سيرياداعى راققا قالاسىندا 2015 جىلدىڭ 3 قاڭتارىندا اراب-يسلام الەمىن جانە دۇنيەجۇزىن تۇرشىكترىگەن وقيعا ورىن الدى.

اۋەدەن بومبىلاۋدان قيراعان عيماراتتىڭ ارتىندا يسلام مەملەكەتى ۇيىمىنىڭ ءتۇسىرۋ توبى، كامەرالار مەن كىشىگىرىم تەمىر تور تۇردى. يسلام مەملەكەتى تەرروريستىك ۇيىمىنىڭ كەزەكتى قاندى بەينەروليگى وسىلايشا باستالعان.

بەتتەرىن بۇركەمەلەگەن اسكەري جاساقتالعان ونشاقتى ستاتيتستەر وقيعا بولاتىن ورىننىڭ ءار جەرىندە ساپ تۇزەگەن، كەلەسى بىرەۋلەرى كۇزەتشى ءرولىن وينادى. ەندى مىنە باستى كەيىپكەردى الىپ كەلدى. مۋاز ءال-كاساسبە، جيىرما التى جاستاعى يورداندىق، اسكەري ۇشاقتىڭ ۇشقىشى، قىزعىلت سارى كويلەك پەن شالبار، قولدارى بوس، كۇزەتشىلەرسىز، تۇمانعا ورالعان ءتۇسىرۋ الاڭىمەن تورعا قاراي بەت الدى.

يسلام مەملەكەتىنىڭ قولىنا 2014 جىلدىڭ 24 جەلتوقسانىندا تۇسكەنننەن كەيىن ول كامەرا الدىندا ءوز وقيعاسىن، سونداي-اق قاجەتتى ەپيزودتاردى يسلاميستەردىڭ ماجبۇرلەۋىمەن ايتقان بولاتىن.

«مەن اعا لەيتەنانت مۋاز سافي يۋسۋف ال-كاساسبە، يورداندىق، كاراق قالاسىنان، يوردانيا اۋە كۇشتەرىنىڭ وفيتسەرىمىن»، - دەپ باستاعان.

بەينەتاسپادا ءال-كاساسبە ءوزىنىڭ 24 جەلتوقسانداعى اسكەري تاپسىرمانى ورىنداعانى تۋرالى جانە تۇتقىنعا تۇسكەندىگى جايىندا بايانداپ بەردى. ونىڭ ۇشاعى يسلام مەملەكەتىمەن 2014 جىلدىڭ قىركۇيەگىنەن بەرى كۇرەستى باستاعان اراب جانە باتىس ەلدەرى اسكەري كواليتسياسىنىڭ قۇرامىنا كىرەتىن.

مۋاز ءال-كاساسبەنى يسلاميستەر ايۋاندىقپەن توردىڭ ىشىندە تىرىدەي ورتەپ جىبەردى.

بۇل يسلام مەملەكەتى ۇيىمىنىڭ كەزەكتى جاۋىزدىق ارەكەتى بولدى. وسىعان دەيىن كامەرا الدىندا ۇرلانعان جۋرناليست دجەيمس ءفوۋليدىڭ باۋىزدالۋى كورسەتىلدى.

«تايم» جۋرنالىنىڭ ءتىلشىسى ستيۆەن سوتلوف، بريتان گۋمانيترالىق ميسسياسىنىڭ وكىلدەرى پيتەر كەسسينگ، دەۆيد حەينس جانە الان حەنينگتىڭ دە تاعدىرلارى وسىلاي اياقتالدى. جازىقسىز قۇرباندار جونىندە ايتا بەرسە وتە كوپ. قانشاما بەيبىت تۇرعىندار مەن تۇتقىنعا تۇسكەن اسكەريلەر، كۇرد ايەلدەر مەن جاس قىزدار، يراق تەلەديدارىنىڭ وپەراتورلارى، جاپون ازاماتتارى قاندى ۇيىمنىڭ قانجارلارىنىڭ استىنا ءتۇستى. يسلام مەملەكەتىنە ەلىكتەپ، ليۆيالىق دجيحادشىلار دا ءوز تۇتقىندارىن تەڭىز جاعالاۋىندا توپ-توبىمەن باۋىزداعان كورىنىس تە ۇمىتىلعان جوق.

دەي تۇرا، قاراپايىم يورداندىق اسكەري ۇشقىشتى تىرىدەي ورتەۋ جازاسى جالپى اراب قاۋىمداستىعىنىڭ يسلامدىق راديكاليزمگە قاتىستى كوزقاراسىن تۇپكىلىكتى وزگەرتتى. كوسموپوليتتىك يوردانيا استاناسى امماننان باستاپ، سوناۋ كونسەرۆاتيۆتىك ۋاحابشىل ساۋد ارابياسىندا نارازىلىق پەن اشۋ قاھارى ەسەلەنە ءتۇستى. ءدىني تۇرعىدان تۇتقىنداردىڭ باسىن كەسۋ قانشالىقتى قاتاڭ بولعانىمەن، قۇراندا رۇقسات ەتىلگەن جانە ساۋد ارابياسىندا رەسمي جازا رەتىندە قولدانىلادى. الايدا ادام بالاسىن، مۇسىلمان ءسۇنيتتى ورتەۋ – يسلام مەملەكەتى ۇيىمىنىڭ مۇسىلماندىق قاعيدات-ەرەجەنى ورەسكەل بۇزعاندىعىن ايان ەتتى.

«تەك اللا عانا وتپەن جازالاي الادى، ادامدى ورتەۋ قانداي دا سەبەپتەرگە قاراماستان، يسلام زاڭىندا قابىلدانباعان پاسىق قىلمىس»، - دەپ مالىمدەدى ءوز تۆيتتەرىندە سالمان ءال-ۋددا، بەلگىلى ساۋد ارابياسى كورولدىگىنىڭ ءدىندارى، «بۇگىنگى يسلام» اتتى سايتتىڭ جەتەكشىسى.

ءابدىل ءازىز ءال-شەيح، ساۋد ارابياسىنىڭ باس ءمۇفتيى، كورولدىكتىڭ جوعارى ءدىني تۇلعاسى جانە يلام قۇقىعىنىڭ بىلگىرى قاراپايىم سوزبەن جەتكىزدى: «يسلام مەملەكەتى مۇسىلماندار ەمەس، ولار مۇسىلمانداردىڭ قاس جاۋلارى».

ءتىپتى يسلامدىق راديكالدى ءىلىمنىڭ جاقتاۋشىسى جانە جاڭا تۇجىرىمداماسىن جاساۋشى، اتى شىققان يسلام مەملەكەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى احماد فادەل ءال-حالايلي، نەمەسە لاقاب اتىمەن ايتاتىن بولساق، از-زارقاۋيدىڭ ءدىني ۇستازى ابۋ مۇحامماد ءال-ماقديسيدىڭ ءوزى جاڭا زامان مۇسىلماندارىنىڭ ارەكەتىنەن تۇرشىگىپ كەتتى. «ولار قان-قاساپپەن ولتىرۋدەن باسقا جەڭىستى بىلمەيدى جانە مويىندامايدى. دۇشپاندارىن باۋىزداپ، ءوز جەتىستىكتەرىن وسىلايشا تەلەديدار الدىندا كورسەتەدى. جۇرت بولسا ۇرەيمەن: وسى ما يسلامىمىز دەيدى؟». ءبىز بولساق يسلامنىڭ مۇنداي ەمەستىگى تۋرالى قايتا تۇسىندىرۋگە ءماجبۇرمىز.

بەلگىلى مۇسىلمان عۇلامالارى بۇدان بۇرىن دا راديكالدى يسلاميستەردى، تەرروريستەردى جانە ولاردىڭ ارەكەتتەرىن ايىپتاپ كەلگەن. بىراق بۇل جولعى ايىپتاۋلاردىڭ سالماعى الدەقايدا اۋىر بولدى. اراب الەمىندە جوعارى ساياسي جانە ءدىني دەڭگەيلەردە، ءدىني ينستيتۋتتاردا جاي عانا ايىپتاۋ مەن سىننىڭ جەتكىلىكسىز ەكەندىگى جونىندە بەرىك تۇسىنىك ورىن الدى.

مىسىر پرەزيدەنتى ءابدىل فاتتاح ءال-سيسي 2015 جىلدىڭ قاڭتارىندا «ءال-ازھار» ۋنيۆەرسيتەتىندە مىسىرداعى بارلىق بەدەلدى ءدىندارلاردى جيناپ، ولارعا ارناعان ءوزىنىڭ سوزىندە يسلامدىق رەفورماتسيانىڭ ۋاقىتى كەلگەندىگىن جاريا ەتتى. رەفورماتسيا – «رەۆوليۋتسيا» تۇرىندە تانىلۋ قاجەتتىگىنە جۇگىندى. فۋندامەنتاليستىك جانە راديكالدى يدەيالاردان جانە ونداي يدەيالاردى ۋاعىزدايتىنداردان قۇتىلۋ كەرەكتىنە نازار اۋداردى.

«يسلام الەمىندە اۋقىمدى ءدىني داعدارىستىڭ ورىن العاندىعىن العا تارتىپ، بۇل داعدارىستان شىعۋدىڭ جولىن مۇسىلماندار جەكە وزدەرى تابۋى قاجەت. بارشا مۇسىلماندارعا قاسيەتتى يدەيالار مەن ۇستانىمدار ءبىزدىڭ حالىقتى الەم قاۋىمداستىعىنىڭ الدىندا ۇرەي مەن قورقىنىشتىڭ، كۇيرەۋ مەن ءولتىرۋدىڭ كوزىنە اينالۋىنا جول بەرمەۋ كەرەك»، - دەدى پرەزيدەنت ءال-سيسي.

ءسوز اياعىندا پرەزيدەنت «ءال-ازھار» ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رۋحاني باسشىسى، باس يمام احمەد ءال-تايەبقا  يسلامدا جاڭا پروگرەسسيۆتىك توڭكەرىس جاساۋ كەرەكتىگىنە ۇندەدى. «ءسىز اللانىڭ الدىندا جاۋاپكەرشىلىكتەسىز، بارشا الەم ءسىزدىڭ ءسوزىڭىزدى كۇتىپ وتىر. يسلام قاۋىمداستىعى بىتىراڭقى كۇي كەشۋدە، جويىلۋ ۇستىندە، ءوز اجالىنا قاراي بەت بۇرۋدا. ءبىز ءوزىمىز اجالىمىزعا جول باستاپ بارامىز»، - دەدى ءسوز اياعىندا.

كوپ ۇزاماي مىسىردىڭ باس يمامى احمەد ءال-تايەب يسلام مەملەكەتىن «شايتاننىڭ مالايلارى»، دەپ جاريا ەتتى. كوپتەگەن راديكالدى پيعىلداعى يمامدار مەن ءدىندارلار قاتاڭ جازاعا ۇشىراپ، مەملەكەتتىڭ ءجىتى باقىلاۋىنا ءتۇستى. راديكاليزم مەن فۋندامەنتاليزمگە قارسى يدەولوگيالىق جان-جاقتى ناۋقان ەگيپەتتە قازىرگى كۇنگە دەيىن جالعاسىن تابۋدا.

انىعىندا يسلام مەملەكەتىنىڭ سيريا مەن يراقتاعى جاۋىزدىق ارەكەتتەرى بارلىق اراب جانە يسلام مەملەكەتتەرى باسشىلارى مەن ءدىني عۇلامالارى تاراپىنان اشكەرەلەندى. بىرقاتار مەلەكەتتەر ءدىني باعىتتاعى ساياساتىن جاڭا زامان تالاپتارىنا ساي قايتا قاراۋعا كىرىستى.

ليۆان ءجۋرناليسى، يسلامدىق راديكاليزم قۇبىلىسىن قىرىق جىلدان بەرى زەرتتەپ كەلە جاتقان رامي ءحۋريدىڭ پايىمداۋىنشا، «ءال-قايدانى ودان كەيىن يسلام مەملەكەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ راديكالدانۋى اراب تۇرمەلەرىندە باستالىپ، الەۋمەتتىك پروبلەمالارمەن تۇزدىقتالىپ، سوڭىندا امەريكالىق اسكەري ۇشاقتاردان تۇسكەن بومبالارمەن شىڭدالدى. وسىنىڭ ءبارى راديكالدى يدەيالاردىڭ جۇزەگە اسىرىلۋىنا باستادى».

قازىرگى ۋاقىتتاعى سيرياداعى احۋال ابدەن تۇراقتالدى دەۋگە كەلمەيدى. يسلام مەملەكەتى تۇپكىلىكتى جويىلا قويمادى. اسكەري ءھام يدەولوگيالىق قۋاتى بارشىلىق. ۇلى دەرجاۆالاردىڭ سيرياداعى تارتىسى سالدارىنان بۇل ۇيىم ءالى دە بولسا ومىرشەڭدىگىن ساقتاپ كەلەدى، بالكىم تاراپتاردىڭ مۇددەسىنە پايدالانىلىپ جاتۋىن دا جوققا شىعارۋعا بولماس. دەي تۇرعانمەن يسلام مەملەكەتىنىڭ نەگىزگى كۇرەتامىرى، يدەولوگيالىق تۇعىرناماسى سيريادا كۇيرەگەنى انىق.

وزىمىزگە ءمالىم، سيرياداعى سوعىسقا قازاقستاندىقتاردىڭ دا قوسىلعاندىعى وكىنىشتى جايت. الايدا ءبىزدىڭ مەملەكەت ءتيىستى شارالاردى اتقارۋ ارقاسىندا حالىقارالىق قاۋىمداستىقپەن بىرگە بۇل قاۋىپكە لايىقتى تۇردە قارسى تۇرا ءبىلدى. مەملەكەت ىشىندە راديكاليزم مەن فۋندامەنتاليستىك يدەيالاردىڭ تارالۋىنا جول بەرىلمەدى. ساپالى جانە كورەگەن ءدىني ساياساتتى جۇرگىزۋ ناتيجەسىندە قازاقستان بۇل سىناقتى ابىرويمەن ەڭسەرە ءبىلدى. وسىناۋ  كۇردەلى ىستە بارلىق مۇددەلى مەملەكەتتىك ورگاندارمەن بىرلەسە وتىرىپ، ەلىمىزدىڭ اقپارات جانە قوعامدىق دامۋ مينيستلىگىنىڭ ءدىن ىستەرى كوميتەتىنىڭ جۇيەلى ءارى تەرەڭ ويلاستىرىلعان جۇمىسىن ەرەكشە اتاپ وتكەن ءجون. ەل تىنىشتىعى مۇددەسىندەگى قاجەتتى ءىس-قيمىل جۇيەلى جالعاسىن تابۋدا.

قازاقستاندىق قوعامدا ءدىني راديكاليزم نىساندارى بەلەڭ المادى. مۇسىلمان قاۋىمى اراسىندا پاراساتتى يسلام يدەيالارى باسىم. ەلىمىز يسلامدى بۇركەمەلەپ، سيريادا باس كوتەرگەن ادامزات بولمىسىنا جات يسلام مەملەكەتى ۇيىمىنىڭ جات پيعىلدارىنا حالىقارالىق قاۋىمداستىق بىرلەسە وتىرىپ، توتەپ بەرە الدى.

بابىر داۋرەنبەك

Abai.kz