"Negizi, bizding qazaq halqynda eki til bar" deydi bir satiriyk. Biri - "ana tili", ekinshisi - "bala tili". Biz balamen eshqashan qazaqsha sóilespeymiz. Óitkeni ol týsinbeydi dep oilaymyz da, onymen keyde ózimizge de týsiniksiz tilde sóilesemiz. Mysaly, "ýfay" dep, "әuppa deyim", "ish deysing be, pyq deysing be" degen siyaqty "әngimeler" aitamyz. Al búl sózderdi "kishkentay maqau" týsine me, joq әlde, týsinbey me, onda sharuamyz joq. Áyteuir, sәbiyding esi kirip, tili shyqqansha solay aityp jýre beremiz. Kýnderding kýninde әlgi bala "әuppa desh", "ish deyim" dep jýgirip jýredi..

"Negizi, bizding qazaq halqynda eki til bar" deydi bir satiriyk. Biri - "ana tili", ekinshisi - "bala tili". Biz balamen eshqashan qazaqsha sóilespeymiz. Óitkeni ol týsinbeydi dep oilaymyz da, onymen keyde ózimizge de týsiniksiz tilde sóilesemiz. Mysaly, "ýfay" dep, "әuppa deyim", "ish deysing be, pyq deysing be" degen siyaqty "әngimeler" aitamyz. Al búl sózderdi "kishkentay maqau" týsine me, joq әlde, týsinbey me, onda sharuamyz joq. Áyteuir, sәbiyding esi kirip, tili shyqqansha solay aityp jýre beremiz. Kýnderding kýninde әlgi bala "әuppa desh", "ish deyim" dep jýgirip jýredi..
Amerikada sosiolog-mamandar nemistin, aghylshynnyn, orystyng nәrestelerine tәjiriybe jýrgizipti. Olar jana tuylghan nemisting shaqalaghyna nemis tilinde "ómirge qosh keldin" degen sózdi aitqan kezde, әlgi nәreste qimyldap, jaghymdy ýn shygharypty. Al qalghan eki bala tynysh jatypty. Ekinshi kezekte aghylshynnyng balasyna aghylshyn tilinde dәl solay aitqan eken, ol da qozghalypty, al orys pen nemisting balalary qimylsyz qalghan. "Ómirge qosh keldin" sózin oryssha aitqanda, orystyng nәrestesi búlqynypty. Múnyng sebebin ghalymdar tilding adam genetikasyna tikeley әseri bar degendi dәlelmen týsindirude. Bala qúrsaqta jatqanda-aq anasy sóilegen tilding 70 payyzyn boyyna siniredi eken. Endi myna qyzyqqa qaranyz, janadan tili shyghyp kele jatqan balagha jat tilde sóilep, sol tildi ýirete bastasanyz, onyng boyyndaghy búlqynyp shyghyp kele jatqan ana tili men jat tilding arasynda kýrdeli kýres bastalyp, balanyng oiy men miy, tili qoyyrtpaqqa ainalatyn kórinedi.
Al qazir balalardyng kóp aitatyn sózi - "papa" men "mama". Biraq búl eki sóz de - qazaq tiline jat sózder. Degenmen, búlar birneshe jyldan beri qazaq tilining eng kóp qoldanylatyn sózderining qatarynda keledi. Kóp adam ekeuin de orystyng sózi dep týsinedi. Negizi búl sózder eshqanday orystyng nemese basqa da slavyan halqynyng tól sózderi emes eken. "Papa" sózi ertedegi grekterding "papas" sózi men latynnyng "papa" sózderinen shyqqan kórinedi. Ol kezde katoliktik shirkeude din qyzmetkerlerining eng lauazymdy, eng joghary qyzmetkerine "papa" degen atau bergen. Mysaly, Rim papasy Benedikt VIII degen siyaqty. Hristian dinindegi katoliktik shirkeuding "papa" sózi osy din taralghan aimaqtyng bәrine taraydy. Al orystar hristian dinining basqa tarmaghyn ústansa da "papa" sózin qabyldap, solar arqyly qazaq eline, yaghny bizge jetken. Sondyqtan "papa" sózin orystardyng sózi deuge bolmaydy. Óitkeni orystardan basqa әlemde qanshama últ әkeni "papa" dep ataydy. Sonymen qatar, "mama" sózi de solay. Álemning kóptegen últtary anany "mama" dep ataydy. Biraq "mama" sózining ertedegi shirkeuge eshqanday qatysy joq. Mama latynnyng "mamma" (maghynasy: әielding emshegi) degen sózinen shyqqan. Balany emizetin әieldi, yaghny anany "mama" dep atau ertedegi latyn tilinen shyqty deuge tolyq negiz bar.
Qazir papa men mama sózine qúlaghymyz ýirenip, ol sózderdi sanamyzdyng sinirip alghany sonsha "әkeshim", " anashym" deytin balalardyng sózine jalt qaraymyz. Nege? Óitkeni qazaqtyng keybir tól sózderi ózimizge jat bolyp qalghan. Jәne kýndelikti tirshilikte qazaqtyng tól sózderin qoldanatyndar óte az. Nege deseniz, qazir onday sózder tek qana әdeby shygharmalar men gazet-jurnaldarda ghana qoldanylady dese de bolady.
IYә, qazaq balasynyng tili qazaqsha shyghyp, әkesin "әke" dep, anasyn "ana" dep ataghanyna ne jetsin, shirkin?!.
Túnghysh JANÚZAQOV,
Taraz qalasy.
«Jas Alash» gazeti