitabynda adamzat qauymdastyghy arasynda ekonomikalyq jәne mәdeny auys-kýiis turaly aita kelip, mynaday qyzyqty derekterdi algha tartady. Joghary paleolit dәuirinde iygilikterding taralu radiusy 800 kilometr bolsa, bizding zamanymyzgha deyingi eki mynyshy jyldary ekonomikalyq jәne mәdeny baylanys radiusy 8 myng kilometrge jetken, al bizding dәuirimizding ÝIII ghasyrynda onday almasu býkil Aziya, Afrika men Evropany qamtyghan. Demek, ghalamadasu atty sayasy jәne ekonomikalyq teoriyasynyng tarihy otany da, tarihy negizi de ap-anyq. Al qazirgi  jahandanu teoriyasynyng batystyq modelinde әmbebaptyq, paternalistik  sipat basym. Tipti, men aitar edim, tvorchestvolyq erkindikke jol bermeytin totalitarlyq oi-sana ýstem.  Ol damushy elderdin, shyghys mentaliytetin eskere bermeydi. Jahandanu qisynyn әlem biyigine shygharghysy keletinder ekonomika, sayasat, ghylym men tehnologiya, innovasiyalyq tәsilder, mәdeniyet formalary tek Batystan óris alyp, tek kýnbatystan tarau kerek degen eskirgen tújyrymgha sýienedi. Evrokindiktik úghymnyng búl da bir kórinisi. Tarihy sabaqtastyq zandylyghyn eske alsaq, órkeniyet pen mәdeniyet kóshi shyghystan bastalghanyn osy kýni ziyaly júrttyng bәri moyyndaydy. Endeshe, qazirgi ozyq oidyng týp tamyryn shyghystyq filosofiyadan izdegen jón. Sondyqtan dәl qazirgi uaqytta jahandanu prosesining shyghystyq ýlgisin úsynu, kýn tәrtibine qong - asa zәru mәselerding biri. Ambisiyalyq maqsattardy algha qoyghan qazaq oishyldary tipti ghalamdasudyng shyghystyq, býkiltýrkilik, qazaqtyq teoriyasy men praktikasyn jýzege asyra alady. Ol teoriya eng aldymen әr elde ómir keship jýrgen qazaq últynyng mýddesine sәikesip jatuy qajet. Búl teoriyada әr últtyng erkin órkendeui, sonyng arqasynda әlemdik órkeniyet pen mәdeniyetke ózindik ýles qosa aluy, bauyrlastyq, adam qúqyqtary, demokratizm prinsipterin últtyq pragmatikamen ýilestirui aiqyn bederlenui kerek. Yaghny planetarlyq qauymdastyq aldynda últtyq jauapkershilikting bedelin kóteru, últtyq jaupkershilik pen әleumettik jauapkershilik arasyndaghy baylanysty nyghayta týsu. Sonyng jarqyn kórinisterining biri - qazan aiynyng ayaghynda Almatyda ótken týrki elderi basshylarynyng bas qosuy, Ankarada týrki tildes elderding media-platformasynyng qúryluy.

Qazirgi zamanda azamattyq qogham ornatu iydeyasy filosofiyagha, әleumettanugha ghana emes, jurnalistika salasyna da әser etude. Kommunikavistika ghylymy tolyqtay tolysqan azamattyq qogham qaghidasyna iyek artady. Al osy modeli biz ýshin pәlendey janalyq pa? Búnda zәredey de sonylyq joq, ol bastamalardy shyghys oishyldary, әsirese әl-Faraby óz filosofiyalyq traktattarynda әlimsaqtan shegelep, ornyqtyryp ketken. Azamattyq qogham әste birtektilikti bildirmeydi, ol - últtyq qúndylyqtardyn, onyng ishinde әdildik pen zannyn, túlgha әleuetining kemeldenui. Bir sózben aitqanda, azamattyn  evolusiyasy, sol arqyly qoghamnyn, әr últtyng gýldenuine mýmkindik tughyzu. Últtyq jurnalistika da sol siyaqty - búl dәstýr jalghastyghy, tarihy sabaqtastyq. Ári-beriden song ol qoghamdyq sananyng birden-bir kórinisi. Jurnalistika óndirisin, ony oqytu әdis-tәsilin jana kәsiporyn salghanday, JShS qúrghanday tez arada ózgerte almaysyn. Formalyq standarttardy, mandayshadaghy tanbalardy auystyru, túzy jenil, manyzy jútang konferensiyalardyng sanyn arttyru  ol ghylym men bilim salasynyng reformasy emes. Jurnalistika ghylymyn, bilim beru salasyn ilgeriletu jóninde biz baspasózde búdan búryn da shamamyz jetkenshe sóz qozghaghanbyz.

Qazaqstandaghy  әzirshe el qúlaq týretin, senimmen qaraytyn bedeldi instituttardyng biri - baspasóz. Onyng sózi resmy mәlimdemeler men diplomatiyalyq rauttardaghy spichterden de dualy ekenin ish te, syrt ta angharady, jurnalistikanyng ilgerindi oy men iydeya investisiyalaytyny jәne mәlim. Biraq bir qamygharlyghy, qazaq kósemsózi jaghymdy ónegeden, ong mysaldan alystap barady. Bizdegi jaqsy mәlimet, jibi týzu keyipker sany   әzirge formulyarlyq tizimning basynan  asa almay keledi. Mass-media alanynda ter tógip jýrgen әriptesterimiz Jan Batist Molierdin: «Jaqynynnyng jabyghuy janyndy jadyratady», - degen әzilinen alysqa úzamaytyn syqyldy. Áriyne, Qazaqstandaghy key problemany beyneleu ýshin, shyndyqtyng betine tiktey qarau ýshin key rette Perseyding qalqany kerek. Zamanaly jurnalistika biylikpen, әkimshilikpen taysaqtamay tildese alsa ghana - ol «tórtinshi biylik». Ol, әlbette,  әr jurnalisting ózindik talghamy men azamattyq ústanymyna tikeley proporsional.

Elektrondy kommunikasiya búl kýnderi búqaralyq, halyqtyq sipat alyp keledi. Ony paydalanushylardyng sauaty da, bilimi men biliktiligi de jýre kele ósedi. Ol aghymdaghy kezende belgili bir dәrejede sauat ashudyng rolin atqaryp otyr. Tayau bolashaqta oqulyqtar men oqu qúraldary planshettik kompiuterge - iPad-qa kóshirilui yqtimal. Qazaqstan men Resey qazirding ózinde búl sharagha qomaqty qarjy bólip, qajetti óndiris salasyn iske qosugha kirisip ketti. Syrttan tasymaldanghan tansyq tehnologiya men әlem-jәlem búiym emes, ózindik tól tovar. Tәuelsizdik alghannan beri Qazaqstanda ózderin әleumettik pikirdi zertteu instituttary dep jarnamalap jýrgen mekemelerding biligi de, kәsiby ústanymy da qalyptasu, damu ýstinde. Demek, olardyng derekteri әli be bolsa әlsizdeu, halyqaralyq qauymdastyqtyng senimine ie bolyp otyr dep aita almaymyz. Sondyqtan baspasózdegi ozyq iydeyalar men pikirlerdi jinaqtaytyn, saraptaytyn innovasiyalyq iydeyalar bankin, әr oqytushynyng ghylymiy-shygharmashylyq júmystary men qújattarynyng aqparattyq bankin úiymdastyru qajet. Ol satellittik pighyldan ada, batystyq, ne bolmasa reseylik baghdardyng yqpalynda bolmauy tiyis. Sonymen qabat ozyq iydeyalar, innovasiyalyq jobalar qúndy qaghazdar siyaqty birjada satyluy kerek. Rynoktyq qarym-qatynas zanynyng bir parasy, mine, osy.  Býgingi tanda dәureni jýre bastaghan әleumettik jeliler, elektrondy aqparat qúraldarynyng yqpaly men әleueti de әlsireytin kez әli alda. Ol da klassikalyq informasiya qúraldary siyaqty kele-kele modadan qala bastaydy. Sol uaqytty mólsherlep kórsete alatyn, modelidey alatyn qyzmet kerek. Ol rynokty jobalau, tovar assortiymentin ózgertu, aqparattyq qauipsizdikti qamtamasyz etu, jana túrpattaghy mamandardy dayarlau ýshin qajet. Olay desek, ataly sóz ministrler men rektorlardyng auzynan qashan shyghar eken dep jautandap otyrudyng jóni joq. Teoriyalyq jurnalistika salasynda enbek etushi ghalymdardyng deviyzi: «Men ata-babalar kósemsózi qisynyn úshpaqqa shygharamyn», - bolsa, saqa qalamgerlerding de, jas talapkerlerding de basty prinsiypi: «Men últtyq jurnalistikagha qyzmet etemin», - boluy kerek.

Kәken Qamziyn,

filologiya ghylymdarynyng

doktory, professor

«Abay-aqparat»