Portalymyzdyng aldaghy sandarynda biz orys poeziyasynyng kýmis ghasyryna sapar shegemiz. Sebebi biz, alys-jaqyn kórshilerimizding әdeby múrasyn jaqsy biluge mindettimiz. Tabynu nemese yqpalyna týsip qalu ýshin emes. Zertteu, zerdeleu ýshin. Nege deseniz, kez-kelgen últtyng minez-qúlqy,  maqsat-múraty eng aldymen әdebiytinde kórinis tabady. Nemese, sol últqa qajetti ruhany dýniyeni, múrat pen maqsatty elding aqyndary men jazushylary somdap, jýieleydi. Ras, orys aghayyndarymyzdyng әdeby tarihynan qazaq birshama habardar. Al, ashyp aitpasaq ta «Qytay» degen bir ýreyding ishimizde jýrgeni taghy bar. Shyghys jaqtan esetin jaghymsyz sayasy samal qazaq ýshin dauylgha ainalyp ketpesin desek, bizge olardyng da әdebiyetin jetik biluimizge tura keledi. Búl endi basqa maqalanyng mәselesi. Qazirge biz alaghashqy taqyrybymyzgha qayta oralayyq.

Orys poeziyasynyng kýmis ghasyry birin-biri moyyndamaytyn bes әdeby aghymnan túrady. Olar: simvolizm, futurizm, akmeizm, imajinizm jәne oberiutter poeziyasy.

Portalymyzdyng aldaghy sandarynda biz orys poeziyasynyng kýmis ghasyryna sapar shegemiz. Sebebi biz, alys-jaqyn kórshilerimizding әdeby múrasyn jaqsy biluge mindettimiz. Tabynu nemese yqpalyna týsip qalu ýshin emes. Zertteu, zerdeleu ýshin. Nege deseniz, kez-kelgen últtyng minez-qúlqy,  maqsat-múraty eng aldymen әdebiytinde kórinis tabady. Nemese, sol últqa qajetti ruhany dýniyeni, múrat pen maqsatty elding aqyndary men jazushylary somdap, jýieleydi. Ras, orys aghayyndarymyzdyng әdeby tarihynan qazaq birshama habardar. Al, ashyp aitpasaq ta «Qytay» degen bir ýreyding ishimizde jýrgeni taghy bar. Shyghys jaqtan esetin jaghymsyz sayasy samal qazaq ýshin dauylgha ainalyp ketpesin desek, bizge olardyng da әdebiyetin jetik biluimizge tura keledi. Búl endi basqa maqalanyng mәselesi. Qazirge biz alaghashqy taqyrybymyzgha qayta oralayyq.

Orys poeziyasynyng kýmis ghasyry birin-biri moyyndamaytyn bes әdeby aghymnan túrady. Olar: simvolizm, futurizm, akmeizm, imajinizm jәne oberiutter poeziyasy.

Osy bes aghym eki dәuirdin, yaghny HIH ghasyrdyng ayaghy men HH ghasyrdyng bas kezeninde daghdarysqa úshyraghan, oiy men seziminen jan kete bastaghan orys poeziyasyn qayta tiriltip aldy. Jalpy, eki dәuirding arasynda әdebiyetke kirgen qay buyn ózin kereksiz, saf altynday baghalanatyn klassika kezeninen keyin tughan jetimek úrpaq sezinetini belgili. Qazaq әdebiyetine de múnday ýrdis tansyq emes. Alysqa barmay-aq qoyalyq, HH ghasyrdyng 90-shy jyldarynda әdebiyet kóshine aralasqan jas buyn aqyn-jazushylar әli kýnge deyin esin jinay almay keledi. Bizdinshe, onyng sebebi mynada. Eki ghasyrdyng ortasynda kerilgen «Altyn kópir» ókilderi atalyp jýrgen Maraltay Rayymbekúly, Didar Amantay, Ámirhan Balqybek, Dәuren Quat, Bauyrjan Babajan, Jaras Sәrsek, Álibek Shegebay jәne taghy basqalar kereghar eki iydeologiyanyn, qarama-qayshylyqty eki jýiening tútqyny bolyp qaldy. Ol kezde, alpysynshy jyldarda әdebiyetke kelgen agha-apalarymyzdyng ataghynan at ýrketindey jaghday edi. Amalsyzdan, búlar jana formalar, tyng iydeyalar, qoldanbaghan obrazdar izdey bastady. Ólenderi men prozalyq shygharmalary kóbinese ólim jayly oilargha toly, jalghannan tys әlemder izdeu әreketindegi depresiyalyq sarynda boldy. Búl saryn ókinishke oray, bizding buyngha da tәn bolyp keledi. Osylaysha, Qazaq әdebiyetining kýmis ghasyry bastalyp ta ketkenin biz angharmay jýrgen shygharmyz...

Orys poeziyasynda dәl osynday zandy ýrdisti HIH ghasyrdyng ayaghy men HH ghasyrdyng arasyndaghy ólara kezinde basynan keshirgen bolatyn. Atalghan bes aghymnyng alghashqysy bolyp postpushkindik shalajansar orys poeziyasynyng auzyna su tamyzghan simvolister edi.

Simvolister әdebiyetke kelgen kezde patshalyq Reseyding qoghamy kommunistik jýiege ótu alghysharttaryn jasap jatqan bolatyn. Patshanyng biyligi әlsiep, alyp imperiyany lankestik úiymdar túghyrynan shayqalta bastaghan bolatyn. Patshalyq ýkimet birinen song birin engizgen reformalar óz jemisin bermedi. Búl tústa Reseyding Europa elderimen de qarym-qatynasy nasharlay bastaghan-dy. Osynday sayasy reaksiya jyldarynan keyingi qoghamnyng maqsatsyz hәm ýmitsiz, beymaza kezinde dýnie esigin qaghyp, Pushkin men Lermontovty jútqan Reseyding ruhany әlemine iymenip kirgen simvolisterdi tek dauasyz depressiya men pendauy kónilsizdik kýtip túrghan edi.

Óz ortasynyng ruhany jantalasyn, qoghamnyng ruhsyzdyq dertin, zamanynyng zar-múnyn ashyq aita almaghan, nemese mýmkindigi bolmaghan Vladimir Soloviev, Vyacheslav Ivanov, Innokentiy Annenskiy, Dmitriy Morejkovskiy, Zinaida Gippius, Valeriy Brusov, Konstantin Balimont, Aleksandr Blok, Andrey Belyi, Fedor Sologub jәne Maksimilian Voloshinder ólenderinde óz oilaryn simvoldar men isharalar arqyly jetkizuge talpyndy.

Mysalgha, Merejkovskiyding «Adamdardy sýie almadym, netermin» óleninen:

Adamdardy sýie almadym, netermin,

Men olargha tughanymnan bótenmin.

Biyik túrghan jaghymsynghan dostardan,

Maghan qymbat eshnәrse joq aspannan!

Jadau jangha kórsetedi tuystyq,

Júldyzdar men múzday suyq kenistik.

Býgin maghan shólding múny eng ystyq,

Sýikimdirek sosyn mylqau tynyshtyq....

(Ólender maqala avtorynyng audarmasynan berilip otyr)

Nemese A. Bloktyn:

Tiri mýrde bop kýiip jýrmin,

Azabyn aitpay ólmegenge.

Ómirding syryn jiyp jýrmin,

Ómirge әli kelmegenge.

-siyaqty ólenderin alayyqshy.

Osy eki ólende sol kezdegi qoghamnyng múny, sol kezdegi alasapyran kezenning suretimen astasqan aqynnyng tragediyasy túr emes pe?! Simvol - beyne arqyly ekeui de sol kezdegi Reseyding jalghan, «karnavaldyq» kónil kýide ómir sýrip jatqandyghyn kórsetedi. Qogham degen teatrdyng tragilirikalyq dramasyn jýrekti shymyrlatyp, әdemi jetkizedi. Ádemilik deymiz-au, osy aghymnyng ókilderi orys poeziyasyndaghy simvolizmning negizin qalaushy Soloviev siyaqty, Soloviev óz kezeginde Dostoevskiyge úqsap әlemdi súlulyq qútqarady dep sendi. Súlulyq simvolister ýshin ar-ojdan, imandylyq pen parasat, adamgershilik pen mәdeniyettilikten joghary túrdy. Kerek deseniz, simvolister ózderin súlulyqtan taraghan úrpaqpyz dep sezindi. Mysaly, V.Ivanovtyng alghashqy jyr jinaghy «Súlulyq» dep atalsa, súlulyqtyng әlemdi qútqara alatyn qúdireti A. Belyidyng «Simfoniyasyndaghy» ólenderding de basty leytmotiyvi boldy.

Simvolisterge tәn taghy bir jayt - ol platondyq ekiúshty ghalam teoriyasy jәne mifologizmge boy úru. Búl, yaghni, bes kýndik jalghannan sharshaghan aqyndardyng tolas-tynym men tynyshtyqty baqy dýniyeden izdeu, sol jaqtaghy ómirding kónilsiz bolmaytynyn týisinu arqyly pendeshilik tirlikten bas tartuy edi. Fәniyding әfsana ekendigin dәleldeu, ony anyz bir Tәnirining qiyaldap otyrghany siyaqty elestetu - simvolisterding shygharmashylyghyndaghy negizgi erekshildigi. Osynday mistikagha tәueldilik aqyndardyng halyqtyq poeziyadan, halyqtan alystap ketuine alyp keldi. Osylaysha Pushkiyn, Lermontov, Nekrasovtardyng ózeginen shyqqan qúdiretti sózding әserimen kóterilgen orys ruhy beymәlim kýige týse bastaghan-dy. Qysqasha qayyryp aitsaq, simvolizm orys poeziyasyna talghajau bolghanymen, halyqtyng ruhyna núr qúya alghan joq.

Bizdegi jaghday qanday eken?..

Osy kezeng poeziyasyn, әsirese, simvolisterding shygharmalaryn oqyghanymda kóz aldyma sol avtorlar qúddy bir kólenkeler әleminde ómir sýrip jatqanday elesteydi. Janaryma bulanghan, syz qabyrgha irgelerinde oinaghan belgiler, shegi joq kóshelerdegi týnekter men aiqay-úrys, mastardyng tóbelesi men basqa uaqytta dýniyege kelmegendigine ókinip otyrghan múnly aqynnyng synyq jýzi keledi. Múnday zamanda oiyndy ashyq aitu týgili, ishara bildiru de qauipti bolmaq. Aytaryn aityp ólu ekining birining qolynan kele qoymas. Alayda, poeziyanyng mindeti - sol kezdegi ómirdi taspagha (lentagha) týsiretin beynekamera ispetti. Olay bolsa, orys aqyndaryn simvolist qylghan sol qoghamnyng ózi. Shyndyqtan, ashy aqiqattan qashqan qogham. Amal neshik, Blok ta, Belyi, Brusev te ózderi jiyirkengen dýniyeni súlu jyrmen kóriktendirgisi keldi.

Blok ýshin Resey arbanyng dóngelekteri belinen basyp óltirgen «Súlu biykesh» beynesinde kórinse, Belyy bir óleninde óz Otanyn kedeyshilik pen nadandyqqa qimay, ardaqty Reseyining shanyraugha qúlap joghalghanyn tileydi. Brusov she? Brusov azghyndagha Reseyding dýr silkinetin uaqytyn ansap ótken, bizidng babalarymyz - ghúndar kelip bәrin qiratyp, jana serpin berse dep armandaghan!!! Osy óleni ýshin orys poeziyasy Brusovty әli kýnge deyin keshire almay keledi..Osylardyng ishinde Bloktyng ózi orys búqarasynyng tabighaty men dýniyetanyshmyna jaqyn lirikalyq ólenderi basym bolghanymen Esenin siyaqty halyqtyng jýreginen ýlken oryn ala alghan joq. Onyng sebebi, Bloktyng kirpiyaz dýniyetanymynda edi. Blok meninshe óz uaqytynda tumaghan daryn iyesi. Simvolisterding ishindegi aqyngha halyqtyng jýregine jol tabugha nendey qasiyetter kerek ekenin jaqsy týisinetini de osy Blok edi. Al, aty atalghandardyng birsypyrasy psihologiyalyq dertke shaldyqqan bolatyn. Blok ózining qym-qighash tolghanystaryn bir qaraghanda boyamasy qalyndau kórinetin әdemi lirikagha aralastyryp kómip tastaghan. Demek, aqyn retinde Blok ózining negizgi mindetin tolyghymen orynday almay ketken siyaqty.

«Aqyn - qoghamnyng ólsheushisi» - degen sózge ilanatyn bolsaq, ózin-ózi «aqynmyn» dep sezinetin kez-kelgen jan iyesi, eng bastysy, óz ruhy men jýregining ýnine qúlaq týrui tiyis, ol ruh pen jýrek halyq dep atalatyn qasiyetti qara ormannyng topyraq qatparlary astyndaghy úly ansarlar hәm biyik múrattardan túratyn san tarauly altyntamyrmen astasa baylanysyp, ýndese dýrsildey soghyp jatuy shart. Ekinshiden, aqyn tarih sotynan saqtanuy qajet.

Tarihta ghalamshardyng әr nýktesinde, әr uaqytta qaytalanyp otyratyn óz zandylyghy bar. Olay bolsa, orys simvolisteri ótip ketken jolgha bir ghasyr uaqyt ótkenine song biz shyghyp otyrmyz deuge bolar. Býgingi shóldegen qazaq ruhyna biz óz poeziyamyzdan kәusar búlaqtar tauyp berip, susyndata alamyz ba? Osy oilardan aryla almadym.... Siz qalay oilaysyz?