Amerikandyq Jak Ueterford degen professordyng «Qazirgi әlemning negizin salushy úly imperator Shynghys han» atty tuyndysy 2011 jyldyng әlemdik tandauly kitaby retinde tanyldy. AQSh-tyng onlayn-sauda «Amazon.kom» kompaniyasy ótkizgen «Oqyrman talghamyna say kitap» nominasiyasy boyynsha atalghan tuyndy kitapqúmarlardan eng kóp dauys jinaghan kórinedi. Búl turaly dýniyejýzining aldynghy qatarly mәdeny basylymdary jarysa jazyp jatyr.

Han tuy ghibadathanamen birge órtenip ketken

Jak Ueterfordtyng kitaby kóshpendi taypalardyng mәdeniyeti men dәstýrin, Shynghys hannyng tarihy túlgha retinde qalyptasuyn shynayy bayandaghandyghymen erekshelenip otyr. Tariyhqa janasha túrpatpen qaraghan ghalym Shynghys han jayynda tyng derekter úsynumen qatar qazirgi әlemning qalay qalyptasqanyna da basqasha oy jýgirtudi oqyrman qauymgha eskertedi.

Avtor eng aldymen jylqynyng jal-qúiryghynan jasalghan Shynghys hannyng shashaqty bayraghy turaly bayandaydy.

Shynghys han aq týsti aighyrdyng jal-qúiyryghynan jasalghan bayraqty beybit kezde kóterse, qara týstisin jaugha shapqanda ústatqan. Aq týsti bayraq saqtalmady, al, qara týsti Shynghys tuyn onyng múragerlerining biri Zanabazar XVI ghasyrgha deyin arnayy ghibadathanada saqtaghan kórinedi. Alayda, XX ghasyrdyng 30-jyldarynyng sonynda bastalghan stalindik zúlmat han tuyn ghibadathanasymen qosa órtep jibergenin avtor eske alady.

Amerikandyq Jak Ueterford degen professordyng «Qazirgi әlemning negizin salushy úly imperator Shynghys han» atty tuyndysy 2011 jyldyng әlemdik tandauly kitaby retinde tanyldy. AQSh-tyng onlayn-sauda «Amazon.kom» kompaniyasy ótkizgen «Oqyrman talghamyna say kitap» nominasiyasy boyynsha atalghan tuyndy kitapqúmarlardan eng kóp dauys jinaghan kórinedi. Búl turaly dýniyejýzining aldynghy qatarly mәdeny basylymdary jarysa jazyp jatyr.

Han tuy ghibadathanamen birge órtenip ketken

Jak Ueterfordtyng kitaby kóshpendi taypalardyng mәdeniyeti men dәstýrin, Shynghys hannyng tarihy túlgha retinde qalyptasuyn shynayy bayandaghandyghymen erekshelenip otyr. Tariyhqa janasha túrpatpen qaraghan ghalym Shynghys han jayynda tyng derekter úsynumen qatar qazirgi әlemning qalay qalyptasqanyna da basqasha oy jýgirtudi oqyrman qauymgha eskertedi.

Avtor eng aldymen jylqynyng jal-qúiryghynan jasalghan Shynghys hannyng shashaqty bayraghy turaly bayandaydy.

Shynghys han aq týsti aighyrdyng jal-qúiyryghynan jasalghan bayraqty beybit kezde kóterse, qara týstisin jaugha shapqanda ústatqan. Aq týsti bayraq saqtalmady, al, qara týsti Shynghys tuyn onyng múragerlerining biri Zanabazar XVI ghasyrgha deyin arnayy ghibadathanada saqtaghan kórinedi. Alayda, XX ghasyrdyng 30-jyldarynyng sonynda bastalghan stalindik zúlmat han tuyn ghibadathanasymen qosa órtep jibergenin avtor eske alady.

Shynghys hannyng taghdyry turaly oy qauzaghan avtor ony peshenesine jazylghan jazmyshpen emes, ózi jasaghan jolmen jýrgen adam degen tújyrymgha keledi. Onyng dýniyege kelgen ortasynyng ózi taypalar men úlystar arasyndaghy jan alysyp, jan berisken qyrqystar, tonau men qaraqshylyq, zorlyq-zombylyq pen әlimjettik jaylaghan kezenmen toghysady. Es bilip, etek japqan kezinde әkeden aiyrylghany azday býkil aghayyn-tughandary onyng otbasynan at tondaryn ala qashyp, anasy, bauyrlarymen birge qúla týzde qanghyp qalghan Temýjinning kóz ashqaly kórgeni zúlymdyq bolghanyna avtor nazar audarady. Bir auyz qatty sózi ýshin tughan bauyryn atyp salghan ol ózi de azaptan kóz ashpady. Dúshpandarynyng qolyna týsip, tútqyndaldy, jalshylyqqa jegildi, qútylu ýshin qashty-pysty degendey.

Qorqynysh pen ýrey qúshaghynda jýrip, tiri qaludyng qamymen ghana arpalysqan jas jetkinshekting oiyna ol kezde bolashaqtaghy úly jenis turaly qiyaldyng ózi kirip-shyqpaghany ayan. Qabaghan itterden janúshyra qashyp, jylap-syqtap jýrgen balada qay bir es bolushy edi. Jastayynan kórgeni, ash-jalanashtyq, tayaq pen tepki, tonau men qaraqshylyq.

Alayda, amerikandyq ghalym-publisist Jak Ueterford onyng dәl osy  balalyq shaghynda tanysqan eki adamy Temýjinning keyingi ómirinde erekshe manyzdy ról atqarghandyghyna asa mәn beredi.  Ózinen bar-joghy birer jas qana ýlkendigi bar balamen tanysyp, ómirlik dos-anda bolugha  ant-su ishkeni, jas kezinde joldastyq qarym-qatynastary berik bolghanymen keyin bitispes jaugha ainalghanyn Jalayyr Jamuhamen aradaghy baylanysymen sabaqtastyrady. Al, ómirlik serigi, Qonyrat taypasynyng has súluy Bórtemen taghdyrlas bolghandyghy bolashaqta el basqaratyn danqty tarihy handardyng dýnie esigin ashuyna týrtki bolghandyghyn avtor Jaratushynyng bergen syiy dep esepteydi.

Shynghys hannyng jas shaghynda qalyptasqan dostasu men qastasu qosarlanghan qarama-qayshy sipaty ómir baqy onyng sonynan qalmay adamy bolmysyn aiqyndap keldi, deydi avtor. Shyn mәninde, múnyng bәri әr adamda kezdesetin әdettegi jaghday. Degenmen, onyng jeke túlgha retindegi maqsaty, arman-mýddesi, ýreyi, shalys basqan qadamdarynyng ózi әlem taghdyryna yqpal etkeni shyndyq.

Jyldar jyljyp ótken sayyn ol ózinen kýshi basym kóptegen taypalardy tize býktirip, sayyn dalany keng jaylaghan kóshpendilerding bәrin baghyndyrdy. Ataghy aiday әlemge jayylyp, jasy eludi enserse de ol attan týspedi. Shynghys hannyng shashaqty bayraghy bir kezderi kóshpendilerdi alymsynbay múryn shýiire qaraghan otyryqshy elder armiyasynyng zәresin úshyra bastady. At túyaghymen әlemdi dýr silkindirip, Govi dalasyn kesip ótip, Sary ózenning arghy jaghasyna shyqty. Qytay jerindegi handyqtardy talqandap, Orta Aziya dalasy arqyly tauly Aughan jerin basyp ótip, parsylargha shabuyldady, Ýndi múhity manynda jenisin toylap, ataq danqyn dýniyege pash etti.

Ol әlemdi Tәnirding jarlyghyna baghynudy mindettedi

Kóshpendilerding qoly, úly jasaq әr joryghynda soghys qimyldaryn qúrlyq aralyq iri sapargha úlastyryp, san myndaghan shaqyrymdyq kenistikke keneyte týsti. Shynghys hannyng janasha týrdegi soghys tәsilderi orta ghasyrdaghy Europa elderindegi rysarlar dәuirining kelmeske ketkenin dәleldedi. Onday eski tәsilding endigi jerde birneshe toptargha bólingen, temirdey qatal tәrtipke baghynghan atty әskerding algha úmtylatyn shabuyldarmen almastyrylghanyn әlemge kórsetti.

Ol sonymen qatar qorghanys, bekinisting de kýni bitkenin dәleldep, úrys alanynda oigha kirmes tosyn әreketterdi jasap, jyldamdyq pen alghyrlyqtyng tandauly tәsilderin qalyptastyrdy. Shynghys han óz jauyngerlerin shalghaygha saparlay jýrip, ondaghan jyldargha sozylghan, tipti eki-ýsh buyn almasqan ýzilissiz shayqastarda kýresten qaytpaugha baulydy. Kóshpendi taypalardyng birikken odaghy-«Monghol» dep atalghan sarbazdarynyng 25 jylgha sozylghan joryqtarynda jaulap alghan elderi men halyqtarynyng sany rimdikterding 400 jyldaghy kórsetkishinen әlde neshe esege asyp týsken edi. Shynghys han balalary men nemereleri, keyingi múragerleri HIII ghasyrda halyq jii ornalasqan, eng kóp túrghyndary bar elderding sanymen de, jer kólemimen de ózge joryqshylar men jaulap alushylardy shang qaptyryp ketti.

Tynyq múhittan Jerorta tenizi aralyghyndaghy barlyq ózen, sudan kóshpendi sarbazdary attaryn suardy. Kóshpendiler jaulap alyp biylik jýrgizgen jerding kólemin  11-12 million sharshy metr dep mәlimdegen amerikandyq ghalym ony qazirgi  Afrika qúrlyghymen salystyrady da,   Karib tenizi araldary elderi, Ortalyq Amerika, Kanada, Meksika, AQSh-ty qosqandaghy Ontýstik Amerika jerining kóleminen de asyp týsti dep mәlimdeydi. Qar tósenip, múz jastanghan Sibirden bastap aua rayy júmsaq Ýndi óniri, Pәkstannyng kýrish alqabynan Majardyng biday egistigine, Korey jerinen Balqan týbegine deyingi ólkeni mekendeytin ýsh milliardqa juyq adamnan túratyn 30-dan astam  eldi kóshpendiler imperiyasy baghyndyrdy.

Rasynda, tandanarlyq bir jayt bar eken. Sol tústa kóshpendi taypalardan túratyn Monghol atty memleketting óz azamattarynyng sany bir milliongha jeter jetpes ghana bolghan kórinedi. Qazirgi amerikandyq bir iri kompaniyanyng qyzmetkerlerining sany búdan әldeqayda kóp. Al, Shynghys han sarbazdarynyng sany jýz mynnan aspaghan. Mәsele sanda emes, sapada bolsa kerek.

Shynghys handy avtor qazirgi Amerika ómirining mysaldarymen salystyryp týsindiruge tyrysady. Aytalyq, AQSh-ty bilimdi, kózi ashyq saudagerler men bay enbekkerler emes, kerisinshe, dalanyng kóshpendi júrty biriktirip, syrtqy basqynshy kýshterden azat etip, olargha hat tanytyp, negizgi zanyn bekittirip, diny senim-nanymyna bostandyq berdi. Eger kóshpendiler  soghys jәne әskery ónerding tyng tәsilderin jasap qoldanbaghanda býgingi AQSh Kanadadan Braziliyagha deyingi aralyqta qol  jinap, qúrlyqaralyq erkin sauda-sattyq isin jýrgize alar ma edi? - dep saual tastaghan avtor Shynghys han atqarghan ólsheusiz enbekti tiyanaqty zertteuding qajettiligin aitady.      
Shynghys hannyng atty sarbazdary HIII ghasyrdy dýbirletkende әlem elderi men qúrlyqtar shekarasyn janartyp, eleuli ózgeris jasaghan eken. Jana el, jana últ jasalyp, payda boldy. San jyldardyng bederinde handyqtar men taypalardyng basyn qosyp, kýshti derjavagha ainaldyrdy. Olar Shyghys Europada slaviyandardyng onshaqty kniyazdyqtaryn, birneshe qalalaryn Reseyge qosty. Soltýstik Aziyada shyghystan Manjchuriya ólkesin, batystan Tiybet pen govi dalasymen jalghasqan  Tanghyt (tangud) elin, shyghys Týrkistandaghy úighyr jerin Sýn memleketining qaldyghymen birge qosyp Qytay elin jasaqtady.

Mongholdar kezinde jerin keneytu ýshin taghayyndaghan shekarasynyng arqasynda  qazirgi Korey men Ýndistan derbes el bolyp qalyptasqanyn avtor Shynghys hannyng eren enbegi dep biledi. Sonymen qatar kóshpendiler qúrghan imperiya ainalasyna, jalpy әlem elderi ýshin jana órkeniyet jolymen  damuyna zor ýles qosqanyn aitady. 1162 jyly Temýjin shyr etip dýniyege kelgende kórshi elder ghana bolmasa, dýniyejýzi ghalamshardaghy ózge órkeniyetten mýlde beyhabar edi. Qytaylar Europa, europalyqtar qytay turaly estimegen, olar bir birine barysyp-kelispegen zaman bolghan.

Al, Shynghys han mәngilikke kóz júmghan 1227 jyly atalmysh elder sauda-sattyq qatynasyn jasap, qazirgi diplomatiyalyq baylanystyng negizin qalaghan. Ol joghary dәreje, múragerlik biylik, tekti túqym sekildilerdi pir tútatyn feodaldyq jýieni joyyp,  jeke túlghanyng enbegin, әdildigin, jetken jetistigin negizge alatyn jana qúrylymdy dýniyege әkeldi. Jibek joly boyyndaghy sauda-cattyq kónilsiz mýlgigen mekenderdi oyatyp, tarihy iri erkin sauda ortalyqtaryna ainaldyrdy. Shynghys han júrtshylyqqa salynatyn alymdardyng bәrin tómendetti, shipagerlerdi, ústazdardy, dindarlardy, aghartushylyq qyzmetterdi salyqtan tolyqtay bosatty. Sanaq, esep-qisap, tizim júmystaryn jýrgizetin bolyp, túnghysh ret elaralyq pochta qyzmeti - lau isin úiymdastyrdy. Kóshpendiler imperiyasy dýniye-mýlik, qúndy zattar men baylyqty jinap qoi ýshin ghana emes, ony sauda ainalymyna týsiru ýshin kóp mólsherde taratu, bólu júmystaryn jasaghan kórinedi. Ol әlemde túnghysh ret halyqaralyq zandy qabyldatyp, barlyq adamnyng mәngilik kók aspan Tәnirding jarlyghyna ghana baghynuyn mindettedi. Kóptegen diktatorlar ózderin zan-zәkýn ataulydan joghary qoysa, Shynghys han qabyldaghan zany men jarlyghyna aldymen ózi sózsiz baghynyp, onyng aldynda biyik dәrejeli qolbasshylardy, el bastaghan noyandaryn qarasha halyqpen, qatardaghy malshymen teng dengeyde ústady. Dәl sonday talapty barlyq dengeyde qatal qoyyp, qadaghalay bildi.

Týrli últtardy tegine, dinine qarap alalaudan aulaq boldy. Ádilettikti bәrinen birdey teng talap ete otyryp, jalpyhalyqtyq jarghy, erejelerge baghyndyrdy jәne jerin, elin qasterleudi tapsyrdy, dinge senu erkindikti iyelenuine kedergi jasamady. Zang men jarlyqty qúrmetteudi ornyqtyrdy, adamnyng tәni men janyn qinaugha qarsy boldy degendi avtor erekshe atap kórsetedi. Rasynda, Shynghys hannyng satqyndyqty keshpeytini, soghys kezinde de elshige, ara aghayyngha, bitimgerge tiyispegeni, olargha  diplomatiyalyq erekshe mәrtebe bergeni tarihy shyndyq.

Osylaysha, Shynghys han kóshpendiler qúrghan úly imperiyanyng irgetasyn myqtap qalaghandyqtan ózinen keyin 150 jyl boyy kýshti memleket retinde әlemge keng qúlash jaydy. Kelesi ghasyrlarda ydyrap taray bastaghanymen onyng ýrim-bútaghy, múragerleri birneshe elge bólingen memleketterdi - Reseydi, Týrik elderin, Ýndistandy, Qytaydy basqaryp kelgeni belgili.  Olar әr elde «imperator», «han», «súltan», «shah», «әmir» jәne «dalay lama» degen ataularmen biylik jýrgizgen.  Jalpy Shynghys múragerleri úly derjava oshaghynyng alauly otyn jeti ghasyr boyy óshirmegen.  Britandyqtar Bahadýr Shah II-ni jaulap, eki úly men nemeresining basyn alghangha deyin «Mogholdar» degen ataumen Ýndistandy basqarghany bizge mәlim.

Shynghys úrpaqtarynyng Qazaq handyghy múragerlerin, tórelerdi aitpaghannyng ózinde keshegi Búhara әmiri Álim hannyng ózi  1920 jyly bolisheviktik qyzyl armiya jendetterining saldarynan biylikten aiyrylghangha deyin Ózbekstandy biyledi.     Shynghys úrpaghy Álihan Bókeyhanov ta bolishevikterding qandy qyrghyny bolmaghanda «Alash tuy astynda kýn sónbese sónbes» edi.

Kenes Odaghy úly qaghan esimining úlyqtaluynan qoryqty

Qanshama joryqshylar men jaulap alushylardy tarih keshirmegenin, ómirining sonynda qinalyp jan tapsyrghanyn aityp tausu mýmkin emes. Eskendir Zúlqarnay 33 jasynda Vavilionda belgisiz sebepting saldarynan qaytys bolghan song qyzmetshileri onyng otbasy mýshelerin qyryp, iyeligindegi jerlerin tartyp alghan. Yuly Sezardy óz serikteri men búrynghy jaqtastary Rim senatynyng sarayynda pyshaqtap óltirgen.  Bonapart Napoleon qyruar qastandyq pen zúlymdyqty, kóterilis pen qaqtyghystardy jense de ómirining aqyrghy sәtinde dýniyening qaysy bir týkpirindegi iyen aralda japadan jalghyz jipsiz baylanyp, ishqúsa bolyp kóz júmghan.

Al, Shynghys han alpystyng asqaryn baghyndyryp jetpiske tayaghan shaghynda ózi ýshin jan beruge serttesken, batyr tekti adal sarbazdary men sardarlarynyng arasynda, et-jaqyn tuystary men qimas dos-jarandarynyng ortasynda, «óz ýii óleng tóseginde» (kóshpeli han ordasynda)  Tәnirden tikeley kelgen ajalymen qaytys bolghan.    
Tanghyt elin baghyndyrghan joryqta 1227 jyly jazda Sary ózen boyynda Shynghys han o dýniyege attanghan. Onyng ólimining sebebin kóp jyldar boyy qúpiya saqtauynyng saldarynan týrli boljamdardyn, anyz-әpsanalardyng taraluyna jol berilgen. Olardy uaqyt óte kele tarihy derek ispetti týsinetinder payda boldy. Kóshpendi taypalardyng birikken memleketi - Monghol eline kelip sayahat jasaghan  europalyq alghashqy elshi Plano Karpiniyding jazuyna qaraghanda, Shynghys hangha aspannan jay týsken. Shynghys nemeresi Qúbylay-sheshen hannyng túsynda Mongholiyany sharlaghan Marko Polo ony tizesine qadalghan sadaq oghynyng saldarynan kóz júmdy degen. Keyde әlde bir dúshpan qastandyq jasady delinedi. Taghy bir kórkem shygharmada Tanghyt (tangud) hanynyng jasaghan duasynan óldi dep suretteydi. Al, qazaqtyng ataqty jazushysy Ábish Kekilbaevtyng shygharmasynda әlde bir әiel tósek qatynasy kezinde onyng jynys mýshesin almaspen tilip jibergen etip beynelep, aidy aspangha bir-aq shygharady.

Alayda, professor Jak Ueterford osy taqylettes orynsyz boljamdardyng bәrin esh negizsiz dýniyeler dep týbegeyli joqqa shygharady. Shynghys sarbazdary onyng mýrdesin tughan jerine jetkizip qúpiya týrde jerlegen. Onyng basyna eshbir belgi qoymady. Ol tústaghy kóshpendiler dәstýri boyynsha  ólgen adamnyng denesinen úshyp shyqqan shybyn jan ghana qasterli «aruaq» sanalghan. Al, sýiegi qúmgha sinip, ózi jaralghan topyraqqa qaytadan ainaluy tiyis edi. Aqyry, solay boldy da. Úly qaghannyng mýrdesi dәl qayda jerlengeni әli kýnge deyin qúpiya bolyp qaldy. Anyz-әpsana býginge deyin jalghasyp kele jatqanyn professor da tilge tiyek etedi.

Eng kóp taraghan әngime úly qaghandy jerleu rәsimin baqylaghan sarbazdar qyryq kýn boyy jolda úshyrasqan jandardyng bәrin qyryp tastaghan degendi bayan etedi. Jerlengen jerdi 800 atty әsker shauyp ótip tegistegen. Qúpiya syrdy ashpau ýshin keyin sol sarbazdar da óltirilgen kórinedi. Qalay bolghanda da sol qúpiya syr segiz ghasyr boyy saqtalyp keledi.

Shynghys imperiyasynyng kýlli qúpiyasy sonda sekildi kórinetindigine erekshe nazar audarghan professor úly Monghol handyghy ydyraghannan keyin jatjúrt әskerleri elding kóp bóligin jaulap alsa da dәl sol Temýjin kómilgen mekenge at izin salmaghanyna qayran qalady. Keyin mongholdar budda dinin qabyldasa da, sol ónirge eshbir shirkeu, ghibadathana salynbady.

Kenestik Resey otarshylary HH ghasyrda Shynghys han esimining ataluyna tiym salyp, ruhany biyik sananyng oyanyp ketuinen, últshyldyqtyng óris aluynan ólerdey qoryqty. Onyng tughan ólkesin jergilikti әkimshilik jýiesinen shygharyp, ýkimet qúzyryna berdi de ony Mәskeu óz baqylauynda ústady. Kenes otarshylary Shynghys hannyng sýiegi jerlenui yqtimal jerlerding ainalasyn jabyq zona etip jariyalaghan. Kommunistik rejim túsynda atalghan mekenge aghylatyn qozghalysty shekteu ýshin Úlan-batyr men arasynda jol da salmaghan. Onymen qoymay sol aralyqqa kenes armiyasynyng әue shabuylynyng әskery bólimin ornalastyryp, ainalagha kýzet qoydyrghan. Ol jerde kenes armiyasy jauyngerleri әskery jattyghu jasaytyn bolghan.

(Jalghasy bar)

«Abay-aqparat»