O SELY Y SODERJANIY STATIY

Avtor obratilsya k etimologii, znacheniyam y istoriy slova «sart» po sleduyshim soobrajeniyam:

• «Proishojdenie slova «sart» do sih por ne vyyasneno»[1],
• poetomu termin «sart» kak etnicheskiy fantom prodoljaet presledovati sovremennyh obitateley Turkestana, chto prodoljaet vyzyvati interes k etimologiy y znacheniyam slova «sart», a potomu diskussiy o nih prodoljaitsya do sih por.

 

V pervom razdele statiy predlagaetsya diskurs - opisanie znacheniy termina «sart» y avtorskie kommentariy k tem znacheniyam, kotorye privodyatsya u predshestvennikov, a zatem vyvoditsya znachenie etogo termina. Vo vtorom razdele rassmotreny samye rasprostranennye versiy etimologiy slova «sart», slov «sartogul», «sartaul» y t.p. V tretiem razdele vyvoditsya versiya etimologiy slova na osnove foneticheskih y semanticheskih zakonomernostyah v turkskih yazykah, a tak je opredelyaitsya metodom arealinoy lingvistiky arealy vozniknoveniya slova «sart» y ego rasprostraneniya. V pyatom razdele govoritsya o prichinah y posledstviyah otkaza ot termina «sart» v opisyah y perepisyah naseleniya. Vydeleniya v tekste kursivom - avtora statiiy.

O SELY Y SODERJANIY STATIY

Avtor obratilsya k etimologii, znacheniyam y istoriy slova «sart» po sleduyshim soobrajeniyam:

• «Proishojdenie slova «sart» do sih por ne vyyasneno»[1],
• poetomu termin «sart» kak etnicheskiy fantom prodoljaet presledovati sovremennyh obitateley Turkestana, chto prodoljaet vyzyvati interes k etimologiy y znacheniyam slova «sart», a potomu diskussiy o nih prodoljaitsya do sih por.

 

V pervom razdele statiy predlagaetsya diskurs - opisanie znacheniy termina «sart» y avtorskie kommentariy k tem znacheniyam, kotorye privodyatsya u predshestvennikov, a zatem vyvoditsya znachenie etogo termina. Vo vtorom razdele rassmotreny samye rasprostranennye versiy etimologiy slova «sart», slov «sartogul», «sartaul» y t.p. V tretiem razdele vyvoditsya versiya etimologiy slova na osnove foneticheskih y semanticheskih zakonomernostyah v turkskih yazykah, a tak je opredelyaitsya metodom arealinoy lingvistiky arealy vozniknoveniya slova «sart» y ego rasprostraneniya. V pyatom razdele govoritsya o prichinah y posledstviyah otkaza ot termina «sart» v opisyah y perepisyah naseleniya. Vydeleniya v tekste kursivom - avtora statiiy.

DISKURS: O ZNAChENIYaH SLOVA "SART"

V razlichnogo roda istochnikah i, osobenno, v kniyge S. Abashina-V. Bushkova sitiruetsya mnojestvo znacheniy termina «sart»[2]. Naibolee chasto vstrechaemoe v nih znachenie - eto osedloe musulimanskoe naselenie Turkestana. Tam je v chisle prochih priznakov sarta upominaitsya otsutstvie ily uterya rodoplemennyh priznakov, nalichie osobennogo yazyka ily govoritsya o sartah kak o sosloviiy.

Uterya ily otsutstvie rodoplemennogo deleniya ne yavlyaetsya odnoznachnym kriyteriyem dlya iydentifikasiy sarta. Priymeniytelino k kyrgyzam Ch. Valihanov pisal ob epose «Manas»:«..bogatyri Manas, syn Yakuba... nazyvaetsya...- andijanskiym, a inogda - samarkandskim sartom»[3]. U Ostroumova privoditsya poslovisa, v kotoroy govoritsya: «Plohoy kyrgyz stanovitsya sartom, a plohoy sart stanovitsya kyrgyzom»[4]. Kazahy nazyvaly «sartami» kazahov, kotorye osedaly v poseleniyah y gorodah, teryaly svyazi s soplemennikamy y ih obrazom jizni, no sohranyaya y pomnya nazvaniya rodov. N. Masanov govoril o niyh: «Esly vy rodilisi hoti za try devyati zemeli, no vy kochuete sredy kazahov - vy kochevniyk, vy kazah. No, esly vashy rodiytely kazahi, a vy jiyvete v gorode Ispidjabe, vy - sart. Vy ne kazah»[5]. Takim obrazom, sredy sartov bylo mnojestvo osedavshiyh, osevshih y «osartivshihsya» predkov sovremennyh kazahov, kyrgyzov, uzbekov, znachiytelinaya chasti kotoryh do sih por sohranyaet svoi rodoplemennui iydentichnosti ily peredaet iz pokoleniya v pokolenie iymena semy predkov - «jety ata».

Osedlosti tak je ne yavlyaetsya odnoznachnym kriyteriyem dlya iydentifikasiy sarta. Sarty mogly kochevati kak otdelinye gruppy, tak y vlivshisi v sostav drugih soobshestv kochevnikov. K priymeru, Ch. Valihanov piyshet: «Zdesi kochevali, y kochevaly v moy proezd, do sta y bolee yurt sartov. Oni, kak govoryat sami, kochuit tut bolee 70 let... dlya otpravleniya karavanov ony doljny byly iymeti svoih loshadey y svoih verbludov - nado bylo ih pastiy... - vot y nanyaly v arendu zemlu u kirgiz iy... v korotkoe vremya ony uvelichilisi priyshelisamy do 150 kibitok»[6]. Nazvaniya rodov, etimologichesky svyazannye so slovom «sart» vstrechaytsya u prejde kochevyh altaysev, bashkiyr, kazahov, kyrgyzov.

Yazyk sartov toje ne yavlyaetsya opredelyonnym iydentifikatorom sartov. V razlichnyh istochnikah govoritsya kak o preobladaniy v obihode u sartov farsiy/tadjikskogo yazyka, tak y o preobladaniy yazyka turkov. O neopredelyonnosty statusa yazyka sartov mojet govoriti y to, chto v slovare turkskih narechiy Radlova esti slovo «sart», no v perechne yazykov y narechiy v etom slovare sartskogo yazyka net.

Rassmotrim vozmojnye argumenty v polizu sushestvovaniya osobogo sartskogo yazyka, napriymer, slovari sartskogo yazyka Nalivkina y Nalivkinoy[7]. Nalivkin nazyval sartov - "etnograficheskiy konglomerat" i, esly sledovati ego opredelenii, to u takogo roda konglomerata bylo mnojestvo raznovidnostey - lokalinyh grupp, obediynennyh temy ily inymy sosialinymy y professionalinymy svyazyami, v slovare kotoryh preobladaly libo slova iz farsi, libo iz turkskih yazykov. O sosialinyh gruppah y ih slovaryah sosiolingvist A. Meye pisal, chto v yazyke, «opredelyaemogo edinstvom proiznosheniya i, v osobennosti, edinstvom grammaticheskih form, sushestvovalo stoliko osobyh slovarey, skoliko iymelosi sosialinyh grupp, obladaishih kakoy-libo avtonomiey v predelah obshestva, govoryashego na tom je yazyke»[8]. Napriymer, u sartov - remeslennikov, torgovsev, zemledelisev, hodjey, pisarey - budi-to v Altyshare, Horezme ily v Namangane.

Byly ly sarty sosloviyem? Nalivkin schitaet, chto «glavneyshey osobennostiu ih obshestvennogo byta yavlyalosi otsutstvie potomstvennyh kast ily sosloviy... syn obednevshego kupsa zachastuy delalsya chernorabochiym; syn chernorabochego, okonchiv kurs Madrasa, vposledstviy popadal inogda na doljnosti kaziya; vnuk byvshego hakima (gubernatora) slujil konuhom; syn kuznesa popadal pry schastie v hakimy»[9]. Argumentamy v polizu otsutstviya u sartov opredelyonnogo statusa sosloviya slujat sleduishie opisaniya statusov sartov, gde net priznakov, obedinyaishih sartov v edinoe sosloviye:

• «..hlopchatnik trebuet preimushestvenno jenskogo y detskogo truda... proizvodyat je hlopok melkie zemlevladelisy - sarty so svoimy semiyamiy»[10].
• «Po zanyatiyam Sarty raspadaitsya na try klassa: 1) remeslenniky y zemledelisy, 2) torgovsy, 3) predstaviytely duhovenstva y musulimanskoy nauky (kazii, aglyamy, muftii, ishany, mudarrisy, mully)»[11].
• «...sartovskie kupsy - «bai» sostavlyait kak by priviylegirovannoe soslovie sredy tuzemnogo naseleniya», no «Nastoyashih kupsov u sartov sobstvenno nemnogo, t.e. takiyh, kotorye ispokon vekov vely torgovlu. Mnogo ih poyavilosi s vodvoreniyem suda russkiyh...»[12].

Esly svesty vse podmnojestva, opisannye znacheniyamy termina «sart», v polnoe opredelenie sartov kak edinogo mnojestva, to sartamy k konsu XIX veka nazyvaly naselenie Turkestana, kotoroe iymelo sleduiyshie priznaky (v poryadke reytinga dlya ih iydentifikasiiy):

1. Obraz jizny y kulituru, osnovannuy na sledovaniy lokalinym formam urf-adata (tradisii) y islama, kotorye prinyaty ily perenyaty u tradisionno osedlyh grupp naseleniya;
2. Govory y pisimennosti, osnovannye na preobladaniy slov iz farsy ily slov iz turkskih yazykov;
3. Vozmojnoe nalichie rodoplemennoy iydentichnostiy.

 

OB ETIMOLOGIY SLOVA "SART" U PREDShESTVENNIKOV

Rassmotrim naibolee chasto privodimye etimologiy slova sart y ih znacheniya u V. Bartolida, kotoryy rassmatrival versiy etimologiy slova «sart» neodnoznachno, to utverjdaya, to somnevayasi y togda ogovarivaya - «po vsey veroyatnosti» ily «po-vidimomu». K priymeru:

• «Sart, pervonachalino drevneturkskoe slovo, oznachavshee «kupes»; v etom znacheniy ono upotreblyaetsya v Kutadgu bilik (siyt. u Radlova, Slovari, IV, 335) y u Mahmuda Kashgarskogo (napr., 1, 286). V izdannom Radlovym uygurskom perevode (s kitayskogo) Saddharma pundariky sanskritskoe slovo sarthavaha, ily sarthabaha, «kupes, vodiyteli karavana» perevedeno capmnay; eto slovo obiyasnyaetsya kak «starshiy kupes» (satykchy udugy). Otsuda Radlov zakluchaet, chto turk. sart zaimstvovano iz indiyskogo (Kuan-si-im Pusar, 37)»[13].
• «Eto slovo - sart, indiyskogo proishojdeniya, pronikshee k turkam, po vsey veroyatnosti, vmeste s buddiyskoy propagandoy iz Indiiy... Torgovsy iz Indiy pronikaly v Srednuu Azii eshe ranishe, a zatem pronikly tuda y buddisty. Slovo sart v znacheniy torgovsa vstrechaetsya v buddiyskih tekstah»[14].
• «V tureskoy liyterature XI v. vstrechaetsya takje slovo sart, no ne v kachestve narodnogo nazvaniya, a kak narisatelinoe imya v smysle «kupes». V tureskoy buddiyskoy liyterature vstrechaetsya slovo sartbau, iskajennoe sanskritskoe sarthavaha ily sarthabaha «predvodiyteli karavana», po-vidimomu, eto slovo, na pochve tak nazyvaemogo lingvisticheskogo osmysleniya, bylo izmeneno turkamy v sartbashy - «nachalinik sartov», otkuda obrazovalosi slovo sart v smysle kupes»[15].

Buddistsko-sanskritskaya versiya etimologiy slova «sart» vyzyvaet vopros - zachem bylo turkam perenimati y vyvoditi slovo «sart» v smysle kupes» iz «nachalinika sartov», a «nachalinika sartov» iz «predvodiytelya karavana»? Dlya oboznacheniya kupsov u turkov uje byly slova «saudakar[Dsch.], saudagar[Kir.] - kupes»[16], a dlya predvodiyteley karavanov - slova «Sarban[(Osm.), aus dem Pers] - pogonishik verbludov» y «Sarvan[(Osm.), vulg.] = Sarban»?[17]. V uzbekskih narodnyh govorah do sih por vstrechaetsya slovo «Sarvan» - tuyakash. Pogonshik verbludov»[18].

Byla ly voobshe u turkov nujda v zaimstvovaniyah slov iz sanskritsko-indiyskih yazykov y naskoliko ony rasprostraneny u turkov? Avtor statiy nashel lishi vesima redkie «...nekotorye slova, bytuishie nyne v rassmatrivaemyh govorah, svyazany s etnicheskimy naiymenovaniyamy (...kashmiri, montany...), hotya nyne uje stalo zabyvatisya ih iskonnoe znacheniye. Pry upotrebleniy slova kashmiry v znacheniy «hitryi, lukavyy chelovek» ne vspominait, chto eto slovo svyazano s harakterom ludey, pribyvshih suda iz Kashmira (Indiya). ...slovo montany «plut», «moshenniyk», «obmanshiyk» yavlyaetsya etnicheskim nazvaniyem pereselensev goroda Molitan (Indiya). ... Ch. Valihanov k syganam otnosit takje ludey, nazyvaemyh mulitaniy»[19].

Navernyaka, bolee veroyatna versiya turkskogo proishojdeniya slova «sart», obratnaya ot sanskritsko-buddistskoy versii, tak kak skoree buddisty y indiysy mogly sliti slova «sart» y «karavan» v sarthavaha, chem turky transformirovaly slovo sarthavaha v slova «sart» ily «sarvan/sarban». Kstati, v slovare Radlova v priymechaniyah k turkskim slovam «sarban» y «sarvan» esti ssylky na zaimstvovaniya iz persidskogo, no ne sanskritskogo yazyka.

Bartolid, vozmojno, iymel osnovaniya ne rassmatrivati «turkskuu» versii etimologii, t.e. proniknovenie slova «sart» v sanskritsko-indiyskie istochniky ot turkov. Tem ne menee, Bartolid byl blizok k etoy versii, kogda pisal: «Predstaviytely musulimanskoy kulitury poyavlyaytsya na otdalennom vostoke glavnym obrazom v kachestve torgovsev, ottogo mongoly, po vsey veroyatnosti, pervonachalino nazyvaly sartamy priyezjih k nim musulimanskih kupsov»[20].

Ochevidno, chto Bartolid doverilsya Radlovu v ego ranney versiy etimologiy slova «sart», no Radlov pozdnee otkazalsya ot svoey sanskritskoy versiy etimologii. V posledney versiy slovarya turkskih narechiy Radlova, venchayshem ego nauchnuy deyatelinosti, net ssylok na proishojdenie iz sanskritskih ily indiyskih yazykov ne toliko slova «sart», no y drugih turkskih slov, nesmotrya na to, chto v slovare priyvedeny ssylky na proishojdenie turkskih slov iz 37 pisimennyh istochnikov, 38 narechiy y yazykov, vkluchaya ne turkskie narechiya y yazykiy[21].

Krome versiy Radlova-Bartolida, byla versiya etimologiy slova «sart» u S. Lapina, kotoryy v polemiyke s V. Bartolidom slovo «sart» svyazyval so slovamy «sary iyt» (ryjaya sobaka)[22]. U Lapina eta svyazi byla ne sluchayna, tak kak znachenie slova «sart» bylo dlya nego brannym y Lapin vybral naibolee blizkui emu foneticheskui y semanticheskui versii etimologiy slova «sart». Esly snachala ego versiya byla podvergnuta Bartolidom somnenii, to posle vesima pylkoy vzaimnoy polemiky s Lapinym, Bartolid pisal o «sary iyt» uje kak o «narodnoy etimologiiy»[23] slova «sart». Vozmojno, chto na Bartolida okazal vozdeystvie tot fenomen, kotoryy kritikoval Abay kak odno iz predubejdeniy kazahov: «...urus, etomu stoit zaviydeti aul, kak skachet k nemu slomya golovu, pozvolyaet sebe vse, chto na um vzbredet, trebuet «uzun-kulaka» pokazati, verit vsemu, chto ny skajut»[24].

Versiy etimology slova «sart» ot nazvaniya reky «Yaksart» vstrechaytsya y u Shakarima Kudayberdy-uly[25] ily u Zvarniskogo. Posledniy predpolagal, chto mestnyy jiyteli mog predstavitisya: «Ya s Yaksarta». Posle ssylok na Valya y Kossovicha, Zvarniskiy vyvel nazvanie reky Yaksart (sovremennaya Syrdariya) iz persidskih «yaka»-reka ily «stremitisya» y «sart»-holodnyi, ledyanoy, zamerzshiy[26]. Versiy Shakarima y Zvarniskogo sitiruitsya naibolee redko i, skoree vsego, v silu protivorechivyh versiy etimologiy kak samogo slova Yaksart, tak y vozmojnoy versiy etimologiy slova «Yaksart» ot  «reka sartov».

Ob etimologiy iymeny "Sartaktay" y slov "sartogul", "sartaul" y t.p.

Ostorojnosti V. Bartolida, vyrajennye v slovah «po-vidimomu» ily «po vsey veroyatnostiy», my vstrechaem y v sluchayah, kogda on etimologichesky svyazyval slova «sartaktay», «sartogul», «sartaul» so slovom «sart». Napriymer, on pisal: «Rashid ad-din (izd. Berezina, 1, tekst, 171) rasskazyvaet, chto, kogda praviyteli (prinyavshih islam) karlukov Arslan-han podchinilsya mongolam, on byl nazvan imy «sartaktay, t.e. tadjiyk» i, dalee, «Sartaktay, po-vidimomu, priyshel k mongolam ne toliko kak torgoves, no y voobshe kak nosiyteli kulitury, v osobennosty kak spesialist po irrigasii; toliko etim mogut byti obiyasneny mongoliskie legendy o bogatyre Sartaktae y postroennyh im chudesnyh kanalov, mostah y plotinah. (Potaniyn, Ocherky severo-zapadnoy Mongolii, vyp. IV, str. 285-288)»[13].

Vpolne vozmojno, chto Arslan-hanu daly mongoliskoe imya ily prozviyshe Sartaktay, no Rashid ad-din mog vpolne proizvolino istolkovati, chto imya Sartaktay dlya mongolov oznachalo «tadjiyk». Bartolid, dopuskaya etu proizvolinosti, ne vpolne uverenno perenosit interpretasii Rashid ad-dina na legendy o Sartaktae.

O kom iydet rechi - o Sartaktae kak o geroe legend ily o Sartahe/Sartake - syne Batu-hana, kotoryy mog stati geroem legend? Y tot y drugoy stroily kanaly, a posledniy zanimalsya torgovley kak kupes y byl hristianinom. Vo vsyakom sluchae, rassmotrim opisaniya oboih personajey legend y istoriy.

V altayskoy legende o Sartakpae/Sartaktae y ob Altae, raspolojennom, kstati, na severo-zapade Mongoliy (sm. vyshe ssylku Bartolida na Potanina) Sartaktay/Sartakpay palisami, ladoniu y streloy provodit rusla rek Chulushman, Bash-kaus, Katuni, sozdaet Teleskoe ozero, govorya po-turkski: "Jol bolzyn" t.e. "Pusti budet doroga"[27]. V etoy legende govoritsya ob estestvennyh rekah y ozere, a ne ob irrigasionnyh kanalah. Ocheni somniytelino, chto sarty nesly svoy irrigasionnui kulituru kochevym altaysam y mongolam, tak kak zemledelie na Altae bylo razvito toliko s XIX veka y russkimy pereselensami, a v Mongoliy zemledelie bylo slabo predstavleno y lishi na graniyse s Kitaem.

Skoree vsego, etimologiya iymeny altayskogo Sartakpaya sleduet vyvesty ne ot slova «sart», a ot «Saratak[Alt.] - dvuhltniy jerebenok»[28]. V etom vozraste jerebenok stanovilsya konem, dostigal neutomimogo vozrasta, v kotorom ego mogly ispolizovati dlya raboty y skachek bez riskov nanesty emu vred vysokoy nagruzkoy. V priymechaniyah k legendam Altaya o Sartaktae govoritsya: «Sartaktay - geroy, stroiyteli, ne znaiyshiy ustalostiy»[27]. IYmena ludey, svyazannye etimologiey s nazvaniyamy jivotnyh y ih vozrastom, byly shiroko rasprostraneny u turkov - Bota (verblujonok) y Nar (verblud), Tana y Buzau (bychok), Ogiyz, Buka (byk), Kozy (yagnenok) y mnojestvo prochiyh. Vtoroe «a» v iymeny Saratak moglo vypasti kak zvuky «h» y «a» v iymeny Batyr, obrazovannom ot iymeny Bahadyr, ily zvuk «y» v iymeny Sarbope (Sarybope). K iymeny Saratak moglo byti dobavleno, kak mongoliskoe «tay», tak  y altayskoe «pay», posle chego zvuchaly iymena Sartaktay ily Sartakpay.

Esly je rechi iydet o Sartake - syne Batu, to slovari Fasmera govorit o Sartake sleduishee: «Sartak - bylinnyy vrag Rusi, zyati Kalina-sarya (Kiyreevskiy I, 72). Iz turk. Sarta:k -- imya syna Batyya, kotoromu byla vverena zashita zapadnyh granis gosudarstva Batyya»[29]. Kstati, odnogo iz noyonov Chingizhana zvaly toje Sartak[30]. U turkov vstrechautsya iymena, proizvodnymy ot etnonimov Kazak, Orys, a u turkskih y mongoliskih hanov byly iymena Uzbek, Urus y pr., no net sviydetelistv togo, chto mongoliskogo noyona - voennogo aristokrata, a, tem bolee, syna mongoliskogo hana nazvaly iymenem, proizvodnym ot slova «sart». Krome togo, iymena Uzbek y Urus hanov ne iymeiyt opredelyonnoy etimologiy ot etnonimov «uzbek» ily «russkiy», a poslednee imya moglo byti proizvodnym ot slova «Urus» (voyna) kak «voiyn», «voinstvennyi».

Rubruk o Sartake, syne Batu, piyshet kak o stroiytele serkvi. K priymeru: «Starshiy syn Batu, Sartak, vozvodil na pravom beregu Volgy novyy poselok s bolishoy serkoviu»[31]. Esly Sartak iz sartov, to pochemu «predstaviyteli musulimanskoy kulitury», «chrezvychayno jestoko y nespravedlivo obrashavshiysya s musulimanamiy»[32], ispovedoval hristianstvo?

Dopustiym, chto Sartak proishojdeniyem iz musuliman y stal hristianinom, potomu chto mongoliskaya elita mogla prinimati raznui veru. U mongolov byly hany hristiane (Sartak), musulimane (Berke, brat Sartaka), a tak je hany mongoliskoy very (Batu, Tohta). Dopustim y to, chto Sartak, kak "prozeliyt" doljen byl demonstrirovati neloyalinosti k prejnim edinoversam y loyalinosti k novym - stroil serkovi y kanaly. No umenie stroiti kanaly vhodilo v voennui taktiku mongolov, kotorye eto umenie mogly perenyati u kitaysev y ne obyazatelino u sartov, tak kak stroiytelistvo kanalov ne prerogativa turkestanskih sartov.

Tot je Sartak - syn Batu - vel torgovlu kak kupes. Vot chto piyshet Rubruk: «Na severe etoy oblasty nahoditsya mnogo bolishih ozer, na beregah kotoryh iymeiytsya solyanye istochnikiy... s etih solonchakov Batu y Sartah poluchayt bolishie dohody, tak kak so vsey Russiy ezdyat tuda za soliu y so vsyakoy nagrujennoy povozky dayt dva kuska hlopchatoy bumagiy...»[33].

Takim obrazom, etimologiya iymeny Sartak ne obyazatelino mojet byti svyazana so slovom «sart», a proishojdenie slov «sartogul/sartagol/sartagul» vpolne veroyatno posle obediyneniya iymyon «Saratak/Sartak» so slovamy «ugly/ogyl/ogul/uly ily ulus/ulty», t.e., potomky ily narod/poddanye Sartaka. Kak uje govorilosi vyshe, nazvaniya rodov, shojie s etimy slovamy y slovom «sart», vstrechaytsya u altaysev, bashkiyr, kazahov, kyrgyzov, gde ony mogut byti proizvodnymy kak ot assimilirovannyh sartov y ih potomkov, tak y proizvodnymy ot altaysko-mongoliskih iymen Sartakpay/Sartaktay ily Sartak.

LINGVISTIChESKIY EKSPERIYMENT V ETIMOLOGIY SLOVA "SART"

Niyje predlagaetsya lingvisticheskiy eksperiyment, v kotorom vozniknovenie slova «sart» y ego znacheniy budet proslejeno v zakonomernyh lingvisticheskih transformasiyah turkskih yazykov y govorov:

 

• Foneticheskie transformasiy po sepy - «sharly» - «sarly» - «sartt/ty» - «sart»

• Semanticheskie transformasiy cherez dopolneniya znacheniya «gorojaniyn/poselyaniyn» znacheniyamy «osedlyi», «meshaniyn», «kupes/torgash», «karavanshiyk» «hodja», «ulamo», «piyses» y mnogimy prochimi, kotorye budut priyvedeny dalee.

 

Foneticheskie vozdeystviya y transformasiiy

V osnovu predlagaemoy avtorom statiy versiy etimologiy slova «sart» leglo slovo «sartty» v slovare Radlova, a iymenno «Sartty (Kir)., von (iz AA) sart+ly) = shartly uslovno dopushennyy jiti v gorod - Jemand, der bedingungsweise zugelassen ist (in der Stadt zu leben)»[34].

S chem v slovare svyazyvaetsya v slovare slovo «sartty»? Esly so slovom «Shart [Osm. Krm. Kas. Tel.) aus dem arab»] - uslovie, ugovor»[35], to slova «sart» v znacheniy «shart» u Radlova net, no esti slovo «sert». Esly v znacheniy «uslovno dopushennyy jiti v gorode», to takogo poryadka kak poluchenie musulimaninom u kogo-libo razresheniya na pravo projivati v turkestanskih gorodah/selah ne bylo. Otsuda sleduet vyvod, chto rechi vse je shla o jiytele goroda/seleniya, a pomoshnik Radlova, kotoryy gotovil slovari k izdanii y o kotorom Radlov pisal v predisloviy k svoemu slovaru, iskazil raziyasnenie Radlova: «nekto, bezuslovno, opredelyonno jivushiy v gorode» kak: «Nekto, komu uslovno razresheno jiti v gorode».

Slovo «sharly» poyavilosi posle togo, kak persidskie slova «shahr/shar» ili, k priymeru, nazvanie seleniya poluchaly turkskiy suffiks «liy/ly/ty» y dalee zvuchalo - «sharly/sharty/sartty» (poselenes), «kokanly/kokandy» (kokandes), «toshkentliy/tashkentty» (tashkentes) y t.p. Vspomnim dalee, chto v turkskih yazykah slovo «gorodskoy» zvuchalo skoree kak «kalaly ily kalalyk» y reje kak «shaarly/sharly». Sootvetstvenno, slovo «sharly» v silu svoey neustoychivosty bylo bolee legko podverjeno u turkov foneticheskim y semanticheskim transformasiyam.

Kstati, slova «shahr/shaar» oznachaly ne toliko gorod, no y sela. V kommentariyah k «Vospominaniyam» Sadriddina Ayny skazano: ««Po opredelenii mestnyh fakihov (zakonovedov), chetyre seleniya, iymeiyshie obshiy znachiytelinyy bazar y mecheti, sostavlyayt kasaba (t. e. bolishoy naselennyy punkt gorodskogo tipa, svoego roda slobodu), a shesti seleniy s bolishim bazarom y dvumya mechetyamy uje obrazuyt shahr ily shaar (gorod)», a persoyazychnyi/tadjikoyazychnyy sobesednik iymenoval jiyteley seleniy kak «shahrnishon» ily «hisoriy»[36].

Zakonomernye y ustoyavshiyesya foneticheskie substitusiy zvukov opisany u yazykovedov y lingvistov. Ety substitusiy proishodyat vsledstvie togo, chto «...postoyannoe yavlenie pry zaimstvovaniy iz odnogo yazyka v drugoy... prisposoblyaet k svoim sistemam chujeyazychnye yavleniya»[37], a tak je kak sledstvie sepy foneticheskih zamen, kajdoe iz kotoryh mojet byti vnezapnym, «kogda ono osushestvlyaetsya putem podstanovkiy,...postepennym, kogda iymeet promejutochnye stupeny y yavlyaetsya rezulitatom evolusiiy»[38].

Rassmotrim zakonomernye substitusiy zvukov «sh» v «s» y «l» v «t» v turkskih yazykah.

Substitusiy zvukov «sh» v «s» y vypadenie zvuka «h» v slovah «shahr-shar-sahar» (gorod/selo) v turkskih narechiyah proslejivaitsya v slovare Radlova:

«shahir [Osm. Aus dem Pers.]» (str. 1001)
«shahar[Tar. Kar. Bar. Krm. T.]» (str. 941)
«sahar[Kar. L.] gorod» (str. 283)
«shar[Osm. Ktsch.] = shahir» (str. 950)
«shar[Kir. Kom.] = shahar» (str. 1004)[39].

Slovo «shar» v znacheniy gorod mojno vstretiti v slove «Altyshar» v znacheniy Vostochnyy Turkestan[40], a vypadenie zvuka «h», napriymer, mojno uviydeti y v turkskom slove «apta/e», proizvodnogo iz «hafta» (persidskoe «nedelya», «semerisa»).

V slovare Radlova vstrechaitsya y sleduyshie foneticheskie substitusiy zvukov «sh» y «s» ily «l» y «t»:

«Shauyn[kir] rogatyy skot» (str. 930) - «Saun[kir] doenie udoy» (str. 235).
«Shor solonchakovaya stepi» [Dsch. Uig.] (str. 1027) - «Sor[Kir] solonchak = shor» (str. 541).
«Shart (Osm. Krm. Kas. Tel.]» (str. 955) - «Sert[Kir.Koib.Sag.] Obshanie, uslovie, kontrakt, prisyaga, klyatva». (str. 467)
«Shashty[Kir. Von shash-I-ly] pokrytyy volosami» y «Sach[AT.Uig.Dsch.Osm.Krm.] = chach volosy»[41].
«Kyshlak» [Osm.] - zimnie kvartiry, kazarma» (str. 837-838)» y «kystag»[Sag. Koib.]» (str. 814.) so ssylkoy na «kystau»[Kir. Sag. Koib.]. - zimovka, mesto, gde zimuit» [42].

Y v sovremennyh turkskih yazykah foneticheskie substitusiy v slovah so zvukamy «sh» y «s» ily «l» y «t» proslejivaitsya kak rezulitaty ustoyavshihsya fonem, napriymer:

«shash» (kaz.) - «soch» (uzb.) - volosy; «sholi» (uzb) - «saly» (kar.) - riys; «shor» (uzb.) - «sor» (kaz., kar., uzb) - solonchak, «samal» (kaz. kar. Tat.) - shamol (uzb) - veter.
bahtly (uzb.) - bahytty (kaz.) - schastlivyi, udachlivyi; ozodly (uzb.» - azatty (kaz.) - svobodnyi.

V «Uzbek halk shevaly lugatiy»: «aktyk//aklyk - nabira «vnuk, vnuchka»[43].

Itak, slovo «sharly» posle substitusiy transformirovalosi v slovo «sartty» y dalee ostaetsya toliko proslediti reduksii slova «sartty» v slovo «sart» kak sledstvie perehoda «...ot bolee dlinnoy ily polnoy formy k bolee kratkoy forme, nazyvaemoy redusirovannoy»[44]. Maruzo piyshet o podobnoy reduksiy kak o zakonomernosti, «...kogda slovo, nesushee udarenie na konse, esly ono zavershaet soboy gruppu zvukov, teryaet eto udareniye, zanimaya mesto v serediyne gruppy»[45]. Obratnyy prosess - prodlenie slova y perenos udareniya s konsa slova na seredinu ne otmechaetsya v lingvisticheskih zakonomernostyah turkskih yazykov.

Semanticheskie vozdeystviya y transformasiy v znacheniyah slova «sart»

Ob obshih zakonomernostyah semanticheskih transformasiy v razlichnyh yazykah lingvist J. Maruzo govorit sleduishee: «..znachenie slova mojet rassmatrivatisya libo kak sovokupnosti predstavleniy, kotorye mogut byti vyzvany proizneseniyem etogo slova». V semantiyke slov «..sredy mnojestva vozmojnyh znacheniy...razlichait uzualinoe znacheniye..., t.e. chashe vsego vstrechaiysheesya, y okkazionalinoe znacheniye. Inogda schitait vozmojnym razlichati osnovnoe znacheniye... y pobochnoe znacheniye.. ily je ustanavlivait istorii slova, nahodya ego drevnee znacheniye, nazyvaemoe pervonachalinym..., iz kotorogo razvilisi drugiye, iymenuemye proizvodnymy znacheniyami. Odno y to je slovo mojet iymeti... pryamoe znacheniye.. y perenosnoe znacheniye»[46].

Semanticheskie transformasiy slov posredstvom metafory y metonimiy opisany J. Maruzo kak obshie zakonomernosty v yazykah, kogda znacheniya y obrazy sravnivaitsya mejdu soboy y vedut k novym znacheniyamy slova[47]. Metafora y metonimiya mojet proslejivatisya v viyde sleduiyshih izmeneniy - «posledovatelinoy... ily sepochechnoy..., kogda predstavlennoe ey sravnenie prihoditsya na neskoliko chlenov, idushih odin za drugiym; protivorechivoy ily lomanoy, kogda vedet k sbliyjenii dvuh nesovmestimyh ponyatiy[48]. Priymer odnogo iz takogo roda smesheniya my vidiym, napriymer, u Abaya, kotoryy kritikuet eshe odno predubejdenie kazahov: «Nogay verbluda boitsya, verhom na kone ustaet, peshkom iydet - otdyhaet, y beglye, y soldaty, y torgovsy iz nogaev. Ne nogaem, a nokaem by sledovalo vas nazyvati»[49].

Aydarov vyvel sleduyshie zakonomernosty semanticheskih transformasiy v turkskih yazykah: «V prosesse razvitiya togo ily inogo yazyka y dialekta zaimstvovaniya... mogut vyzyvati opredelyonnye izmeneniya, proishodyashie odnim iz sleduishih putey:

 

• Zaimstvovannoe slovo mojet sposobstvovati ischeznovenii ranee upotreblyaishegosya slova-sinonima.
• Ono sposobstvuet utrate pervonachalinogo y poyavlenii novogo znacheniya u slova-sinonima.

• Zaimstvovanie priobretaet inoe, chem v yazyke-istochniyke, znacheniye»[50].

 

Takim obrazom, na osnove opisannyh vyshe semanticheskih zakonomernostey, slovo «sart» posle obychnogo, osnovnogo, pryamogo y pervonachalinogo znacheniya gorojaniyn/selyanin bylo dopolneno na protyajeniy vekov sluchaynymi, pobochnymi, proizvodnymy y perenosnymy znacheniyamy - kupes/torgash, karavanshiyk, hodji, piyses, bezrodnyy y prochimi, o kotoryh budet skazano dalee.

Arealinaya lingvistika v etimologiy slova «sart»

Gde vozniklo slovo «sart», kuda y kak rasprostranyalosi? Prodoljim lingvisticheskiy eksperiyment v ramkah arealinoy lingvistiki, kotoraya, kak piyshet IY.P. Susov, «rodilasi iz dialektologiiy», a «arealinoe yazykoznanie v kachestve svoego metoda ispolizuet lingvisticheskui geografii». On je raziyasnyaet odin iz metodov arealinoy lingvistiki, kogda: «Na geograficheskie karty nanosyatsya... izoglossy (metky AJ), harakterizuishie rasprostranenie yavleniy zvukovyh, leksicheskiyh, grammaticheskiyh, y lingvisty, sopostavlyaya raznye karty, interpretiruya iyh, vynosyat svoyo reshenie o sentrah, gde zarodilisi yazykovye innovasiiy»[51].

Areal y rasprostranenie togo ily inogo yazyka y ego slov, mojno proslediti po plotnosty izogloss, a tak je po ih dispersii, chemu sposobstvuit peremesheniya y mesta obitaniya nosiyteley yazykov y govorov. Borodina M.A. piyshet: «Lingvisticheskaya geografiya... privodit issledovatelya podchas k sovershenno neojidannym vyvodam... v... istoriy yazyka, svyazannoy s istoriey narodov strany, torgovyh putey y otdelinyh naselennyh punktov»[52]. O peremesheniyah sartov po torgovym putyam Abay pisal: «...net takogo kraya, gde by ne pobyval torgoves-sart... Poka ne bylo russkih kupsov, sarty dostavlyaly kazaham odejdu dlya jivyh y savan dlya umershiyh, skupaly gurtamy skot...»[53], a puty sartov peresekalisi s marshrutamy kochevyh turkov, indiysev, arabov, kitaysev, mongol, iransev, russkih y prochih na prostranstve Moskovii, Urala, Sibiry y Altaya, Prikaspiya, Afganistana y Irana, Vostochnogo Turkestana y Kitaya.

V osnovu gipotezy ob areale proishojdeniya slova «sart» mogut lechi pervye vo vremeny izoglossy slova «sart» - ego upominaniya v pisimennyh istochnikah XI veka - u Mahmuda Kashgarskogo y Yusufa Balasagunskogo[54]. Bartolid otmechaet, chto «...g-n Aristov...napominaet priyvedennyy eshe u Vamberiy... fakt, chto termin sart uje upotreblen v poeme Kutadgu bilak (XI v.)» y delaet ne vpolne uverennyy vyvod: «Ocheni veroyatno, chto mongoly, v chisle mnogih drugih terminov, zaimstvovaly ego u uygurov»[55]. Odnako y opredelyonno, zdesi rechi mojet idty ne obyazatelino ob uygurah, a o Vostochnom Turkestane y mestah obitaniya, kochevaniya, kak predkov sovremennyh uygur, tak y sosednih s nimy narodov, u vseh iz kotoryh moglo poyavitisya slovo «sart».

U kakih je narodov moglo poyavitisya slovo «sart» kak sledstvie vysheopisannyh foneticheskih zakonomernostey v izoglossah substitusiy «sh» v «s» ily «l» v «t»? N. Baskakov otmechal substitusiy «sh» y «s» v salarskom dialekte uygurskogo yazyka, a «l» y «t» - v ego lobnorskom dialekte[56]. Foneticheskie substitusiy «sh» y «s» on je otmetil y v yazykah kypchaksko-nogayskoy podgruppy kypchakskih yazykov - v bashkirskom, kazahskom, karakalpakskom y nogayskom yazykah[57]. On tak je otmetil substitusiy «l» y «t/d» v kazahskom yazyke y osobo podcherknul nalichie substitusiy «sh» y «s» na territoriy sovremennogo yujnogo Kazahstana. U Baskakova ne otmecheny takogo roda substitusiy v drugih turkskih yazykah i, v chastnosti, v kyrgyzskom yazyke iz altayskoy gruppy yazykov[58]. Poetomu mojno iskluchiti proishojdenie slova «sart» kak rezulitat substitusiy «sh» v «s» u kyrgyzov y u altayskih narodnostey.

Areal zvuchaniya slova «sart» mojet byti ocherchen granisamy areala dispersiy izogloss, kotorymy slujat znacheniya slova «sart» u Radlova y nazvaniya yazykov narodov, v kotoryh eto slovo upotreblyalosi, napriymer, «Osm.»- osmanskoe, «Dsch.»- chagatayskoe, «Kir.» - kirgizskoe (kazahskoe AJ), «Alt.» - altayskoe, «Tel.» - telengutskoe, «Uig.» - uygurskoe y t.p.

1) Sart -[Osm. Dsch. Kir. Alt. Tel.]( turkskiy jiyteli sredne-aziatskih gorodov).
2) (Uig. Dsch.) kupes - «Slushay, kak teperi govorit kupecheskiy starosta, kotoryy s kitayskimy karavanamy zdit po vsmu svetu».
3) rod altaysev
4) (Kir.)- vs jiytely gorodov v Sredney Aziiy»[59].

Itak, areal zvuchaniya slova «sart» nabludaetsya ne toliko v Vostochnom Turkestane, no y v sredneaziatskih gorodah, a tak je na Altae y Tursiiy.

Rassmotrim po plotnosty izogloss slova «sart», t.e. po chastote upominaniya slova - k komu otnosilosi eto slovo? Naibolee chasto eto slovo upominaetsya preimushestvenno po otnoshenii k osedlomu naselenii Kokandskogo hanstva, v kotoroe vhodila Ferganskaya dolina, Tashkent y ego okrestnosti, yug sovremennogo Kazahstana (okrestnosty reky Syrdariiy), no reje upominaetsya po otnoshenii k jiytelyam Hivinskogo y Buharskogo hanstv (okrestnosty rek Amudariya y Zarafshan).

Proishojdenie slova «sart» pripisyvati opredelyonno uyguram ily prochim turkam Vostochnogo Turkestana toliko po upominanii v pisimennyh istochnikah bylo by ne vpolne korrektnym, tak kak ne isklucheno privnesenie etogo slova v Vostochnyy Turkestan izvne. Tem ne menee, sleduya pervym upominaniyam v pisimennyh istochnikah, plotnosty y dispersiy izogloss slova «sart», a tak je izogloss priyvedennyh vyshe foneticheskih zakonomernostey v substitusiyah, sleduet sdelati naibolee veroyatnyy vyvod - slovo «sart» vozniklo do XI veka u turkov v areale obitaniya nosiyteley kypchaksko-nogayskoy podgruppy kypchakskih yazykov - predkov segodnyashnih kazahov, karakalpakov, nogaysev, uzbekov, uygur - kak nazvanie osedlogo naseleniya Ferganskoy doliny, zatem eto slovo shiroko upotreblyalosi v areale Syrdariy y dalee rasprostranilosi na territoriy Irana, Tursii, Severnoy Afriky y Rossiy teh vremen.

KAK Y POChEMU SLOVO "SART" STALO NEPRIYEMLIMYM ETNONIMOM

Sartam byl chujdo y nepriyemlemo samonazvanie «sart»

Iznachalino sleduet otmetiti otsutstvie slova «sart» v pisimennyh istochnikah, sozdannyh samimy sartami, ily v samonazvaniyah grupp kakiyh-libo grupp naseleniya Turkestana. V mnogoobraznyh istochnikah na protyajeniy okolo desyaty vekov slovo «sart» zvuchit o sartah, no ne ot sartov, chto mojno obiyasniti toliko upornym nepriyatiyem etogo samonazvaniya. Vozimem, k priymeru, sleduiyshie dokumenty y istochniki, gde eto slovo doljno by vstretitisya, no otsutstvuet: epos «Alpomiysh». «Fan». Tashkent. 1999, «Samarkandskie dokumenty IV-VI vekov». Moskva. «Nauka». 1974; Hafiyz-y tanysh ibn mir Muhamad Buhari. «Sharaf-nama-yy shahiy»/«Politicheskaya istoriya Sredney Aziy vtoroy poloviny 16 veka». Moskva. «Nauka». 1983 y mnogiye-mnogie prochiye.

Tochnosty rady sleduet otmetiti, chto slovo «sart» vse je vstrechaetsya v nachale XX veka v mnojestve dokumentov, napisannyh ily podpisannyh, no ne sartami, a ot ih iymeny vo vremena «rus vakty» - «vremena russkiyh» - tak chasti naseleniya Turkestana do sih por nazyvaet vremena prebyvaniya Rossiy v Sredney Azii. V etih dokumentah termin sartov predstavlyaly russkomu chinovniku posredniky - chinovniki, pissy y perevodchiki. Napriymer:

a) Poverennogo obshestva prihojan Buharskoy mechety g. Perovska sarta Tohtamurata Tursunbaeva ... y podpisi «Upolnomochennyy poverennyy prihojan obshestva Buharskoy mechety Tohtamurat Tursunbaev, a po neznanii ego russkoy gramoty y lichnoy prosibe raspisalsya, Meshanin gor. Tashkenta Syr-Dariinskoy oblasti, Vasiliy Ivanovich Bogachev»

b) Proshenie sarta Haydarkula Adilibaeva (usl.). RGIA. F. 1386 Reviziya senatora Palena K.K. Turkestanskogo kraya v 1908-1910 g. Op.1. Delo 262, L. 95 - 96. «...Po bezgramotstvu prosiytelya y ego lichnoy prosibe raspisalsya...»[60].

Priyvedem eshe odin maloizvestnyy priymer togo, chto sarty ne schitaly sebya sartamy - eto otvet tashkentskogo Mahmuta - «faktotuma vseh russkih - znal vsyo y vsya», na vopros o tom - kto takie sarty? Mahmut otvetiyl: «V zdeshnem krae mnogo raznyh plemen; samye mnogochislennye iz nih - Kirgizskoe, Uzbekskoe y Tadjikskoe... Slovo "sart" znachit - neizvestnyy chelovek; my je (pod etim slovom) ponimaem gorodskogo jiytelya ily torgovogo cheloveka. Sartovskogo plemeny net; takoe nazvanie pridumaly russkiye, kogda etogo slova "sart" ne ponimaliy»[61].

Sovershenno ochevidno, chto «sarty» poyavilisi potomu, chto ih tak nazvaly «ne sarty» y tak je, kak evropeysev (germansev) nazvaly «nemsami» v Rossiy (ot slova «nemoy» - v znacheniy ne znayshiy russkogo yazyka). Analogichnyy sluchay proizoshyol, kogda pervootkryvately Ameriky iskaly Indii, «nashli» ee v Ameriyke y nazvaly «indeysami» plemena s samonazvaniyamy mayya, asteki, inki, araukara y t.p. To je samoe proishodilo s «kirgizamiy», kotorye zatem staly «kazahamiy». Seychas etot fenomen proslejivaetsya v sluchayah s «lisamy kavkazskoy nasionalinosti» v Rossii, a tak je v nekotoryh stranah s «syganamiy», kotorye samy sebya nazyvayt «roma» s udareniyem na posledniy slog. Chasti nemsev, indeysev, sygan prinyaly ety etnonimy kak samonazvaniya, no sarty ne prinyaly samonazvaniya «sart». Pochemu?

Brannye y sramnye znacheniya slova «sart»

Vo mnojestve istochnikov privodyatsya utverjdeniya ob unichijiytelinosty ily oskorbiytelinosty slova «sart» kak o sledstvii, no redko govoritsya ily ne privodyatsya prichiny y oskorbiytelinye znacheniya etogo slova. Napriymer, kak o sledstviyah:

U Ostroumova: «...kochevniky ego ispolizuit s prenebrejiytelinym ottenkom»;

Kokandes Muhammad-Amin Muhammadjanov utverjdaet: «...termin "sart" oskorbiytelen»;

U Maliskogo: «..slovo "sart", prilagavsheesya ko vsey masse pokoryonnogo uzbekamy osyodlogo naseleniya, poluchilo neskoliko prezriytelinoe znacheniye»[2].

U Girshfelida: «Prezriytelinaya klichka "sart" stala prozviyshem gorojan»[62].

U V. Bushkova y N. Zotovoy: «..Slovo "sart" v ustah uzbekov (tak je, kak y kirgiyz) bylo brannym. Estestvenno, chto mnogie iz sartov samy staly schitati nedostoynym dlya sebya nositi takoe nazvaniye..»[63].

«Kaysaky nazyvayt hivinsev prezriytelino sart, a v liso - oraldy ily urgyandjiy»[64].

Rassmotrim prichiny y znacheniya oskorbiytelinosty y uniziytelinosty slova «sart» v rechah samih turkestansev y ih sosedey:
U Nalivkina: «Vo vremya chastyh prejde mejduusobiy, a ravno y vo vremya nabegov... sart... po bolishey chasty pryatalsya v djugare ily v sadah, prichem na kirgiz smotrel kak na bezbojnikov y otchayannyh golovorezov... Zato kajdyy raz, kogda nujda zastavlyala kirgiza mirnym obrazom priyehati na bazar v gorod ily v sartovskoe seleniye, on schital sebya poteryannym chelovekom, ibo emu dostavalosi reshiytelino ot vseh: sartovskie sobaky layaly na ego lohmatyy tumak (malahay); sartyata vpripryjku bejaly za nim po ulisam, raspevaya nepriyatnye dlya nego kuplety, a lavochnikiy-sarty naglo obmerivali, obveshivaly y obschityvaly ego na bazare, zachastuy glumyasi... nad ego neotyosannostiu, y nad ego sovershennym neznaniyem musulimanskih pravil obshejitiya, y nad ego grubym, alyapovatym vygovorom. Za vse eto kirgiz iskrenno nenaviydel y preziral sarta, schitaya ego trusom, moshennikom y vyjigoy, s kotorym nelizya iymeti nikakogo dela, no ot kotorogo nikuda ne uydeshi»[65].

V kyrgyzskom epose «Manas» govoritsya: «Sartov, kotorye ne rejut dlya gostya barana, bogatyrskaya pleti zastavlyala plakati»[66].

U kalmykov govoryat: "Esly k nam prihodit sart, my nakormim y napoim ego, y konya ego nakormiym, y v puti zapas dadiym. A esly kalmyk priydet k sartu, emu ne dadut pishu, y konya ego ostavyat golodnym»[67]. V etoy y predydushey sitatah rechi iydet o skuposty sartov y ih prenebrejeniy svyatoy tradisiey gostepriimstva.

Kazahy govoryat: "Turkpen - tor agam, ozbek - oz agam, kyrgyz-kazak bir tugan, jaman/ahmak sartty kim tugan?" ( «Turkmen - pochetnyy brat (ot slova «tor» - pochetnoe mesto u dastarhana), uzbek - moy brat, kyrgyz y kazah - bliznesy, no kto porodil plohogo sarta?»). Slova «jaman y ahmak» iymeiyt znachenie ne toliko «plohoy», no y hitryi, pronyrlivyi, podlyi, ljivyi, otvratiytelinyy y t.p.

V posloviyse: «Ozbek - oz agam, sart - sadakam» slovo «sadakam» perevoditsya kak «moya jertva». U Radlova oborot «sadakam ketsin» perevoditsya kak «pusti dlo (eta veshi) iydet kuda hochet!»[68]. V sluchae s «sart-sadakam» ot sarta stremyatsya izbavitisya poskoree kak ot nepriyatnostiy.

V posloviyse "Tatsyz sart bolmas, sartsyz tat bolmas" sarty vosprinimalisi tak je kak tatar, nahodya mejdu nimy mnogo obshego.

Prodoljim lingvisticheskiy eksperiyment v ramkah semanticheskih zakonomernostey y rassmotrim poyavlenie novyh znacheniy slova «sart» vsledstvie alliyterasiy ily zvukopodrajaniya «posredstvom kotorogo ponyatiye, oznachaemoe, predstavleno v zvukovom obraze, v oznachaiyshem»[69]. U Abaya vstrechaetsya takoy priymer poyavleniya novogo znacheniya slova «sart», gde Abay kritikuet eshe odno predubejdenie kazahov po otnoshenii k sartam: «V detstve (t.e., v XIX veke AJ) mne prihodilosi slyshati:: «Ah vy, sarty... pry vstreche lebeziyte.. kajdogo kusta pugaetesi... treshiyte bez umolku, za chto y prozvaliy-to vas sart-surt»[70]. Zdesi kochevnik govorit o sarte kak o lichnosty bez chuvstva dostoinstva, truse y boltune.

Poyavlenii novyh znacheniy v slove «sart» mog sposobstvovati y effekt sleduyshey metonimiy - perenosa na sarta znacheniy slov «shum/stuk/kriyk/gul/skriyp»:

 

• «Sartyl (v)[Sag.]. Shumti, gudti, svistti» y «Sartylda (v) (Kir.) - shumti, stuchati, gromko govoriti, krichati»[71].

•  «Shart (Shor. Tel. - tresk», «shartla (Shor. Kas). - 1) treshati 2) proizvesty gromkiy shum 3) hlopnuti», «shartla (Dsch) - jurchati», «shartkyndak[Tob.] - skripyashiy»[72].

 

Znacheniya vyshe sohranilisi y v sovremennyh slovah:

• «Sartyl - grohot, gromkiy, silinyy stuk, tresk. Sartyldak - treshotka»[73].
• «Shartyldatmok» - treshati, hrusteti»[74].

• «Sartyldat - ponudiytelinoe ot sartylda (razgovornoe) vyzyvati tarahteniye»[75].

 

«Tarahtyashie y skripyashiye» znacheniya v slove «sart» mogly vozniknuti posle toy je metonimiy - perenosa na sarta vospriyatiya shumnoy sredy, v kotoroy jil sart ily kotoruy on sozdaval- shum bazarov, kriky ludey y verbludov, skrip koles arby y prochee.

• «Vremya uje podhodilo k 8 chasam, kak nachaly yavlyatisya... sarty, kirgizy y dr. palomniky iz Sr. Aziiy». (Str. 123), «..sbory karavana, soprovojdaemye shumom y krikamy ludey, revom verbludov» (str. 120), «...pry pribliyjeniy nashih verbludov polusonnye ludy vskakivaly s ispugom na nogi, podnimalsya gvalt y kriyk» (Str. 122)[76].

Predydushiy istochnik govorit ob Aravii, no vot kak opisyvaetsya gorod Sredney Aziiy.

• «..bazar nachalsya. Teperi po ulisam goroda uje trudno hoditi: vsyo zaprujeno ludimi, verbludami, loshadimi, arbamy y oslami; vsyo dviyjetsya, gorlaniyt, postoyanno slyshatsya kriky "posht" (beregisi), «Vse interesy goroda...glavnym obrazom sosredotachivaitsya na bazarah y beschislennyh lavkah, na neskolikih mechetyah y medrese. Lavok, torgovyh ploshadey y krytyh bazarov deystviytelino zdesi mnogo; y v nekotorye dny vsyo eto silino ojivleno gustymy jujjashimy tolpamy pyostrogo aziatskogo luda vperemeshku s verbludami, oslamy y loshadimiy»[77].

I, nakones, priyvedem te znacheniya, kotorye ne byly izvestny ily o kotoryh ne reshalisi pisati etimology slova «sart». Slova «sart» y «sartyldak» iymeiyt znacheniya, vesima nepriyatnye dlya sluha, nuha y zreniya, kotorye v vostochnyy liyterature vitiyevato oznachaiyt - «ispuskanie vetrov» y «spravlyayshiy nujdu». Sravniyte so znacheniyamy slov «sartyl» y «shartla» vyshe, gde slovo «sartyldak» oznachaet subekt deystviya, a slova «sart/surt» oboznachait prosess. Ostroumov sitiruet Grebenkina: «Karakalpak krichit «sasyk sart»» [78], t.e. vonuchiy sart. Pochemu vonuchiy? Potomu chto «sartyldak». (Nekotorye poslovisy, pogovorki, anekdoty y kuplety sartov y nesartov drug o druge priyvesty v pechatnom viyde nevozmojno - uj slishkom ony skabrezny).

Itak, slovo «sart» v rassmotrennyh ranee znacheniyah - gorojaniyn/poselenes, kupes y pr. byly dopolneny znacheniyamy - bezrodnyi, negostepriimnyi, boltun,  torgash, jadnyi, hitryi, moshenniyk, trus, vonuchka y pr.

Napomniym, chto Nalivkin nazyval kirgizamy «voobshe teh turko-mongolov, kotorye vely kochevoy obraz jizny y zanimalisi preimushestvenno skotovodstvom»[79]. Ety turko-mongoly slovom «sart» nazyvaly svoih je soplemennikov, kotorye osedaly v poseleniyah y teryaly obraz jizny y kulituru svoih sorodichey (sm. vtoroy abzas v razdele «Diskurs: o znacheniyah slova «sart»). Priymeniytelino k sovremennosty y s tochky zreniya nashih turkskih predkov, sartamy yavlyaytsya vse te, kto uteryal tradisiy y kulituru kochevyh turkov, t.e. pochty vse sovremennye kazahi, kyrgyzy, tadjiki, uzbeky y t.p. (Sm. «portrety sartov» na izobrajeniiy).

Analogiya ne argument, no pomogaet ponyati smysl skazannogo vyshe - slovo «sart» u turkov priobrelo nechto vrode znacheniya slova «jiyd» v slavyanskih yazykah. Postavim sebya na mesto «tuzemsa» v situasiyah opisy naseleniya ily perepiysey, zatem vspomnim soderjanie razdela «Brannye y sramnye znacheniya slova «sart» vyshe. Itak, poyavilsya nekto y sprosiyl: «Kto Vy po nasionalinosty - kazah, kyrgyz, sart, tadjiyk, uzbek?»... Vpolne ochevidno, pochemu «sarty», kak y «jidy», otkazalisi ot takogo roda samonazvaniya v opisyah y perepisyah naseleniya.

O sartah v opisaniy naseleniya y perepisyah

Priymeniytelino k sartam y govorya ob opisyah y perepisyah naseleniya, kotorye velisi rossiyskimi, a zatem sovetskimy issledovatelyami, sleduet otmetiti stremlenie k tshatelinoy etnicheskoy iydentifikasiya naseleniya po ih samonazvaniyam. Tatiyshev, avtor «Istoriy Rossiyskoy», pisal v instruksiy chinovnikam Posoliskogo prikaza eshe v XVIII veke: «Imya chtob polojeno bylo tochno po izrechenii tomu, kakogo onoe yazyka, ily kak tot narod sam iymenuetsya»[80]. Dokumenty Posoliskogo prikaza «...izobilovaly vpolne differensirovannymy naiymenovaniyamy turkoyazychnyh narodov, chashe vsego otrajavshih ih samonazvaniya, kak-to: «uzbekiy», «bashkiry», «truhmensy», «karakalpakiy», «kazakiy», «kirgissy» y dr.»[81].

S.V. Sokolovskiy piyshet o sleduiyshih podhodah v etnicheskoy iydentifikasiy v perepisyah, gde proslejivaetsya sledovanie prinsipu Tatiysheva:

«.. mnogie netochnosty y oshibky perepisy 1897 g. byly sdelany vsledstvie togo, chto perepisi ne soderjala voprosa o nasionalinostiy...»

«Uje k 1920 g. rodnoy yazyk perestal rassmatrivatisya... kak osnovnoy pokazateli narodnosti, y etot podhod byl zamenen dovolino slojnoy metodikoy opredeleniya nasionalinoy prinadlejnosty naseleniya, vkluchavshey voprosy ob ofisialinyh y neofisialinyh naiymenovaniyah grupp naseleniya, rodovyh y territorialinyh podrazdeleniyah v ramkah otdelinyh narodnostey y t.p. Stoli je detalinye svedeniya sobiralisi o yazyke y veroispovedanii, prichem vyyasnilisi otnosheniya y svyazy mejdu "nasionalinym samoopredeleniyem" s veroispovedaniyem. Vse ety issledovaniya, y diskussiy o prinsipah nasionalinogo rayonirovaniya y regionalizasii, pozvolily vyrabotati novyy podhod, polojennyy v osnovu perepisy 1926 g. y ispolizovannyy zatem vo vseh sovetskih perepisyah».

«... V period 1924-26 gg. v KIPS byly razrabotany instruksiy po registrasiy nasionalinosty y sostavlen Spisok nasionalinostey SSSR... perepischiky doljny byly uznati nasionalinui prinadlejnosti rodiyteley oprashivaemogo, veroispovedaniye..., razgovornyy yazyk ...» Odnako «Daleko ne vo vseh regionah naselenie ponimaet terminy «nasionalinosti» y «narodnosti», a v ryade sluchaev voobshe ety terminy ne iymeiyt analogov na rodnyh yazykah oprashivaemyh... "[82].

S. Abashin privodit sleduishee sitaty, iz kotoryh sleduet, chto ot slova «sart» otkazyvalisi ne toliko sarty, no y issledovately sartov eshe v XIX veke:

Aristov y Bartolid: «Statisticheskiy komiytet Samarkandskoy oblasty gde-to v nachale 1890-h godov v prinsiype otkazalsya fiksirovati sartov kak otdelinui kategorii, zameniv eyo uzbekamiy».

Zarubiyn, ssylayasi na Samoylovicha: «Uje vo vremya rabot (po podgotovke perepisy 1917 goda) rukovodiytelyamy bylo raziyasneno sotrudnikam, chto osobogo naroda "sart" ne sushestvuet y chto etot termin vsudu doljen byti zamenyon slovom "uzbek"» y «pry sushestvuyshem nyne stremleniy peredovyh krugov Turkestana k obediynenii vpolne ily pochty osyodlogo tureskogo naseleniya kraya pod iymenem uzbekov, vpolne osnovatelinym predstavlyaetsya mnenie turkologa A.N. Samoylovicha o jelatelinosty ustraneniya termina "sart" iz statisticheskoy terminologiy y zameny ego iymenem «uzbek». V prakticheskom otnosheniy eto mojet lishi uskoriti sformirovanie narojdaisheysya nasionalinosti, kotoroy, nesomnenno, predstoit bolishoe budushee»[2].

Ne sostoyavshimsya ojidaniyam perepisyvaniya vseh jiyteley Sredney Aziy pod tem ily inym edinym etnonimom sposobstvovaly ne namereniya issledovateley ily politikov, a rezulitaty ih sledovaniya samonazvaniyam grupp naseleniya, u kotoryh eshe v XVIII veke y do vsevozmojnyh perepiysey byly aliternativnye «sartu» samonazvaniya - arab, jugut (evrey), kazah, karakalpak, kurama, kungrad, kypchak, kyrgyz, tadjiyk, turkmen, uzbek y pr. Vspomnim tak je, chto chasti elit turkestansev predlagaly dlya turkestansev etnonim «turk», no on ne byl prinyat iyz-za opaseniy rossiyskih politikov usiyleniya vliyaniya Tursiy v regione i, osobenno, posle burnoy deyatelinosty Enver-pashy v regione.

My pochty prishly k vyvodu - pochemu ischezly sarty, no ostaetsya vopros - pochemu ne staly nasionalinostyamy (etnonimami) kurama, kypchaki, naymany, kungrady, teke y prochiye? Potomu, chto ony byly plemenamy ily gruppamy rodov, v otlichie ot samonazvaniy kazah, kyrgyz, tadjiyk, uzbek, karakalpak, turkmen y pr., v kotorye vhodily te ily inye ukazannye vyshe rodoplemennye gruppy kak sostavnye chasty proektiruemyh nasionalinostey Sredney Aziiy.

Esly by ne brannye y sramnye znacheniya slova «sart», vpolne vozmojno bylo by poyavlenie «Sartstana» v Sredney Aziy posle nasionalino-gosudarstvennogo razmejevaniya v hode stanovleniya RSFSR i, zatem, SSSR. Eto ne proizoshlo potomu, chto byly sozdany Kazahstan, Karakalpakstan, Kyrgyzstan, Tadjikistan, Turkmenistan y Uzbekistan, a tak je y potomu, chto pervym kriyteriyem opredeleniya territoriy dlya toy ily inoy nasionalinoy respubliky bylo nalichie bolishinstva naseleniya s tem ily inym etnicheskim samonazvaniyem. Vtorym kriyteriyem pry proektirovaniy granis byla ekonomicheskaya privyazannosti territoriy s toy ily inoy etnicheskoy gruppoy k ekonomicheskim sentram[83] ily k rynkam syriya y sbyta, a, proshe govorya, y dlya toy sredney Aziy - k blijayshim bazaram y k territorialino-otraslevym organam upravleniya - komissariatam y Sovetam.

K priymeru, priymeniytelino k pervomu kriyterii, upomyanutomu vyshe, Ferganskaya dolina byla razdelena mejdu kirgizami, tadjikamy y uzbekami, a po vtoromu kriyterii - na territoriy ih respublik poyavilisi territoriy y anklavy, gde jily etnicheskie gruppy, chiy etnonimy ne sovpadaly s nazvaniyamy respubliyk.

Vozmojno, chto byly y drugie sely perepiysey y nasionalino-gosudarstvennyh razmejevaniy, kak, napriymer, provokasiy budushih treniy y konfliktov dlya ispolizovaniya v politiyke «Razdelyay y vlastvuy», odnako ety sely sushestvuyt toliko kak umozaklucheniya teh ily inyh issledovateley y bez nadejnyh obosnovaniy etih umozaklucheniy. Bolishevikiy-kommunisty rukovodstvovalisi, prejde vsego, rasionalinymy interesamy ukrepleniya svoey vlasty y ekonomiky v luboy iz proektiruemyh imy gosudarstvennostey. Y to y drugoe moglo sostoyatisya toliko na osnove effektivnogo upravleniya mnogonasionalinym gosudarstvom na osnove balansa interesov elit kak vnutry nasionalinostey, tak y mejdu nimi. Provosirovanie y planirovanie budushih mejetnicheskih konfliktov moglo toliko pomeshati stanovlenii molodogo gosudarstva y ego bezopasnosti. Etomu utverjdenii mojno nayty mnojestvo podtverjdeniy v trudah Lenina y Stalina, v programmah y deystviyah bolishevikov-kommunistov. A ekonomika stroilasi ne toliko v selyah razvitiya samoy ekonomiki, no y dlya sozdaniya rabochego klassa, kotoryy byl neobhodim kommunistam v ramkah ih paradigmy kak sosialinaya baza ih vlasty y kak protivoves melkoburjuaznomu krestiyanstvu y «gniloy» intelliygensiiy.

Kstati, naryadu s politicheskimy y ekonomicheskimy selyamy vyyavleniya etnicheskoy kompozisiy naseleniya v perepisyah sleduet upomyanuti sely obrazovaniya y propagandy, o kotoryh piyshet V. Kozlov: «Perepisy naseleniya Sovetskogo Soiza, nachinaya s... perepisy 1920 goda, uchityvaly kak nasionalinosti (v 1926 g. - "narodnosti"), tak y rodnoy yazyk naseleniya, chtoby ispolizovati svedeniya o yazyke v shkolinoy, v izdateliskoy politiyke y t. d.»[84].

Post Scriptum

V poslednem izdaniy «Uzbek milliy ensiklopediyasi» esti statiy k slovam «sarmaty» y «Sartr», no net statiy k slovu «sart», hotya v predydushem izdaniy eto slovo bylo opredeleno kak «zemledelisy, torgovsy y remeslenniki, jivshie v kishlakah y gorodah»[85]. Ischeznovenie etogo slova v ensiklopediy strany, v opisaniy naseleniya kotorogo eto slovo igralo mnogovekovui roli, ochevidno, govorit o sleduishem:

Etimologiya y znacheniya slova ne byly yasny y vosprinimalisi kak brannye znacheniya, poetomu v slove ne nashly nauchnuy, kuliturnuy ily prochie sennosti, t. e. otkazaly etomu slovu v prave na sushestvovaniye.

Tem ne menee, y skoree vsego, posle bolee, chem 1000-letney istoriy eto slovo budet zvuchati tak je dolgo, kak dolgo prodlitsya interes k istoriy turkskih narodov y k turkskim yazykam.

Vyrajaem avtoru statiy blagodarnosti za sodeystvie v publikasiy statiiy.
Republikasiya s sayta www.ethnonet.ru

 

Ssylkiy
[1] Bartolid V. Sochiyneniya. «Vostochnaya liyteratura». Moskva. 1964. Tom II. Chasti 2. Str. 277.
[2] «Naselenie Ferganskoy doliny. (K stanovlenii etnograficheskoy nomenklatury v konse XIX - nachale XX veka). // Ferganskaya dolina: etnichnosti, etnicheskie prosessy, etnicheskie konflikty». Otv. red. S.N. Abashiyn, V.I. Bushkov. Moskva. «Nauka». 2004. Elektronnaya versiya knigiy.
[3] Valihanov Ch. Izbrannye proizvedeniya. Moskva. «Nauka». 1987. Str. 288
[4] Ostroumov N.P. «Sarty». 1896. Str. 11.
[5] Interviu s N. Masanovym. http://www.zakon.kz/our/news/news.asp?id=27228
[6] Valihanov Ch. Izbrannye proizvedeniya. Moskva. «Nauka». 1987. Str. 11-12
[7] Nalivkin V. y Nalivkina M. "Russko-sartovskiy y sartovsko-russkiy slovari... po narechiyam Namanganskogo uezda". Kazani. 1884.
[8] Meye A. Vvedenie v sravniytelinoe izuchenie indoevropeyskih yazykov. Moskva-Leningrad. 1938. http://www.herzen.spb.ru/DOC/umo/prog540300.rtf
[9] Tuzemsy ranishe y teperi. Ocherk V.P. Nalivkina. Izdanie A.L. Kirsnera. Tashkent. 1913. Pereizdaniye. Moskva. 2004 g. Str. 34-35.
[10] «Vokrug sveta». 1896. № 29. Str. 455-459. http://zerrspiegel.orientphil.uni-halle.de/t958.html
[11] «Sarty». Statiya v «Ensiklopediy Brokgauza F.A. y Efrona I.A. (1890 - 1916)». http://www.brocgaus.ru/text/089/055.htm
[12] «Vokrug sveta». 1896. № 3. Str. 38-40. http://zerrspiegel.orientphil.uni-halle.de/i426.html
[13] Bartolid V. Sochiyneniya. Moskva. 1964. Tom II. Chasti 2. Str. 527.
[14] Bartolid V. Sochiyneniya. Moskva. 1966. Tom IV. Str. 431.
[15] Bartolid V. Sochiyneniya. Moskva. 1963. Tom II. Chasti I. Str. 196-197.
[16] «Opyt slovarya turkskih narechiy V.V. Radlova». Tom IV. Chasti I. Str. 238.
[17] «Opyt slovarya turkskih narechiy V.V. Radlova». Tom VI. Chasti I. Str. 342.
[18] «Uzbek halk shevaly lugatiy»/Slovari uzbekskih narodnyh govorov. Pod redaksiey Sh.Sh. Shoabdurahmanova. Toshkent. «Fan». 1971. Str. 230.
[19] Aydarov T. Problemy dialektnoy leksikologiy y lingvisticheskoy geografii. Alma-Ata. 1991. Str. 26.
[20] Bartolid V. Sochiyneniya. Moskva. 1964. Tom II. Chasti 2. Str. 312.
[21] «Opyt slovarya turkskih narechiy V.V. Radlova». S.-Peterburg. 1893. Tom I. Chasti I. Str. HVI-HVIII.
[22] Bartolid V. Sochiyneniya. Moskva. 1964. Tom II. Chasti 2. Str. 303.
[23] Bartolid V.. Sochiyneniya. Moskva. 1964.Tom II. Chasti 2. Str. 529.
[24] Abay. "Kara soz" (Chernoe slovo). http://www.kazakh.ru/talk/mmess.phtml?idt=15881
[25] Shakarim Kudayberdy-uly «Rodoslovnaya turkov, kirgizov, kazahov y hanskih dinastiy». Alma-ata. 1990. http://www.history.kz/Articles/sart.php
[26] Zvarniskiy D.I. «Putevodiyteli po Sredney Aziy ot Baku do Tashkenta v arheologicheskih y istoricheskih otnosheniyah». Tashkent. Lahtiyn. 1893. Str. 126-127.
[27] «Legendy Altaya». http://www.altai.fio.ru/projects/GROUP2/potok12/site/legend.htm#_Sartakpay
[28] «Opyt slovarya turkskih narechiy V.V. Radlova». Tom IV. Chasti I. Str. 318.
[29] Fasmer M. Etimologicheskiy slovari russkogo yazyka. Tom 3. 1987. Str.564.
[30] Hafiyz-y Tanysh Buhari. Sharaf-nama-iy shahiy/Kniga shahskoy slavy. http://www.vostlit.info/Texts/rus9/Buchari1/framevved2.htm
[31] "Puteshestviya v vostochnye strany Viligelima de Rubruka v leto blagosty 1253". Moskva. «Mysli». 1997. http://www.hist.msu.ru/ER/Etext/rubruk.htm
[32] «Istoriya dinastiy Chingizidov. Iz «Nasirovyh Razryadov» Djuzdjaniy». http://www.karelia.ru/psu/Chairs/PreRev/Gold_Horde/2_1.rtf
[33] «Puteshestviya v vostochnye strany Plano Karpiny y Rubruka». Moskva. 1957. Str. 185.
[34] «Opyt slovarya turkskih narechiy V.V. Radlova». Tom IV. Chasti I. Str. 335.
[35] «Opyt slovarya turkskih narechiy V.V. Radlova». Tom IV. Chasti I. Str. 955.
[36] Ayny Sadriddiyn. «Vospominaniya». Leningrad. Izdatelistvo AN SSSR. 1960. Str. 1004.
[37] Priymechanie redaksiy v kniyge J. Maruzo «Slovari lingvisticheskih terminov». Izdatelistvo «Inostrannaya liyteratura». Moskva. 1960 g. Str. 304.
[38] Maruzo J. «Slovari lingvisticheskih terminov». Moskva. 1960 g. Str. 108-109.
[39] «Opyt slovarya turkskih narechiy V.V. Radlova». Tom IV. Chasti I.
[40] Valihanov Ch. Izbrannye proizvedeniya. Moskva. 1987. Str.112.
[41] «Opyt slovarya turkskih narechiy V.V. Radlova». Tom IV. Chasti I.
[42] «Opyt slovarya turkskih narechiy V.V. Radlova». Tom II. Chasti I.
[43] «Uzbek halk shevaly lugatiy». Toshkent. «Fan» 1971. Str. 325.
[44] Maruzo J. «Slovari lingvisticheskih terminov». Str. 285-286.
[45] Maruzo J. «Slovari lingvisticheskih terminov». 1960 g. Str. 248.
[46] Maruzo J. Slovari lingvisticheskih terminov. 1960 g. Str. 114-115
[47] Maruzo J. «Slovari lingvisticheskih terminov». Str. 155.
[48] Maruzo J. «Slovari lingvisticheskih terminov». Str.192.
[49] Abay. «Kara soz» (Chernoe slovo). http://www.kazakh.ru/talk/mmess.phtml?idt=15881. Priymechanie avtora statii: «1. Po-mongolisky nokay - sobaka. V drevnemongolisko-turkskom yazyke "nokay iyl" (god sobaki) - odinnadsatyy god po letoischislenii, osnovannomu na 12-letnem jivotnom sikle». http://www.tatar.kz/isem_m_r/n_m_r.htm
[50] Aydarov T. «Problemy dialektnoy leksikologiy y lingvisticheskoy geografiiy». Alma-Ata. 1991. Str. 204.
[51] Susov IY.P. «Vvedenie v teoreticheskoe yazykoznaniye». http://homepages.tversu.ru/~ips/6_06.htm
[52] Borodina M.A. «Problemy lingvisticheskoy geografiiy». Moskva-Leningrad. 1966. Str. 8.
[53] Abay. "Kara soz" (Chernoe slovo). http://www.kazakh.ru/talk/mmess.phtml?idt=15881
[54] Bartolid V. Sochiyneniya. Moskva. 1963. Tom II. Chasti 1. Str. 460
[55] Bartolid V. Sochiyneniya. Tom IV. Str. 227.
[56-58] Baskakov N.A. «Vvedenie v izuchenie turkskih yazykov». Moskva. 1969. Str. 297-298,
str. 337-349, str. 311-312, str. 337-349.
[59] «Opyt slovarya turkskih narechiy V.V. Radlova». Tom IV. Chasti I. Str. 335.
[60] a) http://zerrspiegel.orientphil.uni-halle.de/t897.html; b) http://zerrspiegel.orientphil.uni-halle.de/t939.html
[61] «V Sredney Azii. (Iz zapisok russkogo puteshestvennika)». «Niva». 1879. Nomer 24.Stranisa 462. http://zerrspiegel.orientphil.uni-halle.de/t209.html
[62] Girshfelid (y Galkiyn). Girshfelid. «Voenno-statisticheskoe opisanie Hivinskogo oazisa. Sostavil gen. shtaba kap. Girshfelid. Pererabotano nach. Amu-dariinskogo otd. gen. mayorom Galkinym». Tashkent. Chasti I -1902, chasti II - 1903. http://www.artezian.org/_forum/viewtopic.php?p=1834&sid=b02290cdfd7497fe7dde72b6a92e9ddb
[63] «Materialy Vseobshih perepiysey. S. 42-56». Sitiruetsya po V.IY.Bushkovu, N.A.Zotovoy. «Seliskoe naselenie Namanganskogo uezda na rubeje XIX - XX vekov (po statisticheskim dannym). Etnicheskiy sostav naseleniya uezda». V kniyge «Naselenie Ferganskoy doliny. (K stanovlenii etnograficheskoy nomenklatury v konse XIX - nachale XX veka). // Ferganskaya dolina: etnichnosti, etnicheskie prosessy, etnicheskie konflikty/ Otv.red. S.N. Abashiyn, V.I. Bushkov. Institut etnologiy y antropologiy iym. N.N. Mikluho-Maklaya. Moskva. «Nauka». 2004.
[64] «Zapiska, sostavlennaya po rasskazam Orenburgskogo liyneynogo bataliona № 10 praporshika Vitkevicha....». http://kungrad.com/history/biblio/vitkev/
[65] «Tuzemsy ranishe y teperi». Ocherk V.P. Nalivkina. Tashkent. 1913. Pereizdaniye. Moskva. 2004 g. Str. 28.
[66] «Manas». Kyrgyzskiy epos. http://manas.kyrgyz.ru/?page=38
[67] «Altay - Gimalay [Putevoy dnevniyk]». Nikolay Reriyh. http://bibliotekar.ru/ssR9.htm
[68] «Opyt slovarya turkskih narechiy V. V. Radlova». Tom IV. Chasti I. Str. 386.
[69] De Sossur F. sitiruetsya po Maruzo J. «Slovari lingvisticheskih terminov». Str. 155.
[70] Abay. «Kara soz» (Chernoe slovo). http://www.kazakh.ru/talk/mmess.phtml?idt=15881.
[71] «Opyt slovarya turkskih narechiy V.V. Radlova». Tom IV. Chasti I. Str. 336.
[72] «Opyt slovarya turkskih narechiy V.V. Radlova». Tom IV. Chasti I. Str. 956.
[73] Mahmudov H. G. Musabaev. Kazahsko-russkiy slovari. Almaty. 2001. Str. 318.
[74] «Uzbek halk shevaly lugatiy». Toshkent. «Fan». 1971. Str. 325.
[75] «Karakalpaksko-russkiy slovari». Moskva. 1958. Str. 566.
[76] Ishaev Sh. M. «Mekka - svyashennyy gorod musuliman»/Biblioteka sayta XIII vek. http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/Arabien/Isaev/text.htm
[77] «Po sredney Azii. Iz zapisok hudojnika L.E. Dmitriyeva-Kavkazskogo, puteshestvovavshego v 1887 godu po Zakaspiyskoy oblastiy». http://www.tatmir.ru/article.shtml?article=598&section=0&heading=175
[78] Ostroumov N.P. Sarty. 1896. Str. 25
[79] «Tuzemsy ranishe y teperi». Ocherk V.P. Nalivkina. Str. 24.
[80] «Sravniytelinye slovary vseh yazykov y narechiy». Otdelenie 1, ch. 2, SPB, 1789 str. 2, ch. 3, 1791, str. 114, 153, 158. Sitiruetsya po - G. Blagova. "Variantnye zaimstvovaniya turok-turok v russkom yazyke...». «Turkologicheskiy sborniyk». Moskva. Nauka. 1972. Str. 106.
[81] Blagova G. «Variantnye zaimstvovaniya turok-turok v russkom yazyke...». Sitiruetsya po «Turkologicheskiy sborniyk». Moskva. Nauka. 1972. Str. 105.
[82] Sokolovskiy S.V. «Etnicheskaya iydentichnosti v perepisyah naseleniya: klassifikasionnye prinsipy y podhody». http://demoscope.ru/weekly/knigi/konfer/konfer_028.html
[83] Usyagin A.V., Shishkov M.K. «Territorialinoe upravlenie v Rossii: teoriya, istoriya, sovremennosti, problemy y perspektivy». http://terrus.ru/mono/index.shtml Tam je priyvedeny sitaty iz Vladimirskogo M.F. «Osnovnye polojeniya ustanovleniya granis administrativno-hozyaystvennyh rayonov (doklad na 2-y sessiy VSIK 8-go sozyva, mart 1921 g.) // Voprosy ekonomicheskogo rayonirovaniya SSSR. Sb. materialov y statey (1917-1929). Moskva. Gospolitizdat. 1957.
[84] Kozlov V. «Nasionalinaya gazeta» № 6-7 (18-19). 1998 g.
[85] «Uzbek milliy ensiklopediyasiy», Tashkent, tom 7, 2004 g. y «Uzbek sovet ensiklopediyasiy», Tashkent. 1977, tom 9, str. 535.

 

http://www.kyrgyz.ru/?page=318