Siriyadaghy Raqqa qalasynda 2015 jyldyng 3 qantarynda arab-islam әlemin jәne dýniyejýzin týrshiktrigen oqigha oryn aldy.

Áueden bombylaudan qiraghan ghimarattyng artynda Islam memleketi úiymynyng týsiru toby, kameralar men kishigirim temir tor túrdy. Islam memleketi terroristik úiymynyng kezekti qandy beyneroliygi osylaysha bastalghan.

Betterin býrkemelegen әskery jasaqtalghan onshaqty statitster oqigha bolatyn orynnyng әr jerinde sap týzegen, kelesi bireuleri kýzetshi rólin oinady. Endi mine basty keyipkerdi alyp keldi. Muaz әl-Kasasbe, jiyrma alty jastaghy iordandyq, әskery úshaqtyng úshqyshy, qyzghylt sary kóilek pen shalbar, qoldary bos, kýzetshilersiz, túmangha oralghan týsiru alanymen torgha qaray bet aldy.

Islam memleketining qolyna 2014 jyldyng 24 jeltoqsanynda týskennnen keyin ol kamera aldynda óz oqighasyn, sonday-aq qajetti epizodtardy islamisterding mәjbýrleuimen aitqan bolatyn.

«Men agha leytenant Muaz Safy Yusuf ali-Kasasbe, iordandyq, Karaq qalasynan, Iordaniya әue kýshterining ofiyserimin», - dep bastaghan.

Beynetaspada әl-Kasasbe ózining 24 jeltoqsandaghy әskery tapsyrmany oryndaghany turaly jәne tútqyngha týskendigi jayynda bayandap berdi. Onyng úshaghy Islam memleketimen 2014 jyldyng qyrkýieginen beri kýresti bastaghan arab jәne batys elderi әskery koalisiyasynyng qúramyna kiretin.

Muaz әl-Kasasbeni islamister aiuandyqpen tordyng ishinde tiridey órtep jiberdi.

Búl Islam memleketi úiymynyng kezekti jauyzdyq әreketi boldy. Osyghan deyin kamera aldynda úrlanghan jurnalist Djeyms Fouliyding bauyzdaluy kórsetildi.

«Taym» jurnalynyng tilshisi Stiyven Sotlof, britan gumanitralyq missiyasynyng ókilderi Piyter Kessing, Devid Heyns jәne Alan Heningting de taghdyrlary osylay ayaqtaldy. Jazyqsyz qúrbandar jóninde aita berse óte kóp. Qanshama beybit túrghyndar men tútqyngha týsken әskeriyler, kýrd әielder men jas qyzdar, iraq teledidarynyng operatorlary, japon azamattary qandy úiymnyng qanjarlarynyng astyna týsti. Islam memleketine eliktep, liviyalyq djihadshylar da óz tútqyndaryn teniz jaghalauynda top-tobymen bauyzdaghan kórinis te úmytylghan joq.

Dey túra, qarapayym iordandyq әskery úshqyshty tiridey órteu jazasy jalpy arab qauymdastyghynyng islamdyq radikalizmge qatysty kózqarasyn týpkilikti ózgertti. Kosmopolittik Iordaniya astanasy Ammannan bastap, sonau konservativtik uahabshyl Saud Arabiyasynda narazylyq pen ashu qahary eselene týsti. Diny túrghydan tútqyndardyng basyn kesu qanshalyqty qatang bolghanymen, Qúranda rúqsat etilgen jәne Saud Arabiyasynda resmy jaza retinde qoldanylady. Alayda adam balasyn, músylman sýnitti órteu – Islam memleketi úiymynyng músylmandyq qaghidat-erejeni óreskel búzghandyghyn ayan etti.

«Tek Alla ghana otpen jazalay alady, adamdy órteu qanday da sebepterge qaramastan, islam zanynda qabyldanbaghan pasyq qylmys», - dep mәlimdedi óz tvitterinde Salman Ál-Udda, belgili Saud Arabiyasy Korolidigining dindary, «Býgingi islam» atty sayttyng jetekshisi.

Ábdil Áziz Ál-Sheyh, Saud Arabiyasynyng Bas mýftiyi, korolidikting joghary diny túlghasy jәne ilam qúqyghynyng bilgiri qarapayym sózben jetkizdi: «Islam memleketi músylmandar emes, olar músylmandardyng qas jaulary».

Tipti islamdyq radikaldy ilimning jaqtaushysy jәne jana tújyrymdamasyn jasaushy, aty shyqqan Islam memleketining negizin qalaushy Ahmad Fadel әl-Halayli, nemese laqab atymen aitatyn bolsaq, Az-Zarqauiyding diny ústazy Abu Múhammad әl-Maqdisiyding ózi jana zaman músylmandarynyng әreketinen týrshigip ketti. «Olar qan-qasappen óltiruden basqa jenisti bilmeydi jәne moyyndamaydy. Dúshpandaryn bauyzdap, óz jetistikterin osylaysha teledidar aldynda kórsetedi. Júrt bolsa ýreymen: osy ma islamymyz deydi?». Biz bolsaq islamnyng múnday emestigi turaly qayta týsindiruge mәjbýrmiz.

Belgili músylman ghúlamalary búdan búryn da radikaldy islamisterdi, terroristerdi jәne olardyng әreketterin aiyptap kelgen. Biraq búl jolghy aiyptaulardyng salmaghy әldeqayda auyr boldy. Arab әleminde joghary sayasy jәne diny dengeylerde, diny instituttarda jay ghana aiyptau men synnyng jetkiliksiz ekendigi jóninde berik týsinik oryn aldy.

Mysyr Preziydenti Ábdil Fattah Ál-Sisy 2015 jyldyng qantarynda «Ál-Azhar» uniyversiytetinde Mysyrdaghy barlyq bedeldi dindarlardy jinap, olargha arnaghan ózining sózinde islamdyq reformasiyanyng uaqyty kelgendigin jariya etti. Reformasiya – «revolusiya» týrinde tanylu qajettigine jýgindi. Fundamentalistik jәne radikaldy iydeyalardan jәne onday iydeyalardy uaghyzdaytyndardan qútylu kerektine nazar audardy.

«Islam әleminde auqymdy diny daghdarystyng oryn alghandyghyn algha tartyp, búl daghdarystan shyghudyng jolyn músylmandar jeke ózderi tabuy qajet. Barsha músylmandargha qasiyetti iydeyalar men ústanymdar bizding halyqty әlem qauymdastyghynyng aldynda ýrey men qorqynyshtyn, kýireu men óltiruding kózine ainaluyna jol bermeu kerek», - dedi preziydent Ál-Sisiy.

Sóz ayaghynda Preziydent «Ál-Azhar» uniyversiytetining ruhany basshysy, Bas imam Ahmed әl-Tayebqa  islamda jana progressivtik tónkeris jasau kerektigine ýndedi. «Siz Allanyng aldynda jauapkershiliktesiz, barsha әlem Sizding sózinizdi kýtip otyr. Islam qauymdastyghy bytyranqy kýy keshude, joyylu ýstinde, óz ajalyna qaray bet búruda. Biz ózimiz ajalymyzgha jol bastap baramyz», - dedi sóz ayaghynda.

Kóp úzamay Mysyrdyng Bas imamy Ahmed әl-Tayeb Islam memleketin «shaytannyng malaylary», dep jariya etti. Kóptegen radikaldy pighyldaghy imamdar men dindarlar qatang jazagha úshyrap, memleketting jiti baqylauyna týsti. Radikalizm men fundamentalizmge qarsy iydeologiyalyq jan-jaqty nauqan Egiypette qazirgi kýnge deyin jalghasyn tabuda.

Anyghynda Islam memleketining Siriya men Iraqtaghy jauyzdyq әreketteri barlyq arab jәne islam memleketteri basshylary men diny ghúlamalary tarapynan әshkerelendi. Birqatar meleketter diny baghyttaghy sayasatyn jana zaman talaptaryna say qayta qaraugha kiristi.

Livan jurnaliysi, islamdyq radikalizm qúbylysyn qyryq jyldan beri zerttep kele jatqan Ramy Huriyding payymdauynsha, «Ál-Qaidany odan keyin Islam memleketining negizin qalaushylardyng radikaldanuy arab týrmelerinde bastalyp, әleumettik problemalarmen túzdyqtalyp, sonynda amerikalyq әskery úshaqtardan týsken bombalarmen shyndaldy. Osynyng bәri radikaldy iydeyalardyng jýzege asyryluyna bastady».

Qazirgi uaqyttaghy Siriyadaghy ahual әbden túraqtaldy deuge kelmeydi. Islam memleketi týpkilikti joyyla qoymady. Áskery hәm iydeologiyalyq quaty barshylyq. Úly derjavalardyng Siriyadaghy tartysy saldarynan búl úiym әli de bolsa ómirshendigin saqtap keledi, bәlkim taraptardyng mýddesine paydalanylyp jatuyn da joqqa shygharugha bolmas. Dey túrghanmen Islam memleketining negizgi kýretamyry, iydeologiyalyq túghyrnamasy Siriyada kýiregeni anyq.

Ózimizge mәlim, Siriyadaghy soghysqa qazaqstandyqtardyng da qosylghandyghy ókinishti jayt. Alayda bizding memleket tiyisti sharalardy atqaru arqasynda halyqaralyq qauymdastyqpen birge búl qauipke layyqty týrde qarsy túra bildi. Memleket ishinde radikalizm men fundamentalistik iydeyalardyng taraluyna jol berilmedi. Sapaly jәne kóregen diny sayasatty jýrgizu nәtiyjesinde Qazaqstan búl synaqty abyroymen ensere bildi. Osynau  kýrdeli iste barlyq mýddeli memlekettik organdarmen birlese otyryp, elimizding Aqparat jәne qoghamdyq damu ministligining Din isteri komiytetining jýieli әri tereng oilastyrylghan júmysyn erekshe atap ótken jón. El tynyshtyghy mýddesindegi qajetti is-qimyl jýieli jalghasyn tabuda.

Qazaqstandyq qoghamda diny radikalizm nysandary beleng almady. Músylman qauymy arasynda parasatty islam iydeyalary basym. Elimiz islamdy býrkemelep, Siriyada bas kótergen adamzat bolmysyna jat Islam memleketi úiymynyng jat pighyldaryna halyqaralyq qauymdastyq birlese otyryp, tótep bere aldy.

Babyr Dәurenbek

Abai.kz