Býgingi tanda kórshimiz Reseyding qazirgi ózimiz TMD dep atap jýrgen elderding barlyghynyng basyn qosyp, bayaghy Kenes odaghyna ainaldyryp, bәrin de jalghyz uysynda ústaghysy keletindigi eshkimge qúpiya emes. Ol ýshin arnayy  «Orys әlemi» degen iydeyany oilap tapqan. Al múnyng basty qúraly - osy TMD elderindegi «orys tildiler» degenderding ózderi oilap tapqanday «jappay ayaqqa taptalyp» jatqan qúqyghyn qorghau. Búl ýshin әlgi elderde orys tilining jaghdayyn qanday ekendigin qas qaqpay qadaghalap, eger sәl bir ózgeris bayqalsa, beyne bir jau kelgendey jappay «attan» salu.

Al «Orys әleminde» ózge tilge oryn joq. Eger de әldeqalay sol elderding memlekettik mәrtebege ie tilin damytu jóninde birdene istele qalsa, salghannan-aq, әi-shәigha qaramastan, ózderine qarsy baghyttalghan dúshpandyq әreketke baghalay salady. Ánsheyinde ózderinshe demokrat bolyp, birin-biri synap jatqan baspasóz qúraldary búl mәselege kelgende adam aitqysyz auyzbirshilikke salynyp, basy qosyla qalatyndyghyn qaytersin. Soghan qaraghanda búl sayasatty anau-mynau emes, Kremliding ózinen basqarylyp otyratyndyghyn bayqau onsha qiyndyqqa soqpas.

Búl qúityrqy sayasatty, mәselen, anau Týrkimenstandaghy jaghday taygha tanba basqanday etip aiqyndap berdi. Sol el ótkende orys mektepterin birte-birte (birden emes) jauyp, orys tilinen bas tartu turaly mәlimdeme jasaghany sol edi, birden arandatu әreketine úshyrady. «Oybay, orystargha qysym jasap jatyr» degen aiqay-shu býkil TMD elderine taralyp ketti. Búl «maydandy» eng aldymen «Vzglyad. Delovaya gazeta» degen, ózderin biznes salasynyng mamany esepteytin basylym bastap ketti. Búl el beyne bir әkelerin óltirgendey, asa bir óshtikpen, týrkmenderdi ashyqtan-ashyq qaralaugha, tipti til tiygizuge deyin bardy.

Ózgesi-ózge, «Orys tilinsiz Týrkimeniya orta ghasyrgha qayta oralady» (orysshasy «Bez russkogo yazyka Turkmeniya pogrujaetsya v srednevekie») degen atauynyng ózi nege túrady? Odan әri oqyp otyrsan, «japtym-jala men jaqtym kýieden» tóbe shashyng tik túrady. Aldymen «osyndaghy jalghyz orys mektebi koronoviruspen kýres degen syltaumen jabylyp jatyr» degen sәuegeylik tanytady. Odan әri «múnda shetelderding joghary oqu oryndarynyng birde-bir filialy da, jeke menshik metkepter de joq» dep mýlәiimsiydi. Sosyn «Eger orys tili bolmasa, onda múndaghy bilim salasy mýldem qúldyraydy, demek elding ekonomikasyn damytugha degen kadrlardan júrday bolady» degen taza shovinistik «tújyrym» jasaydy. Atalmysh gazetting oiynsha, endi múnda sheteldik mamandardy shaqyru kerek, «әitpese, búl el orta ghasyrgha qúldyrap, sheteldik jetistikterden mýldem qol ýzedi. Yaghny maqala avtorynyng myqty senimine qaarghanda jalpy týrkimen tili eshtenege jaramaydy, eshbir bolashaghy joq, tek qana otra ghasyrgha qarap keyin tartatyn til eken. Demek, orys tilin tez arada qayta oraltyp, múndaghy júrttyng barlyghyn sol tilde sóiletpese, búl halyq mýldem qarang qalady kórinedi. Múnday nәsilshildik qana emes, taza fashistik kózqaras tipti kezinde nemisterding de oiyna kelmegen shyghar.

Atalmysh gazetting búl arandatushylyghyna Reseyding sol eldegi elshiligi de attandap qosyla ketedi. Olar týrkimen tilining tynysyn keneytem dep jýrgenderge sonau 2002 jyldyng 23 sәuirinde Resey Federasiyasy men Týrkimenstan arasynda dostyq men yntymaqtastyq turaly shart jasalghandyghyn, al onyng 14-shi babyna sәikes eki jaq Týrkimenstanda orys tilin, al Reseyde týrkimen tilin oqytu men órkendetu turaly aitylghandyghyn qatang esine salady. Búl shartty bir jaqty jәne osy elge qysym jasaugha baghyttalghan, eshbir qisyngha syimaytyn, óktemdikke baghyttalghan qújat demeske laj joq. Óitkeni orys tili Týrkimenstanda oqytylsa oqytylar, al Reseyde týrkimen tili oqytylyp, órkentiledi degenge esi dúrys adam sene qoyar ma eken. Aytpaqshy, mýkin múnday shart bizding elmen de jasalynghan shyghar. Onda biz nege sol Reseydegi jalghyz qazaq mektebining nege jabylyp qalghandyghyn qatang talap etpeymiz?

«Samarqanda bir apam bar, menen de ótken soraqy» degendey orys tilin qorghau jónindegi jappay attanys múnymen de tynbay otyr. Jaqynda búghan Reseyding «HOWTO NEWS» degen portaly qosyla ketip, «Orys tiline jana shabuyl: Ukraina men Qazaqstannan keyin taghy bir respublika býlik shygharyp jatyr» degen sala qúlash maqalasyn basty. Orysshasyn oqysan, tóbe shashyng tik túrady. Tipti soghys bastalyp ketti me dep qorqasyn. Ózderiniz oilap kórnizdershi, maqalanyng «Novaya ataka na russkiy yazyk: Posle Ukrainy y Kazahstana vzbuntovalasi eshe odna respulika» degendi tek qana taza dúshpandyq niyettegi adam ghana aitsa kerek. 

Búl portal әlgi gazetten de asyp týsip, keng kólemdi tújyrym jasaydy. Onyng oiynsha, búl búrynghy Kenes odaghynyng elderining orys tiline kezekti shabuyl jasauy kórinedi. Oghan mysal retinde «aldymen Ukraina orys tiline tiym saluynan bastaldy» degen Reseyding shylghy ótirigin algha tartady. Osy oiyn damyta kele, birde-bir naqty fakti keltirmesten «qazir Qazaqstanda osy ssenariy qaytalauda» dep ashyqtan-ashyq jala jabugha kóshedi. Búdan keyin «sasattanushy Evgeniy Satanovskiy boljaghanday» «Qazaqstanda AQSh-tyng Memlekettik departamenti «maydan» dayyndap jatyr. Múnyng ayaghy ýlken órtke ainaluy mýmkin» degen óz qorytyndysyn jasaydy.

Jalpy, qay elde bolsa da orys tiline degen «erekshe qamqorlyq» tek jekelengen búqaralyq baspsóz qúraldarynyghng ghana emes, býkil Reseyding ashyqtan-ashyq jýrgizip otyrghan sayasaty ekendigi kýmәnsiz. Búghan bir ghana mysal. Ótkende Reseyding syrtqy ister ministri Sergey Lavrov degen «myqtyn» kózine birdene elestep ketti me kim bilsin, әli de ýkimet basyna kelmegen (tipti kele qony da ekitalay) Belarusi oppozisiyasyn eshbir naqty fakti keltirmey-aq «Búl elde orys tiline qysym jasap, belarusi tilin jappay damytudy niyet etip otyr, al búl - baryp túrghan jaulyq» dep aidy aspangha bir-aq shyghardy. Demeku, búl ministrding oiynsha últtyq mýddeni oilau, óz elinning ana tilin órkendetu - baryp túrghan dúshpandyq kórinedi. Eger Reseyding resmy biyligining ókili osylay dep túrsa, qalghan úly derjavalyq aurugha úshyraghan baspasózderden ne kýtuge bolady?

Minekey, bizding ana tilimizge azdap bolsa da dem beruge talpynghan zandy әreketemizge kórshimizding bergen baghasy osynday. Al biz bolsaq «euroaziyalyq ekonomikalyq odaqtyng mýshesimiz, Reseymen dostyghymyz mәngilik» dep bórkimizdi aspangha atyp jatyrmyz. Al «dosymyzdyn» istep otyrghan ashyqtan-ashyq arandatushylyghy mynaday.

Jaybergen Bolatov

Abai.kz