(Rim men Spartaktan bastalyp Seyilbek Qyshqashevpen ayaqtalghan hikaya)

(Rim men Spartaktan bastalyp Seyilbek Qyshqashevpen ayaqtalghan hikaya)

Búl hikayany bayan etpes búryn osynyng bәrine sebep bolghan, osy maqalany jazyp otyrghan avtordyng dýniyetanymyna eleuli dәrejede әser etken adamdy ýstirtin bolsa da tanystyryp ótken dúrys shyghar.
... Men onymen 1977 jyly tanystym. Áskerden kelip QazPIY-ding filologiya fakulitetine týsip, birinshi kursty tәmәmdap, ekinshi kursqa ótken kezim. Ol da әskerden kelip, osy instituttyng tarih fakulitetine týsipti. Kýz edi. Institut fakulitetterining arasynda kórkemónerpazdar jarysy bastalghan. Óz fakulitetimning atynan bәigege týsip, dombyramen birneshe kýy shertip, sahnanyng syrtyna shyqqanymda bir jigit kelip qolymdy qysyp qúttyqtady. Aty Erik eken. Erik Kókeev. Ortadan biyikteu boyy bar. Symbatty. Qonyrsary shashyn sol jaqqa qayyryp qoyghan. Qylang óndi. Kózi... kózi alghashynda kók siyaqty kórindi (keyin uaqyt óte onyp, shaghyrgha ainaldy). Shylymdy asyqpay, bappen shegip, týtindi jez múrtynyng arasynan qalqytyp shygharady.
Biraq, meni alghash tanysqanymyzda, onyng europalyqtargha úqsaytyn bet-әlpeti emes, bilimi tanqaldyrghan edi. Birinshi kurs studentining sóz saptasynan onyng erek bitimi, aibyndy soyy - aina-qatesiz kórinip túr edi. Keyin tanysa kele shyqqan tegine de qanyqtym. Ákesining aty Ánuar eken. Kezinde Qytayda «Mәdeny revolusiya» zamanynda repressiyagha úshyraghan bir top qazaq intelliygensiyasy osy Ánuar aghamyzdyng shәkirtteri bolyp shyqty. Bergi betke ótkennen keyin de ústazdyq qyzmeten qol ýzbegen Ánuar Kókeev aqsaqaldy Ayagóz óniri әli úmytqan joq.
Búl bizding baghyt-baghdarymyzdyn, ústanatyn múrat-mýddemizding anyqtalghan kezi. Gumanitarlyq salany tandap alyp, endi alansyz bilim jolyna týsken, bir kýnimizdi, bir saghat uaqytymyzdy bos jibermey, kitap oqugha kirisken kezimiz.
Ghylym akademiyasynyng kitaphanasy, Pushkin atyndaghy últtyq kitaphana - qazaqtyng eki úly bilim ordas bizding paydalanuymyzda. Kitaphana tanerteng 8-de ashylady, 8-de kiremiz. Keshki 8-de jabylady, 8-de shyghamyz. Kóp úzamay studenttik ómirdi Almatynyng kóshesin taptap jýru, uaqytty syrahanada sauyq-sayranmen ótkizu dep týsinetin kurstas dostarymyzben aramyz ashylyp boldy. Araqty birge iship, aiyqtyrghyshqa birge týspegenimiz ýshin, yaghny birge bolyp, birge ólmegenimiz ýshin sol kurstastar ókpelep, qastasyp ketti. Keyin birnesheuimen kezdeysoq kezdesip qalyp, sóilestim. «Satqyndyghymyzdy» keshpepti.
Dosym Erik bir kurs barysynda ózining kim ekenin dәleldep  bolghan. Sabaqqa birde baryp, birde barmaydy. Emtihangha elding aldy bolyp kiredi, kózdi júmyp túryp qolyna ilingen biyletti alady, sol túrghan jerinde jauap beredi, «bestik» baghany alyp, shyghyp jýre beredi. Aspiranturany jana ghana bitirip, jana ghana qorghap kelgen, kýshi boyyna syimay túrghan bir jas kandidat, studentting osynsha bilimdi bolghanyn kótere almay, dosymdy júrt kózinshe masqaralap, eki qoyyp shygharyp jibergen. Biraq, kóp úzamay ózi masqara boldy. Konflikt komissiyasynyng aldynda qayyra emtihan tapsyrghan Erik atalmysh kandidatty qirata jenip, «bes» alyp shyqty. Osydan keyin «qaterli studentke» eshkim de qaraptan-qarap soqtyqqan emes. Shaghym onyng tәrtibine ghana aitylar edi. Jogharghy kursqa barghannan keyin Erik dosym sabaq degendi mýldem qoydy. Biraq, qanday shytyrman emtihandardan op-onay, jan qinamay ótedi. Onyng sabaqqa kelmey ýzdik oquy ýirenshikti nәrsege ainalyp, aqyry júrt onyng bar-joghyna nazar audarmaytyn boldy.
1979 jyldyng kóktemi bolatyn. Erik Kókeev bir súmdyq taqyrypqa bayandama oqyghaly jatyr eken degen qaueset tarady. Aytylghan kýn, aitylghan saghatta QazPIY-ding jana ghimaratyndaghy akt zalyna jinaldyq. Azdan song tarih fakulitetining múghalimderi keldi. Zal lyq tolghannan keyin esikten shyrttay kiyingen Erik kirdi. Minberge kóterilgen ol bayandamasyn, anda-sanda qazaqsha týsinikteme berip túryp, oryssha oqydy. Ángime Spartak jayynda edi. IYә, iyә, jýregi daualap Rimge qarsy qaru kótergen Spartak jayynda jәne onyng ... kóshpendi taypadan shyqqandyghy jayynda edi. Kólemi jerding altydan birin jaylaghan alyp imperiyanyng kezi, ómirding bar salasy, mәdeniyet pen ghylym-bilim, bir pikirli totalitarizmge tolyqtay baghyndyrylghan zaman. Shynyn aitu kerek, Erikting búl bayandamasy naghyz kýpirlik edi. Oljas Sýleymenovting «Az y Ya»-synyng dauy jana ghana basylghan. Kóp júrt ýreyli. Birneshe adam oryndarynan túryp, zaldan aqyryn ghana shyghyp ketken. Jýregimiz qaltyrap, әngimening ayaghyn kýttik. Isting nasyrgha shapqanyn kesh sezgen múghalimderding bireui ornynan aiqaylay kóterilgen.
- Aynalayyn-au, sen ne aityp kettin? Toqtat, qane! Osy bylyqtyrghanyng da jeter!
Álbette, oryssha aitty. Sebebi, mәjiliske birneshe orys múghalim qatysyp otyrghan. Sol-aq eken, kafedra mýsheleri japatarmaghay aiqaylap, Erikting ýnin óshiruge tyrysqan. Biraq, pәleket pen lang úshqyndaghan sayyn balshabekting jany kiredi emes pe. Orys múghalimining bireui, óktem qimylyna qaraghanda ýsh әripting adamy (qazaqsha aitqanda, «organnyng adamy») qolyn kóterip júrtty tyiyp tastady.
- Shulamanyzdar! Jas oqymysty oiyndaghysyn tolyqtay aitsyn.
U qorghasynday zahar shashqan kózderin Erikting jýzine qadaghan.
- Prodoljayte, molodoy chelovek.
Erik, balshabek múghalimning dónaybatynan aiylyn da jighan joq. Taghy da jarym saghattay kósile sóilep, ýndi-europalyq teoriyanyng da, sayasilanghan tarih ghylymynyng da byt-shytyn shygharyp, talqandaghan. Zalda siltidey tynyshtyq ornady. Jasy 50-lerdi alqymdaghan, studentterding erkin oiyna ýnemi jol beruge tyrysatyn, demokrattau bir professor aghamyz bar edi. Barlyghymyz sol kisini jaqsy kóretinbiz.
-    Al, ne bolsa da, bolary boldy, - degen edi sol professor aghamyz sharq etip kýlip, - Endi, artyn qayyrly qylsyn.
Sol kýlki әli kýnge deyin qúlaghymnan ketpeydi. Onda bәri de bar edi. Qyzyl tildi әli kýnge deyin búghaulap ústap otyrugha tyrysqan totalitarizmge degen naza, ashu-yza jәne studenttin  kózsiz erligine degen sýisinis... Bәri, bәri bar edi sol kýlkide. Endi aghamyzdyng atyn-jóinin aitayyn. Ol, professor - Ashat Ábilqaev edi. Mýmkin men qatelesip otyrghan shygharmyn. Ashat aghamyz ol kezde professor da bolmaghan shyghar. Biraq, tarihy grammatika pәnin jete mengergen bilimdi ústazdy biz akademikten kem kórmeytinbiz.
-    Shytyrmangha kirdin, Erik, - dedi Aseken, - Biraq, men - sen jaghyndamyn.
Endi, balshabek orys múghalim sóz aldy. Súraqty qarday boratqan.
- Spartakty kóshpendi Skif әuletinen deysiz. Oghan qanday dәlelderiniz bar? - degen kógerip-sazaryp.
- Tasitty tarihshy dep moyyndaysyz ba? - dedi Erik saualgha saualmen jauap berip.
- Áriyne, moyyndaymyn, - dedi orys múghalimi, - Ol antika, qadym zamanyndaghy eng bedeldi tarihshy.
- Endeshe, siz bayqamaghan boluynyz kerek? Tasit ózining kitabynda Spartak haqynda «Nomadikus genus» degendi aitady, - dedi Erik jaybaraqat, - «Nomad» - әlemdik etimologiyada «kóshpendi Skiyf» degendi bildiredi, al «Genus», yaghny «Gen» - túqym, shyqqan tek degendi bildiredi.
- Spartak Skifting dalasynda emes, Frakiyada tútqyngha týsti emes pe? - dedi orys múghalim kekete jymiyp. - Al, Frakiya - qazirgi Bolgariyanyng jeri.
- Búl bar bolghany orys etimologiyasynan, fonetikalyq transkripsiyadan ketken qate, - dedi Erik taghy da  jaybaraqat dauystap, - Mysaly, grekter óz astanasyn Atina deydi, al orystar Afina deydi. Súlulyq pen mahabattyng qúdayyn grekter Atrodita dep ataydy, al orystar ony Afrodita deydi. Sondyqtan, siz qazirgi Bolgariya degen elding eski aty Frakiya emes - Trakiya. Bolgariyanyng bir uәlayaty qazir de osylay dep atalady. Al týriktin, onyng arghy atasy skifting jazuynda, әlipbiyinde dauysty dybystar jazylmaydy.  
- Yaghni? - dedi orys múghalim kýiip ketip.
- Yaghni, Spartak siz aitqanday, qazirgi Bolgariyanyng jerinde emes, Rim әskerining kezekti bir joryghynda «Týrkiya» dep atalatyn Qara teniz manayyndaghy bir dalalyqta tútqyngha týsken. Onyng jalghyz ózi emes, qatyn-balasymen, ýi-ormanymen qolgha týsui osyghan menzeydi.
Sodan song Erik, sózin ýstep, taghy birqatar kóne Rim tarihshylaryn kuәlikke tartqan.
- Jaraydy, - dedi orys múghalim qolyn siltep, - V konse-konsov, qolayyna jaqqan derekterdi terip alyp, bir-birimen qiystyryp konsepsiya jasaugha bolady. Búny kompilyasiya deydi. Sizding aityp túrghanynyz kompilyasiyanyng ýlgisi. Endi siz maghan mynany aitynyzshy. Osy keltirgen derekterinizding syrtynda, Spartaktyng kóshpendi skif ekenin kuәlandyratyn temirdey berik uәjiniz bar ma? Uәjiniz, argumentiniz býgingi óskeleng ghylymgha say boluy kerek.
Erik oilanyp, tómen qarap, sәl ýnsiz qaldy. Orys múghalim masattanyp ornyna otyrdy. Zalda shybynnyng yzyny estilerdey óli tynyshtyq ornaghan. Kenet Erik basyn jerden alyp, múng úyalaghan kózderin orys múghalimning jýzine qadady.
- Siz, «Spartak» filimin kórdiniz be? - degen dausy sәl qarlyghyp.
- Áriyne, bir emes, birneshe ret kórdim, - dedi orys múghalim. - Biraq, ol filim әlemdik tarihtyng fundamentalidik myzghymas derekteri men qaghidalaryna sýienip jasalghan. K vashemu svedenii.
Erik sabyrmen sóz ayaghyn tosqan.
- Ol filimning myna býgingi sizding «sensasiyalyq» bayandamanyzgha nendey qatysy bar ekenin týsinbey túrmyn, - dedi orys múghalim aldynghy sózin kekete ýstep.
Erik suyq jymiyp, jótkirindi. Opponentti jermen-jeksen qylardaghy әdeti. Ar jaghy ne bolar eken dep alabúrtyp kýtip túrmyz.
- Qalay oilaysyz, Rimge qarsy qansha kóterilis boldy? - dedi Erik.
- Birneshe, - dedi orys múghalim, - Tarihta belgili birneshe kóterilis bolghan.
Erik jótkirinip alyp, kelesi saualyn qoydy.
- Atap aitqanda?
- Mysaly, Gannibaldyng kóterilisi, Bar-Kohbanyng kóterilisi, ózimiz әngime etip otyrghan Spartak, - orys múghalim sausaqtaryn býgip, Erikke tandana qaraghan.
- Gannibal kóterilisshi emes, - dedi Erik, - Karfagen keyinnen, Gannibal ólgennen song baryp Rimning qolastyna kirdi. Oghan deyin ol egemendi el, jeke memleket bolghan. Yaghni, Rimdi kýiretem dep soghysqan Gannibal kóterilisshi bolyp eseptelmeydi. Al, Bar-Kohbany da kóterilisshi deuge kelmeydi.
- Nege? - dedi orys múghalim әdetinshe keketip, - Bar-Kohbanyng kóterilisi Rimning әskeri Iudeyany baghyndyryp bolghannan keyin bastaldy. Siz ózinizge óziniz qayshy kelip otyrsyz.
-    Eshqanday da qayshylyq joq, - dedi Erik. - Bar-Kohbanyng kýresi Rimning basqynshylyghynan keyin kóp úzamay bastaldy. Yaghni, evreyding kónilinde erkindikting sәulesi әli óshpegen kez, ol az deseniz, alaulap janyp túrghan kezi. Sondyqtan, biz, Bar-Kohbany kóterilisshi dep aita almaymyz. Jalpy, kóterilis degen terminning ózi dúrys emes. Qoldanystan alyp tastau kerek siyaqty. Adam taypalarynyng erkindik jolyndaghy kýresi ghana, sol kýresting týrli taghdyry ghana bar. Mysaly, 1930 jyldary polyaktar men finderding Stalindik sistemagha qarsy kýresin men sol Bar-Kohbanyng Rimge qarsy kýresi siyaqty últ-azattyq kýres dep esepteymin.
Orys múghalimning tizesi qaltyrap, býgilip bara jatqany sezildi.
- Al endi Spartakqa qaytyp keleyik, - dedi ol bayau dauystap.
- Jaqsy, - dedi Erik, - «Rim imperiyasynyng ýstinde eshqashan kýn batpaydy» degen maqal qalypty sol zamannan. Shyndyqqa jaqyn, sebebi býgingi kýn Britaniya aralynan ary asyp, batyp bara jatqanda,  Kishi Aziya jaqtan ertengi kýn shyghyp kele jatady eken. Mine, osynyng bәri Rimning koloniyalary. Osy jarty dýniyeni alyp jatqan úlanghayyr imperiyada erkindiktin, tendiktin, jalpy ruhtyng ýni tolyqtay óshirildi. Rim totalitarlyq imperiya bolatyn. Imperiyanyng territoriyasynda óli men tiriden ne bar - barlyghy Rimning mýddesine baghyndyrylghan edi. Esinizde bolar, «Spartak» filiminde, Spartaktyng janynda jýrgen bir aqyn jigit Rim әskerining tútqynyna týsip qalady. Bir týni imperator tútqyn aqyndy qoltyqtap balkongha alyp shyghady da, qaru-jaraghy ay sәulesimen shaghylysyp, Spartakqa qarsy attanyp bara jatqan sansyz sherikterdi qolymen menzep, «Qarashy, qúl-qútannan әsker jinaghan Spartak bizge qarsy ne istey alady? Rimdi jekkóru, onymen ósh bolu, onymen kýresu mýmkin be? Joq! Rimdi tek qana sýi kerek. Rimge tek qana qyzmet etu kerek!» deydi. Imperatordyng búl sózi Rim iydeyasyn aina-qatesiz jetkizip túr. Yaghni, Rimning dәrgeyindegi halyqtarda neshe ghasyrlyq tepkining saldarynan kýres iydeyasy birjola ólgen. Rimdi soghysyp jenu bylay túrsyn, onymen kýresu, oghan qarsy shyghu degen eshkimning oiyna da kelmeydi. Mine, osynday kezde, ghayyptan kelgen bir adam Rimge qarsy kýres bastaydy. Jәne Krass pen Pompey siyaqty ataghy jer jarghan Rimning qolbasshylaryn birneshe ret oisyrata jenedi. Búnyng syry nede?
- Óziniz qalay dep oilaysyz? - dedi orys múghalim.
- Mening oiymsha, jәne búl men osylay oilaghandyqtan bolghan nәrse emes, aqiqaty sol - búl Spartaktyng qúldyq jaylaghan Rim imperiyasynda emes, adam bostandyqta tuyp, erkindikte jetiletin, basqa, erikti qoghamnyng perzenti ekenin dәleldeytin ýlken derek, ainymas derek. Yaghni, skif qoghamy Rim ýstemdigin moyyndamaghan. Nemese qarapayymdap aitatyn bolsaq, sahara, kóshpendiler әleumeti Rimning qúdyretine, Rimning egemendigine týkirmeydi de. Jalghyz Spartak Rimning әskerin osynsha әurege saldy. Al kóshpendiler, skifter, ghúndar degenning ne ekenin Rim keyin, Atillanyng kezinde kórdi. Rimning әmirshileri, býkil Rimning senaty «Qalany qirata kórmeniz, halyqty qyra kórmeniz» dep Atillanyng aldynda tizerlep túryp, tartu-taralghygha súlu qyzdaryn, keruen-keruen altyndaryn alyp kelgen. Senbeseniz, Momzen men Gumiylevti oqynyz. Búl ghúndardyng Qytaydan jenilip, Huanhe - Saryózendi tastap shyghyp, Europagha aughan kezi. Áskerining onnan toghyzy qyrylyp, әlsiregen kezi. Sonyng ózinde Rimdi tizerletip túrghyzyp qoyghan. Al kýshi tolyq bolsa, ghún әleumeti qanday ister tyndyrar edi? Mine, osy skiyf, ghún dep otyrghanymyz Spartaktyng artynda túrghan qasiyetti júrty. Býgingi bayandamada aitayyn degenim osy. Kónil qoyyp tyndaghandarynyz ýshin rahmet.
- Túra túrynyz, - dedi orys múghalim, - Songhy saual.  «Spartak» sózining etimologiyasy turaly oilanyp kórdiniz be?
- Men sizding neni menzep túrghanynyzdy týsindim. Spartaktyng esimin kóne Grekiyadaghy Sparta qalasyna aparyp tiremeksiz. Aytayyn sizge, búl jasandy, qate etimologiya, - dedi Erik.
- Sizshe qalay bolar edi? - dedi orys múghalimi.
Erik qaltasyndaghy shylym qoraptan bir temeki suyryp tisine tistedi. Artynsha ózining qayda túrghany esine týsken boluy kerek, temekini júlyp alyp, qaytadan qaltasyna salyp qoydy. Otyrghan júrt du kýlgen.
- Meninshe bylay, - dedi Erik. - Búlghardyng hany Qúbrattyng ýsh úly bolghan ghoy. Bayan, Asparuh jәne Botbay. Hazarlardyng joryghy kezinde Qúbrat eldi ýshke bólip ýsh úlyna tabystaydy, ýsheuin ýsh tarapqa attandyrady. Bayan men Botbay bastaghan eldi hazarlar quyp jetip qyrghan. Al Asparuh bastaghan el Balkan týbegine aman-esen jetip, qazirgi Bolgariya memleketining negizin qalaghan. Asparuh osy bolgar handarynyng týp atasy bolyp sanalady. Qazirgi Jambyl oblysynda Aspara degen tau bar. Mine, Asparuh, Aspara jәne Spartak barlyghy bir týbirden taraghan sózder. Yaghny skiftin, odan keyin ghúnnyng jalqy esimderi.
Búdan keyingi zalda ornaghan tynyshtyqty men Gogoliding «Revizoryndaghy» «mylqau kóriniske» tener edim. Minberde sovettik tarih ghylymynyng alpys jyldyq ótirigin oiran-botqa qylyp, astyn-ýstine keltirgen qarshaday bala zalda kafedra múghalimderi jәne qyzyq kórip kelgen basqa fakulitetting studentteri... Óli ýnsizdik...
Kenet baghanadan beri bayandamashymen toqtausyz salghylasqan orys múghalim ornynan túryp.. qol soqty. Sodan keyin ghana basqa múghalimder soghan erip shapalaq úrghan. Biraq, kóp adam búl bayandamanyng izsiz ketpeytinin sezgen edik. Solay boldy da. Birneshe kýnnen keyin Erik oqudan shygharyldy.
Biraq kýzde akademiyanyng kitaphanasynan Erikti úshyrastyryp, sәl tandanyp jón súraghan edim.
-    Men qaytadan oqugha qabyldandym, - degen edi Erik, әdetinshe shylymyn bappen soryp túryp, - Professor Shoyynbaev kirisip, oghan Ashat aghamyz qosylyp, alyp qaldy. Endi oqu bitirgenshe tynysh jýr dedi.

Qatty quandym. Ózim de oghan, kýshindi qolyna diplom alyp alghannan song kórsetesin, әzirge tynysh jýr dep aqyl qostym. Alayda, Erik Kókeevting «qara tizimge» ilingeni anyq edi. QazPIY-di bitirgennen keyin Mәskeu uniyversiytetining Tarih fakulitetine týspek boldy. Áreketinen eshtene shyqpady. Ol kezde isting jóni qazirgiden basqashalau bolatyn. Kenes Odaghynyng astanasyna abituriyent qaptap ketpes ýshin Mәskeuding joghary oqu oryndarynan arnayy komissiyalar kelip emtihandy últtyq respublikalardyng astanalarynda ótkizetin. Oqugha osy qatal synnan ótken azghantay adam ghana attanatyn. Al óz betimen Mәskeuge barghan adam әdette emtihannan qúlap qaytatyn. VGIYK, GITIYS, MGU, Gorikiy atyndaghy әlem әdebiyeti instituty, t.b. oqu oryndarynyng múghalimderi jazda Almatyda jýretin. Erik osy Almatydaghy emtihangha jiberilmegen. Endi Mәskeuge barsa da eshtene shyqpaytynyn birden sezdi.
- Qara tizimdegi jogharghy top - elitagha kirgen boluym kerek, - degen taghy bir jolyqqanda, - Barlyq jerde jol jabyq. Eshteneni týsindirmeydi. Biraq ótkizbeydi.
Keyinnen aspiranturagha bardy. Biraq, taqyrypty aldynala jasalghan tizimnen tandap alu kerek ekenin kórgende, búrylyp jýre bergen.
- Sosialistik sistemany jyrlaytyn adamdar mensiz de jetkilikti, jyrtylyp-ayrylady, - depti ghylymy hatshynyng bólmesinen shyghyp bara jatyp.
Biraq, Erik bilimge qanyghudan ainyghan joq. Tughan auyly Ayagózde eki-ýsh jyl ústazdyq qyzmette bolyp, sodan song ýy ishimen Almatygha, qalanyng týbindegi Rayymbek auylyna kóship keldi. Endi úshan-teniz mol bilimdi publisistikalyq jolmen jaryqqa shygharmaq boldy. Biraq búl tarapta da joly bolmady. Álbette, búl jerdegi eng ýlken kedergi - iydeologiya. Erikting taqyryby - qalay jasyryp amaldasang da, qalay maylasang da ótpeytin taqyryp. Sebebi onyng ilimi, múraty, ýndieuropalyq teoriyagha, dәlirek aitqanda, qara halyqtardy kiriptar kýide ústaudy kózdegen, ghylymgha qatysy shamaly sayasy teoriyagha qarsy edi. Qazir kóp adam úmytyp ketti. Al Kenes zamanynda solay bolghan. Barlyq kitapta sening qor bolghanyn, kem bolghanyng aitylady. Sen sondaysyng deydi. Jәne býgin ghana emes, bayaghydan solay bolghan, әlmisaqtan beri tabanymyzdyng astynda jatqansyn, seni adam qylghan biz deydi. Endi qiyametke deyin osylay bolady, tipti, qiyametten keyin de osylay bolady deydi. Mynjyldyqtar búryn bizding basymyzdan ótken, әlemdik tarih sózsiz moyyndaghan erlik dәurenning ózin teriske shygharady, aitqyzbaydy, jazghyzbaydy.
Ekinshi kedergi - baspasóz, búqaralyq-aqparat qúraldarynyng basynda otyrghan óz qazaghynnyng birde ashyq, birde jasyryn qiyastyghy. Qanday bolmasyn gazetting óner, mәdeniyet nemese ghylym bólimin mengerip otyrghan әldebir shalasauat jurnalistin, aldyna kelgen talantty avtormen baqas, baqtalas boluy - qazaq mәdeniyetin túralatqan eng auyr indetting biri osy edi. IYnemen qúdyq qazyp jýrip tapqan dýniyeni kózmayyndy tauysyp, oilanyp-tolghanyp jazasyn. Múratyng - qaytkende qazaqtyng óresin, abyroyyn ósiru, tarihta ketken esesin qaytaru. Redaksiyagha, ghylym, mәdeniyet bólimine alyp kelesin. Ol jerde QazMU-ding jurnalistika fakulitetin jana ghana bitirgen nemese bitirmey jatyp júmysqa alynghan bir «kisi» otyrady. Bir ghajaby (talay bayqaghan nәrsem) әdette ol «kisi» ainagha qarap totydayyn taranghan, erni qaymaqtay júqa súlusha, taldyrmash jigit bolyp shyghady. Sen avtor emessin, ghalym emessin, onyng tyrnaghyn alyp sәndenuine kedergi keltirip túrghan shybyn siyaqtysyn. Maqalandy alady. Allahuakbar. Ózining týsinuge óresi jetpese, bas redaktormen aqyldasu degen bolmaydy. Onyng ýstine qoljazba avtorgha qaytarylmaytyny bar emes pe. Sonymen, maqalanyz izim-qayym joghalady. Kýnderding kýninde atalmysh súlu ol maqalany óz atynan jariyalap jiberse, qayran qalmaysyz. Áriyne ózining súlulyq dengeyine say etip ózgertilgen, dәlirek aitqanda, dym týsinbey interpretasiya jasalghan. Mysaly, zilding (mamont) sýieginen jasalyp, terisimen qaptalghan lashyqtyng jetile kele qalaysha qazaqtyng kiyiz ýiine ainalghandyghy jayynda jazylghan Erik dosymnyng tamasha maqalasy keyinnen ghylymy jurnalda otyrghan әldebir redaktordyng atynan jariyalanghandyghyn óz kózimmen kórgen edim.
Sonymen barlyq tarapta joly kesilgen Erik Kókeev qatardaghy auyl múghalimi bolyp qaldy. Bir ret qana filosofiya institutynyng aspiranturasyna baryp jón súrady da, auylyna qaytty. Keyinnen bir top jas oqymystylardyng Erikti ýiirsektep jýrgenin bayqadym. Bir ghalym әiel ay boyy Erikting aqyl-kenesin aldy. Kóshpendi órkeniyet tudyrghan úly mәdeniyetting eng asqaq kórinisi -  aspan tarihynyng barlyq kiltipandary, býkil shejiresi, jer silkinuden bastap, jútqa deyingi aralyqtaghy tabighattyng barlyq qúbylystary men apattary eskerilip, oryn alghan qazaqtyng alpys jyldyq kýntizbesining býkil qyr-syryn Erik birneshe kýnning ishinde sol adamgha aityp bergenin de myna pendeniz kórip edi. Keyinnen ol ghalymnyng doktorlyq dissertasiyasy monografiya bolyp shyqty. Oqydym. Avtorlar men mәlimet bergen adamdardyng tiziminen Erik dosymnyng esimin taba almadym.
Keyinnen janyndaghy iship keter, jep keterlerden әbden jerigen, ózine layyqty orta taba almaghan Erik aqyryndap ishkilikke salyndy. Salyna-salyna naghyz maskýnemdik jolgha týsti.
...Ol 2004 jyly 48 jasynda dýniyeden qaytty. Sýiegi sol Rayymbek auylynyng manayyndaghy qabyrstangha jerlendi. Keyin men dosym jayly kóp oilandym. Áriyne, ómir boyy qúrmettep ótem. Biraq, nege osylay boldy degen oy maza bermeydi. Atadan asyp tughan, qúday osynday biyik sana, osynshama óner bergen adam nege osynday abyroysyz ólimge bardy? Serikbol Qondybaydan zaghip emes edi ghoy. Serikbol omyrtqasy mertigip,  toghyz jyl arbada otyryp-aq bir ghylymy instituttyng isteytin júmysyn jalghyz ózi tyndyryp ketti. Árqaysysy saydyng tasynday 16 kitap jazdy. Al Erikting artynda óresi tym biyik birneshe maqala men dastarhan basynda «pәlen jerde, týglen jerde bylay aitqan eken» degen auyzeki әngimeler ghana qalypty.
Oyymsha ol kýirek adam bolghan. Bir-eki adam emes, býkil sistema ghylymnyng órkendeuine qarsy ekenin kórgennen keyin kýrt omyrylghan. Sol kýiregennen onalmaghan. Búnday boykýiezdik pen apatiyany osylay ghana týsindiruge bolatyn siyaqty.
O dýniyege baryp-qaytqanday kuәlandyra alatyn keybir adamdardyng aitysyna qaraghanda, Alla taghala adamnan jauap alghanda «Men saghan osynday da osynday óner berdim, qabilet berdim, sen sony ne istedin? Qanday jolgha júmsadyn?» dep súraydy eken. Osy ras bolsa, onda mening abzal dosym  qazir Jaratushynyng aldynda qatal tergeýde otyr. Tek Jappar IYem onyng adamdyq, pendelik әlsizdikterine keshirimmen qarasa eken dep tileymin.
***
Býgingi әlemdik ghylym Mysyr piramidalarynyng shyqqan tegin týsindirip bere almaydy. Bar qabileti búl alyp qúbylystardyng ólshemderi men proporsiyalarynyng qazirgi matematikanyng dengeyinen esh kem emes, al keyinirekte odan artyq ekenin moyyndap, bas shayqaugha ghana jetedi.
Birde men Erikten osy jayynda súradym.
- Sening oiynsha búl piramidalardy kim salghan jәne qalay salghan? - dedim men, - Sening genialinyy miyng búl jóninde ne oilaydy?

Erik әdetinshe shylymyn tútatyp, oilana otyryp bayau әngimelep ketken.
- Men búl jayynda tәuir-aq oilandym. Álemdik ghylymda teoriya kóp. Bir ghalymdar búl piramidalardy atlanttar, yaghni, búdan 100-120 myng jyl búryn ómir sýrgen alyptar salghan deydi. Grekting mifologiyasyndaghy atlanttar bar emes pe. Solar. Biraq ózing oila, piramidalardy qúrap túrghan bloktyng eng jenili 60 tonna eken. Ayuannyng eng ýlkeni kit te búnday salmaqty tarta almaydy. Al pil ornynan da qozghalta almaydy. Osynday blokty kóterip, tasyp, qalap shyqqan onday alyp adamdardyng tym qúrmasa bireuining qanqasy osy uaqytqa deyin tabyluy kerek edi ghoy. Men әlemdik arheologiyagha qatysty jurnaldardy qarap, eng songhy mәlimetterdi qalt jibermey qadaghalap otyramyn. Ázirge atlanttardyng qanqasy, skeleti tabyldy degen derek joq. Ekinshi bir top ghalymdar búl jerde alyp granit taular men tóbeler bolghan, kóne adamdar sol tau men tóbelerdi qashap, shauyp osy piramidalardyng formasyna keltirgen deydi. Áriyne, búl balang teoriya. Sebebi, jynysyna qaraghanda ol jerde tau bolmau kerek. Shól dala. Kerish qúm. Jaraydy, taulardy qashap boldy deyik, biraq bloktardyng arasyndaghy jik qalay jasalghan? Ol mýmkin nәrse emes. Búl teoriya da týkke jaramaydy. Endi bir top ghalymdar búl bloktardy enis jolymen joghary sýirep shygharyp, qalaghan deydi. Ertedegi adamdar osylay istegen deydi.
- Pil men mamont tarta almaghan blokty adam qalay sýireydi? - dedim men.
Erik jymiyp kýldi.
- Solay deydi. Qaydan bileyin. Bloktyng jýretin enis jolyn ýikelisti azaytatyn maymen maylap, bloktyng ózin úzyn tros baylap, shyghyrshyqpen tartqan deydi.
- Al endi Erik Kókeev búl turasynda ne aitady eken, sony tyndayyq, - dedim men qaljyni-shyny aralas.
Dәl osy kezde bólmege Erikting sheshesi kirip, ýstel ýstine bir eski shәugimdi qoydy.
- Erik, myna shәugimdi ne kórshilerge bere sal, ne kýresinge laqtyr. Qaghy qalyndap, týkke jaramay qaldy, - dedi de, búrylyp shygha berdi.
Azdan song shәy ýstinde Erik, qaryndasyn shaqyryp alghan da, qolyna aqsha ústatyp, sybyrlap bir tapsyrma bergen. Shәiden keyin Erikting bólmesine kirgenimizde, ýstel ýstinde kýiesinen tazartylyp ainaday jarqyraghan shәugim men baqanday alty  bótelke sirke qyshqyly túr edi.
- Mine, qara, - dedi Erik oryndyqqa otyryp jatyp, - Mynau shәugimning qaghy ýsh eli bolyp ketipti. Mana syzghyshpen ólshedim, 6 sm. Qaghy qalyndaghan sayyn búl shәugimnen shәy ishu qiynday beredi. Ásirese asyqqanda qaynamay it qylady. Kem degende bir saghat tosu kerek. Bizding qazaq at qoyghysh halyq qoy. Mynaday shәugimdi ne dep aitady bilesing be? «Taskót» shәugim deydi. Endi qara. Uksus essensiyasyn osynyng ishine qúyamyn. Alty  bótelkening barlyghyn toghytqan Erik shәugimning qaqpaghyn shýberekpen nyghyzdap japty, shýmegin qaghaz tyghynmen tyghyndady. Sodan song әldeneshe qabat sellofanmen orap, oramaldarmen qymtap, shkaftyng ishine qoyyp, esigin qúlyptap tastady.
-    Bir aptadan keyin kel, - dedi maghan, - Qyzyq kóresin.
Qolym tiymey, bir apta emes,  aragha on kýn salyp keldim. Erik sabaqtan keyin demalyp jatyr eken. Amandasqannan keyin, shkafty ashyp, oramal-sellofandardy sheship, shәugimdi aldy, ishindegi iysi anqyghan qyshqyldy basqa bir ydysqa qúidy.
- Al, endi qara, - dedi shәugimdi ýstel ýstine qoyyp.

Qolyna ýlken qasyqty aldy da shәugimning ishindegi battasqan qaqty júmsaq balmúzdaq qúsatyp, qyryp alyp tastady. Ýlken tegeshpen orta tegesh qoymaljyng súrghylt balshyq bolyp shyqty.  Erik sol qaqty qalypqa qúiyp, kese jasady (keyinnen, kepkennen son, býiirine stronsiy boyauymen әdemi suret salyp, otqa kýidirip shyndap aldy da, úzaq jyldar boyy sol kesemen shәy iship jýrdi.
- Piramida turaly súrap eding ghoy, - dedi kýlip, shylymyn tútatyp jatyp, - Mine, mening jauabym osy.
- Sonda qalay bolghany? - dedim men óz kózime ózim senbey.
- Solay bolghan, - dedi Erik týtindi bir búrq etkizip, - Piramidany osylay jasaghan. Kóne órkeniyet tasty eritetin tehnologiyany mengergen. Myndaghan tonna granitti osylay eritip, aghash qalypqa beton qúsatyp qúiyp, piramidany osylaysha jasap shyqqan.
-    Kónilimde osyghan qatysty kýmәn qashan payda boldy  deysing ghoy? - dedi Erik aldynghy sózin ýstep, - 1930 jyldary bolsa kerek, úmytpasam, eng ýlken piramidanyng biri - Hefrenning piramidasynyng ishinde, qazyna túrghan bólmege aparatyn dәlizden  adamnyng shashy tabylghan. Ýlken ghalymdardyng janynda erip jýrgen ekinshi qatardaghy arheologtardyng biri qabyrghadan eleusiz ghana shyghyp túrghan shashty bayqap qalady. Sodan son, keyinnen ózining esteliginde osy jayynda jazady. Osy mәlimetti oqyghandaghy tanqalghanymdy kórsen.
Kóp úzamay piramidalardyng qúpiyasyn týsindim. Birneshe tal shash, ol qúrylysshylardan kezdeysoq qalyp qoyghan nәrse. Nemese, kóne órkeniyet osylaysha, búl júmbaqtyng sheshimin ózi aityp ta ketui mýmkin. Osydan kelip tastaghy jazulardyng syry ashyldy. Búl jerde ýsh tehnologiya bar. Birinshisi, búl epitafiyalardy jogharydaghyday qúiyp jasaghan. Tas qata bastaghanda baryp jazu jazylghan. Ekinshi, búl búrynnan belgili amal, tasty qyp-qyzyl qylyp qyzdyrady da, sirke sumen jazu jazady. Tas suyghannan keyin ysqylaghanda, uksustyng tiygen jeri ezilip, sugha juylyp ketedi. Ýshinshi amal, kóne adamdarda qazirgi qúlpytasqa jazu jazatyn búrghygha úqsas ýlken ainalysta tasty jep shyghatyn asyl búrghy bolghan. Al tasty qashap jazdy degenge men senbeymin. Bir әripti qashaugha 1-2 apta uaqyt ketui mýmkin. Al myndaghan әripten túratyn ýlken teksterdi qashap shygharu ýshin qansha uaqyt kerek? Taghy bir tehnologiya bar. Qysh kitapshagha jazu jazady, keptiredi, kýidiredi, sodan song sugha salyp tastaydy. Qysh kitap suda jatyp aqyry berishke ainalady. Biraq bәribir onyng qysh ekeni kórinip túrady.
Estigenimdi aqylgha syighyzu qiyn edi.
- Sonda tútas bir taudy qalay qúiyp shyghady? - dedim әli de kýmәnim seyilmey.
- Onyng nesi tan? - dedi Erik óz kezeginde tanqalyp, - Qytaylar alty myng shaqyrymdyq alyp qabyrghany qalay túrghyzdy, sol siyaqty. Mysalgha jýz myndaghan adam shelekpen qúya beredi, qúya beredi. Áyteuir bir kýni bitiredi. Mine, sonday da sonday kóp bolghan kóne dýniyede.
- Al sening oiynsha, osy piramidalar ne ýshin salynghan? - dedim men.
- Kim bilipti, - dedi Erik qolyn jayyp.
- Joq, mening bilgim keletini, sening oiynsha qalay? - dedim qaytalap.
Erik shylymyn sorghyshtap úzaq ýnsiz otyryp qaldy.

- Kim biledi, - dedi sodan keyin qaytadan qolyn jayyp, - Janartaulardan, jer silkinetin tektonikalyq jikterden aulaq jatqan taulardyng qaraptan-qarap balqyp qatyp qalghanyna qaraghanda, jer betinde, yqylym zamandarda yadrolyq soghys bolghan siyaqty. Sodan keyin Ýndistannyng «Ramayana» men «Mahabharata» siyaqty úly epostarynda jer dýniyeni órtep, taulardy balqytqan әldebir ot qaru jayynda kóp aityldy. Tipti, qazirgi úshaqtargha úqsas әuenmen úshatyn apparattardyng bolghandyghy aitylady. Ol apparat «viman» dep atalghan eken. Oiymsha, jer órkeniyeti bir emes, birneshe ret joyylghan.  Payda bolghan. Damidy. Shyngha shyghady. Joyylady. Osylaysha birneshe ret qaytalanghan. Sol sebepti, memleket degennin, ghylym-bilim, óner degennin, jalpy fәny dýniyening bayansyz, túrlausyz ekenine kózi jetken adamzat, dәlirek aitqanda, qúdyretti perghauyndar keler úrpaqqa ósiyet retinde adamzat tarihyn osylaysha tanbalap ketken boluy kerek. Piramidalar tolyq zerttelip bolghan joq. Egerde keyin ol jerden búryn eshkim bayqamaghan qúpiya bólmeler, ol bólmelerden adamzattyng shejiresi tabylyp jatsa, tanqalmas edim. Keler úrpaqqa arnalghan shejire men ósiyet. Ol úrpaq jerding adamy bola ma, әlde gharyshtan keletin basqa adamzat taypasy bola ma - aiyrmasy joq. Áyteuir sanaly tirshilik iyesine joldanghan hat.
- Gharyshta tirshilik bar dep oilaysyng ba? - dedim men.
- Men ghalymdargha tanqalam, - dedi Erik taghy bir shylym tútatyp, - Jerding orbitasyna shygharylghan teleskoptardyng esepteuinshe, aspanda milliondaghan galaktika, trilliondaghan júldyzdar men planetalar bar kórinedi. Osynsha shetsiz-sheksiz dýniyede tirshilik joq dep qalay aita alasyn? Sol sansyz planetalardy aralap kelip baryp, kóz jetkizip baryp aitqan abzal bolar. Al aspangha qarap túryp, «Jerden basqa planetada, býkil gharyshta tirshilik joq» dep aita salu, nadandyq bolyp sanalady. Áriyne, Charliz Darvin tirshilikting shyghu tegin dәleldemek bolghan, tirshilik kýrdelene kele maymyldan adam payda boldy degendi aitady. Biraq, darvinizm - kóp teoriyanyng biri ghana. Al biz, jerdi mekendep jatqan adamzat, gharyshtyng qay týkpirinen kelgenimizdi bilmeymiz. Qaysymyzdyng qay jaqtan kelgenimizdi bilmeymiz.
Men qayran qaldym.
- Ony qalay týsinuge bolady?
- Mening oiymsha, jerding halqy әr gharyshtan kelgen týrli taypalardan qúralghan, - dedi Erik, - Boldy, endi osymen búl taqyrypty dogharayyq.
...Shamamen osy kezde men ónertapqysh Seyilbek Qyshqashevpen tanysqan edim. «Zaman - Qazaqstan» qazaq-týrik gazetinde orys betining redaktory qyzmetindemin. Búl Qazaqstan egemendik alyp, orystildi baspasóz memlekettik tilge qarsy kýres bastaghan kez. Áriyne, qazaq baspasózi, qazaq jurnalisteri búnday «qúbylystargha» jaqsylap jauap beredi. Biraq, orys pen qazaq mәdeniyeti, ekeui eki tilde óristegennen keyin, bir-birimen janasauy qiyn. Qazaq baspasózi ne jauap jazsa da orys oqyrmanyna jetpeydi. Al olar oiyndaghysyn aityp otyra beredi. Mine, osy kezde orysqa oryssha jauap bergen eki adam boldy. Birinshisi - Aldan Ayymbetov, al ekinshisi - osy Seyilbek aghamyz edi. Orys gazetterindegi materialdargha ertesine-aq jaqsylap jauabyn berip, artynsha jauapqa tartylyp, qisapsyz sottarda shyndalghan Seyilbek aghamen 1997 jyly tanysyp, aralasa bastadym. Aralasa kele, onyng qazaq qoghamynyng qorghaushysy ghana emes, tamasha ónertapqysh ekenine de kózim jetti. Birde, kezekti sotta itjyghys týsip, redaksiyagha qaytyp kelip, týsten keyingi shay ýstinde otyrghanbyz. Jurnalist qyz-jigitter әngimelesip otyryp, aqyry piramida taqyrybyna oiysqan. Ángimege men de aralasyp, Erik dosymnan estigenderimdi aittym. Seyilbek agha eleng ete qaldy.
- Oipyr-ay, mynauyng bir danyshpan adam boldy ghoy.
Sodan song qulana jymiyp aldy da, - Erteng júmysta bol, bir nәrse kórsetem, - dedi.
Ertenine týske qaray kelgen ol sómkesinen bir jarym litrlik plastik shishagha qúiylghan qanqyzyl súiyqty suyryp aldy.
- Búl ne? - dedim men.
- Keyin aitam, - dedi Seyilbek agha, - Oimaqtay ghana ydys kerek.
Sol jerde basqa shishanyng qaqpaghyn aldy da, kýreng súiyqty meymildete qúighan. Redaksiyanyng ishin әldebir qyshqyl iyis alyp ketti. Qaqpaqty mening ýstelimning ýstingi bos tartpasynyng týkpirine qoyyp, eppen japty.
- Qúlypta, - dedi sodan son, - Ýsh kýnge deyin ashpa. Ózim kelem. Bәrin týsindirip kórsetem.
Ýsh kýnnen keyin kelip ashqanda, o keremet qaqpaqtyng ishinde tas qatyp túr eken. Seyilbek agha bәkisin alyp qaqpaqty kesip tastady da ýlken tabletka siyaqty dóngelek qyzyl tasty qolyma ústatty.
- Búl ne ghajap? - dep súradym.
- Búl graniyt, - dedi Seyilbek agha, - Sening әneukýngi dosyng aitqan eritilgen tas osy. Men búny osydan tórt jyl búryn taptym.
- Endi bylay, - dedi keudesin kere demalyp, - Men qaytkende sening sol dosynmen tanysuym kerek. Mindetti týrde. Meni ertip apar. Jolyqtyr. Aghalyq ótinishim.
- Ói, jaraydy, - dedim men, - odan onay nәrse joq. Ol óte qarapayym adam. Sizdey adammen tanysqanyna ol qayta quanady.
Jaynaghan kóktemning kezi edi. Seyilbek agha ekeumiz «Qyrghauyldydan» týsip, Rayymbek auylyna jayau tarttyq. Erik әdetinshe júmystan kelip, demalyp jatyr eken. Ekeui tanysyp, azdan son, birin-biri búrynnan biletin adamday shýiirkelesip ketti. Men tyndaushy ghana bolyp otyrdym.      
- Erikjan, - dedi Seyilbek agha, - Piramidanyng ishinen adamnyng shashy tabylghany jayynda men de oqyghan edim. Sodan song týrli tәjiriybe jasay bastadym. Uksuspen, basqa zattarmen. Keyinnen jer betinde birde-bir ósimdik sintezdey almaytyn uksustyng bir týri bar ekeni jayynda oqydym. Ol uksusty jylqynyng sýt bezderi ghana sintezdey alady eken. Osydan keyin men qymyzben tәjiriybe jasay bastadym. Biyening sýti, qymyz, jalpy, sýt atauly qasiyetti nәrse ghoy, jasaghan tәjiriybelerimdi qúday keshirsin.
- Tәjiriybeler kezinde qansha qymyzdy qúrtqanymdy qúday biledi, - dedi Seyilbek agha, - Al mynau eng songhy nәtiyje. Árqaysysyna on eki litrden, 24 litr qymyz ketti.
Erik eki shishany da ainaldyryp kórdi.
- Keremet, - dedi oilana, - Mine, tasty osylay eritken ghoy. Piramidalardyng janynan balshyq aidaytyn qyrmangha úqsas óte ýlken basseynder tabylghan. Onyng ne ýshin ekenin eshkim de aityp bere almady. Oiymsha búl, sol tas eritetin basseynder.
Sodan song dosym ónertapqysh aghagha saual tastaghan.
- Al, Seyilbek agha, búl ashqan janalyqty ne istediniz? Patent aldynyz ba?
- Qaydaghy patent, - dedi Seyilbek agha qolyn siltep, - Bardyq, patent tirkeytin jerde bir «kisi» otyr. Sózimdi tyndap bolyp, ózimdi tәlkek qyldy. Búnyng ne keregi bar, qazir graniytinning әkesindey nebir betonnyng týrleri bar. Ol betondy, tipti, tenizding suy tozdyra almaydy deydi. Janalyghyndy qoltyghyna qys ta, qayqay dedi. Mine, bizding patentting siqy.
- Adamdy mezgilsiz ajaldan qútqaryp, onyng ómirin úzarta alatyn úly shipa tapqanynyzdy ol beybaq qaydan bilsin, - dedi Erik shylymyn soraptap otyryp.
Seyilbek agha kózi jarq etip Erikke qaraghan.

Sóz sony: Aldiyar aruaghyna et pen qymyz!

- Qazaqtar ertede nege úzaq jasaghan? - dedi Erik, - Óitkeni, qymyz ishken. Áriyne, bayyrghy tarihtaghy qazaq azamaty әdette maydanda óletin bolghan. Biraq ólmey, әldeqalay aman qalghan adam óte úzaq jasaytyn bolghan.  Ýsh jýzge kelip ólgen Mayqy,  jýz toqsangha kelip ólgen Sypyra jyrau... jýzden asyp,  jýz on, jýz jiyrmagha kelu - qazaq ýshin әdepki nәrse edi. Jýzden asyp ólgen atalarymyzdy kózimizben kórdik. Mine, osynyng bәri - qymyzdyng qúdyreti.
- Dúrys aitasyn, - dedi Seyilbek agha, - Áriyne, qazaq búryn auyrmaghan. Óitkeni, bala jasynan qymyz ishken, et jegen, aghzasy, býkil organizmi tap-taza. Ájelerimiz aitushy edi, pәlen atamyz, týglen babamyz jasy jetip ólgende, mәiiti sәbiydey bulanyp, núrlanyp jatushy edi dep. Qymyzdyng qúdyreti.
- Sebebi, granitti erite alghan qymyz, adamnyng býiregindegi qúm men bauyryna baylanghan tasty, aterosklerozgha úshyraghan adamnyng qan tamyrlaryn bitep battasyp túrghan holesteriyn, bәrin kýl-talqan qylyp eritip, su qylyp aghyzyp jiberedi. Sonday-aq, syrtqa aidap shyghugha adamnyng óz aghzasynyng kýshi jetpey otyrghan nebir ziyandy ónez, ishek qúrttaryn da qymyz op-onay qyryp salady, aghyzyp jiberedi. Ziyandyny joyady, paydalyny kýsheytedi. Qymyzdyng qúdyreti osynda, - dedi Erik, - Al aghzasy osynday tap-taza, tamyrlaryn kernep núrly, shipaly qan aqqan adam úzaq jasamaghanda qaytedi.
- Qazaq búrynghyday saba-saba qymyz ishe almaydy, - dedi Seyilbek agha, - Biraq, men tapqan dәrini nasharlau qymyzgha, airangha qosyp, tipti jay sugha tamyzyp ishse de әseri tamasha. Osyny aityp, Densaulyq saqtau ministrligine de bardym. Onda otyrghan «kisi» tyndap bolyp, yrjiyp, qolymdy qysyp qúttyqtady da, shygharyp saldy.
- Sebebi, medisina qazir farmasevtikanyng qoljaulyghyna ainaldy, - dedi Erik, - Búryn dәri óndiru salasy medisinagha baghynatyn. Endi, kerisinshe, medisina dәri óndiruge baghynady. Sizding tapqan dәrinizdi qabyldasa, onda shet elding bauyr tazalap ót aidaytyn, býirek tazalaytyn dәrilerining keregi bolmay qalady. Ónertapqyshtyn, әsirese, qazaq siyaqty elding ónertapqyshtarynyng taghdyry osy.
Ekeui týni boyy otyryp sóilesti. Ertenine qalagha qayttyq. Seyilbek agha jýzi núrlanyp jol boyy avtobustyng terezesinen syrtqa qarady da otyrdy.
- Ózinmen pikirles adamdy kezdestirgen qanday jaqsy, - degen edi ol qoshtasyp túryp, - Jaqsymen ótkizgen bir kýning - jylgha ten. Biraq, ol kýnde bola bermeydi ghoy.
Sodan beri pәlenbay jyl ótti. Seyilbek agha da, Erik dosym da bayaghyda kóz júmghan. Key-keyde әrtýrli isting babynda jýrip sol bir ghajayyp keshti, eki tiri geniy, tiri danyshpannyng birin-biri qalay qúrmettep, syilasqanyn esime týsirem. Kónilim birtýrli bosap qalady. IYә, ekeui de ómirde joly bolmaghan, tauy shaghylghan adam edi. Biraq, ekeui de tughan elin janynday jaqsy kórgen, qazaqqa qashan da bolsyn degen adal perzent edi. Jatqan jerleri jayly bolsyn degennen basqa ne keledi bizding qoldan. Tәmәm.
«Almaty aqsham» gazeti