Búl kýnde Hayrolla Ghabjalilovtyng úiymdastyrumen qazaq rularynyng ghylymy túrghydan zerttelgen tarihy turaly jýz tomdyq ensiklopediyalyq enbekterding alghashqy 36 tomynyng jariyalanuy Qazaqstan ghylymyna qosylghan sýbeli ýles әri tarihty zertteude mýlde tyng baghyt, jana kózqaras ústanuy ghylym әleminde, qoghamda aitarlyqtay janalyq boldy. Býtindey bir ghylymiy-zertteu instituty atqarugha tiyis osynshama asa zor auqymdy júmysty Hayrolla Ghabjalilovtyng tikeley ózining qarajatymen jýzege asyryp kele jatqany halyq arasynda zor qúrmetke bólese de, ókinishke qaray, resmy oryndar tarapynan elene qoyghan joq. Múnyng basty sebepterining biri – qazaqtyng qazirgi ziyalylary, sonyng ishinde qalamgerleri men ghalymdary arasynda qazaq rularyna degen Kenes ókimeti qalyptastyrghan teris kózqarastyng joyylmauy. Tipti ózderin «qazaq últynyng patriotymyn» dep jýrgen qayratkerlerge deyin «rudy bilu – últshyldyqqa, últty bólshekteuge, qazaq halqy arasyna iritki salugha bastaytyn ziyandy әreket» dep, búl mәseleni qozghaudan, qorghaudan at-tondaryn ala qashatynyn kýnde kórip, bilip, estip jýrmiz.

Búl kýnde Hayrolla Ghabjalilovtyng úiymdastyrumen qazaq rularynyng ghylymy túrghydan zerttelgen tarihy turaly jýz tomdyq ensiklopediyalyq enbekterding alghashqy 36 tomynyng jariyalanuy Qazaqstan ghylymyna qosylghan sýbeli ýles әri tarihty zertteude mýlde tyng baghyt, jana kózqaras ústanuy ghylym әleminde, qoghamda aitarlyqtay janalyq boldy. Býtindey bir ghylymiy-zertteu instituty atqarugha tiyis osynshama asa zor auqymdy júmysty Hayrolla Ghabjalilovtyng tikeley ózining qarajatymen jýzege asyryp kele jatqany halyq arasynda zor qúrmetke bólese de, ókinishke qaray, resmy oryndar tarapynan elene qoyghan joq. Múnyng basty sebepterining biri – qazaqtyng qazirgi ziyalylary, sonyng ishinde qalamgerleri men ghalymdary arasynda qazaq rularyna degen Kenes ókimeti qalyptastyrghan teris kózqarastyng joyylmauy. Tipti ózderin «qazaq últynyng patriotymyn» dep jýrgen qayratkerlerge deyin «rudy bilu – últshyldyqqa, últty bólshekteuge, qazaq halqy arasyna iritki salugha bastaytyn ziyandy әreket» dep, búl mәseleni qozghaudan, qorghaudan at-tondaryn ala qashatynyn kýnde kórip, bilip, estip jýrmiz. Sondyqtan mýlde jana últtyq kózqarastaghy, tyng baghyttaghy osynau auqymdy júmys qalay qolgha alynyp, qalay jýrgizilip kele jatqany jәne alghy kezende qalay órbiytini turaly Hayrolla Maghauiyaúlymen bolghan súhbatty jariyalaudaghy maqsatymyz – әsirese qazirgi qazaq ziyalylary arasyndaghy ru-taypa turaly teris kózqarastan arylugha yqpal etuge septesin bolu degen oidamyz.

– Hayreke, tәuelsizdik alghaly 20 jyldyng jýzi bolsa da, әli kýnge deyin biylikte qyzmet etetinderdi bylay qoyghanda, últtyq kózqarastaghy ziyalylar arasynda ruyn aitugha, ru tarihyn biluge, jalpy, ru mәselesine mýlde teris kózqaras basym bolyp kele jatqany ózinizge de mәlim bolsa kerek. Ru mәselesin qozghaghan kezde «rushyldyq – eskilikti kózqaras» dep syrt ainalatyndar ózinizding dos-jarandarynyz­dyn, tipti tarihshylardyng arasynda jii kezdesip jýr ghoy. Al osynday qarsylyqqa qaramay, rular tarihyn zertteuge, nasihattaugha, kóptomdyq kitap etip shygharugha belsene kirisip ketkeninizge ne sebep? Búl jóninde bireuler sizge oy saldy ma, әlde tapsyrys berdi me?
– Maghan búl jóninde әu basta eshkim de oy qos­qan joq. Ru mәselesinen ýrkip-qorqatyn qazirgi qazaq qoghamynda kim tapsyrys bere qoysyn?! Búl mening bala kýnimnen kókeyimde jattalyp qalghan arman-oy desem de bolady. Jalpy, boyymda jylt etken qasiyet bolsa, ol ata-babalarymnan daryghan dep bilemin. Ákem Maghauiyanyng qúlaghyma qúighan aqyl-kenesi, ósiyeti, zamandastarymen, dos-jarandarymen bolghan әngimeleri jadymda jattalyp qalypty.
– Óziniz sәuletshi, dizayner bola túra tarihty zertteuge boy úrghanynyz tandanarlyq qoy. Múnday zertteu júmysyna qanday dayyndyghynyz, biliminiz ben biliginiz boldy dep oilaysyz?
– Men búl ómirdegi eng biyik, eng joghary institut – otbasylyq tәrbie institutynan óttim. Az oqydym demeymin, kóp bitirdim de demeymin. Biraq bir azamattyng ghúmyryna jetetin bilim de, tәjiriybe de jinaqtadym. Samarqan qalasyndaghy memlekettik sәulet-qúrylys institutyn bitirip, sonau Europanyng Praga qalasynda suretshi-sәuletshiler mektebinde tәjiriybeden ótkenim ómirime ýlken baghyt berdi dep oilaymyn. Europa elderinde ata-baba tarihyn erekshe qúrmetteytinine qanyq bolghanmyn.
Almaty, Janatas jәne elimizding birneshe qalalarynda qala qúrylysyn jobalauda qoltanbamnyng qalghanyn maqtanysh etemin. Búl joldaghy tәjiriybem qajetke jarap, elimizding túnghysh valutasy – qazaqtyng tól tengesin shygharudy úiymdastyrushy jәne avtorlarynyng biri bolyp, Qazaqstandy әlemge eng alghash tenge arqyly tanytugha qatysqanymdy baqytym dep bilemin. Demek, búl mening oqu-bilimdegi tәjiriybemning zaya ketpegendigin anghartsa kerek. Sonday-aq rulardy zerttep bilu, qúrmetteu jóninde kónilge týigenimdi de jýzege asyru armanym edi.

Uaqytpen sanaspay jýrip, ata bolatyn jasqa da kelip qalyppyn. Endi keyingi úrpaqqa últymyz­dy qorghau jóninde ósiyet qaldyru da – paryz. Jalpy, adamgha alghashqy otyz jyly qatelikter jasau ýshin, keyingi otyz jyly ony týzetu ýshin, songhy otyz jyly jighan-tergeni men oi-sanagha týigenin úrpaghyna darytu ýshin beriletin kórinedi. Men osynyng ýshinshi baspaldaghyna taban tiredim.
Siz maghan «tarih mamandyghyn alghan joqsyz» degendey oy aittynyz. Ras, men dizayner-sәuletshi bolsam da, keyin kәsiby tarihshygha ainaldym. Tarih ghylymdarynyng kandidaty dәrejesin alugha dissertasiya qorghadym. Men qazir kәsiby tarihshymyn. Demek, tarihty ghylymy túrghydan zertteuge de dayyndyghym tynghylyqty deuge bolady. 2005 jyly «Alash» tarihy zertteu ortalyghyn ashyp, onyng ainalasyna belgili tarih mamandaryn toptastyrdym. Búl – Tәuelsiz Qazaqstandaghy eng alghash tarihy zertteu ortalyghy ekendigin aita ketkenim artyq bolmas.

– «Alash» tarihy zertteu ortalyghyn qúrugha, rular tarihy turaly 100 tomdyq ghylymy enbek shygharugha naqty ne týrtki bolghanyn tarqatyp aityp berseniz…
– Qazaq tarihy turaly kәsiby tarihshylar jazyp shygharghan ghylymy enbek tek qana 5 tomdyq tarihy kitap eken. Múnyng ózi – sayasy tariyh. Búl kitaptarda memleketterding qalyptasuy, kýireui, sayasiy-әleumettik, әskery jaghdaylary sóz bolghan. Týptep kelgende, qazaqtyng naghyz tarihy, negizinen, ru-taypalar úiysyp, memleket qúrghandyghyn jәne olardan shyqqan úly túlghalardan qúralady. Osynyng bәrin týbegeyli zerttep baryp, shynayy tarihtyng jazylatyndyghyn týisindim.
Tarihty zertteuge den qoiymnyng taghy bir sebebi bar. Elimizding túnghysh tengesin shygharu jolynda europalyq memlekettermen tyghyz qarym-qatynas jasadyq. Sonda Londonda jýrgende tipti aghylshyn ziyalylaryna deyin qazaq halqyna jer betinde songhy jyldary payda bolghan halyq retinde qaraytyndyghyn bayqadym. Shet júrttardyng kóbi, tipti qazaq degen últty estip kórmegeni meni tandandyrdy. Shyn mәninde, qazaqtyng kóneden kele jatqan órkeniyeti, tarihy aghylshyn, fransuz, nemis jәne ózge halyqtar tarihynan, órkeniyetinen kem emes, tipti odan da terenge boylaytynyn sezingen sayyn olardyng osynday órkókirek kózqarastaryna namystandym. Sóitip, osy júmysty qolgha alsam degen arman jetegine berildim.

Sonymen, men tenge shyqqannan keyin biraz uaqyttan song arman-oyymdy, joba-josparymdy bayan etip, Elbasymyz N.Á.Nazarbaevqa hat joldadym. Elbasy mening hatymdy 2005 jyly 10 mamyr kýni oqyp «qazaq halqynyng tarihyn, onyng әlemdegi órkeniyettegi ornyn jәne rólin ghylymy taldaugha baghyttalghan» jobama últymyzdy qalyptastyrugha baghyttalghan ýlken enbek dep qoldau bildirgenin Preziydentting kenesshisi Igori Romanov meni arnayy habardar etip hat joldady. Elbasynyng qoldauy mening senimimdi bekemdey týsti. Sóitip, biraz tarihshylardy búl iske júmyldyryp, әueli «Alash» tarihiy-zertteu ortalyghyn qúrdym. Sóitip, tarih mamandaryn Qytay, Resey, Iran, Arab elderine, Tashkent, Qazan, Baku qalalaryna arhivterden derekter jinaugha óz qarajatymmen jiberdim. Qazirgi kýni bizding ortalyqta osy elderden jinalghan tórt myngha juyq kitap qory, qoljazbalar men derekter bar. Olardyng deni qytay, arab, parsy, orys, nemis, aghylshyn tilderinde jazylghan.
Ortalyq eki aida bir shyghatyn «Alash» ta­riy­­hi-et­­no­­­logiyalyq ghylymy jurnalyn shygharyp ke­­le­di. Osy uaqyt aralyghynda «Qazaq ru-taypa­larynyng ta­rihy» turaly 36-dan asa ghylymy enbek ja­riyalandy.

Osynyng bәrin men óz qarjymmen jýzege asyryp kelemin. El ýshin enbek etkenime ókinbey, qayta adal enbegimning aghartushylyq jolgha júmsalghanyna quanamyn.
– Búl ortalyqtyng rular tarihyn jazudaghy negizgi erekshelikteri, ústanymdary, konsepsiyalary qanday?
– «Alash» tarihiy-zertteu ortaly­ghynyng maqsaty – bireuding ruyn nemese atasyn dәripteu emes, qazaqtyng ghylymy tarihyn zerttep jazu. Sebebi qazaq halqy ru-taypalyq dәuirden qazirgi memlekettik dengeyge deyin ósken halyq. Bir memleketting iyesi bolyp otyrghan halyqtyng tarihyn jazu ýshin onyng qúramyn zertteu kerek. Qazaqtyng tamyry – rulyq jýiede emes pe? 43 atadan taraytyn rular: 25 ata – Kishi jýz, 6 ata – Orta jýz, 12 ata – Úly jýz. Biz sonyng týp-tamyryn zerttep jatyrmyz. Qazaq rularynyng myndaghan jyl búryn qalay payda bolghany, tarih sahnasyna qalay shyqqany jóninde derekter әli de mardymsyz. Qazaq rulary degenimiz – qazaq halqynyng qasiyet tútqan ereksheligi, últty qorghaudaghy eng myqty qamaly bolsa da, ony tәrk etuge, búghan qarsy dúshpandyq pighyl qazirgi qazaq qoghamynda әli de basym. Sóitse de, biz múndaylardyng qarsylyghyna qaramay, iynemen qúdyq qazghanday bolyp, shet júrttardaghy derekterdi, elimizdegi maghlúmattardy barynsha paydalanugha tyrysyp kelemiz. Ár rudyng kóship-qonu mekenderi, Shynghys han kezindegi jaghdayy, Qazaq handyghy kezindegi jaghdayattar, olardyng ósip, úiysyp, memleket bolghandaghy yq­paly, sayasy orny sekildi maghlúmattar ru tarihyna qamtyluy tiyis. Olardan shyqqan batyr­lardy, biylerdi, әuliyelerdi, ýlken shayqas­tardy, bir tudyng astyna bir qazaq últy bolyp toptasuyn taldau, zertteu onay emes. Rular tarihy zerttelip kitap bolyp shyqqan son, qazaq halqynyng shynayy tarihyn jazu qiyn bolmasa kerek. Biz múny zerttey otyryp, týrki әlemining tarihyna kirip bara jatqanymyzdy bayqaymyz. Barlyghynyng da týbi bir halyq ekenine kózimiz jetkendey boldy. Jeke-jeke rular bola túra, olardyng týp-tamyry bir jerge, bir iydeologiyagha shoghyrlanghan. Al sanasy tómen, oi-óresi tar adamdardyng biz talqygha salyp otyrghan ýlken kenistik ishinen óz atalaryn bólip alyp, jón-josyqsyz asyra madaqtauy – soraqylyq. Tarih – adamnyng jadysy, ruhy, tili. Halyqtyng últtyq ruhyn kóte­remin deseniz, onyng rularynyng ghylymi, yaghny shynayy tarihyn biluge, qúrmetteuge baulu kerek. Biz kimbiz, búryn kim boldyq, ejelgi dәuirdegi qazaq kim boldy, bolashaqtaghy ornymyz qanday bolmaq? Bolashaq degenimiz – bizding balalarymyz, nemere­lerimiz, shóbe­relerimiz. Olargha biz qanday memleket qaldyramyz? Qanday qoghamdyq orta qaldyramyz? Irip-shirip jatqan qoghamdy azdyryp, tozdyryp qaldyryp ketemiz be, әlde úrpaghymyzgha qazaqtyng eshbir halyqtan kem emes órkeniyeti bolghanyn, tereng tarihy bar ekenin aishyqtap jazylghan tarihy men ata-babalarymyz qan tógip qorghaghan, jeri men qazyna-baylyghyn múra etemiz be? Mine, mәsele – osynda.

Otansýigishtik, eng aldymen, tarihty qúrmetteuden bastalady. Al tarih degen úghym jalpylama emes, әr qazaqtyng ata-babalarynyn, ruynyng tarihy, bastan keshken kýresteri men jenisterinin, jenilisterinin, qayghy-qasiretining bayany emes pe. Ata-babalarymyzdyng salt-dәstýri men elining tarihyn sanasyna sinirip ósken jas úrpaq azamat bolghanda Otanyn, últyn eshqashan satyp, tastap ketpeydi, qazirgi keybir sheneunikterge úqsap, dýniyening qúlyna ainalmaydy. Qazir sheneunikting birazy otansyz qanghybastyqqa beyim desem, artyq aitqandyq emes. Tarihynan, ana tilinen, salt-dәstýrinen mýlde beyhabar, mәngýrt sheneunikter, jasyratyny joq, tek tilimizdi ghana emes, tarih ghylymymyzdyng damuyna da, últtyq salt-sanamyzdy oyatatynday tәrbie beruge de teris qaraytynyn bayqap jýrmiz. Shet júrttardyn, әsirese Europa, Amerika elderining qazirgi azghyndaghan mәdeniyetine tabynushylyq, qazaq últynan bezinushilik sekildi qúbylystar osyndaydan órship bara jatqany jasyryn emes. Sondyqtan men tarihymyzdy jinap-tergen bar qarajatym men yntamdy salyp, bolashaq úrpaqty últtyq ruhta tәrbiyeleu ýshin ghylymiy-zertteuler jýrgizip jatyrmyn degen oidamyn. Qazaq halqynyng kóptegen ru-taypasyn zerttep jazdym.

– Sonda naqty qanday rular turaly, olardyng әrqaysysy neshe tom bolyp jaryqqa shyqqany turaly aita ketseniz?
– Kitap shygharudy biz tama ruynan bastadyq. Óitkeni men tama ru taypasyn búghan deyin ýsh jyl zerttep, mol maghlúmat alghan edim. Sóitip, tama – ýsh tom, tabyn – eki tom, kerderi – bir tom, kereyit – bir tom, jaghalbayly – eki tom, teleu – bir tom, ramadan – bir tom, jalayyr – eki tom, arghyn – ýsh tom, nayman – ýsh tom, dulat – eki tom, qanly – bir tom, qarakesek birlestigi (Álim, Kete, Shómekey) tórt tom – «Mәdeny mú­ra» baghdarlamasymen 12 kitap jaryq kórdi. Baspagha jiberuge Bayúly taypasy turaly – alty kitap, qonyrat ruy turaly – bir kitap, qypshaq ruy turaly – bir kitap, tóreler turaly – bir kitap, qoja, sunaq, tólengitter turaly bir kitap basugha dayyn túr.
– Búl kitaptardy shygharugha qansha qarjy júmsalghanyn aitugha bolmay ma? Ár kitaptyng satylym baghasy qansha degen de súraqtar ózinen-ózi tuyndaydy ghoy?
– Jalpy, býkil júmysty, sonyng ishinde zertteu, dýniyejýzi múrajay­larynan derekterdi jinas­tyru sekildi júmystardy qosa eseptesem, kitaptardyng әr danasynyng ózindik qúnyn shygharu ýshin mólshermen 18-20 myng tenge qarajatym júmsalghan deuge bolady. Týsingen adamgha biz shygharyp jatqan ghylymy túrghydan zerttelgen tarih kitaptary bagha jetpes qúndy dýnie bolmaq. Alayda kitaptardyng әr danasynyng satylym baghasyn 1500-2000 tengeden dep belgiledim. Aldaghy uaqytta alban, suandargha jәne taghy basqa taypalargha material jinaqtalmaq. Osy enbekti jazyp shyqannan song negizgi maqsatym – birneshe tom etip qazaqtyng eng myqty, bilimdar, imandy tarihshylaryn júmyldyryp, qazaq halqy qanday halyq ekenin, sonau ejelgi dәuirden bastap órkeniyet jetistikteri býkil әlemge qalay taraghanyn da qozghasaq deymin. Tipti ózindik órkeniyetke ie bolghan maya taypalary, Amerikadaghy ózge aboriygenderding týrki taypalarynan taraghanyn, olardyng týp atasy týrik imperiyasynyng qara shanyraghyn ústap otyrghan qazaq halqy ekenin dәleldep jazyp shygharsaq deymin. Sonymen qatar ony aghylshyn tiline audaryp, myndaghan danamen shygharyp, qazaq elining tarihyn býkil әlemge pash etkim keledi.

– Búl kitaptar qansha danamen basyldy, ol oqyrmandaryna qalay taralyp jatyr?
– Ru-taypalardyng tarihy turaly kitaptargha degen súranys óte kýshti bolghany bizdi qanattandyra týsti. Júrttyng búghan degen yqylasy eresen eken. Tipti shalghay audandardan kelip, satyp alatyndar jii úshyrasady. Áriyne, kitaptyng shyqqanyn jarnamalau jaghy kemshin, onyng sebebi – qazirgi BAQ-tarda sizding jurnalist әriptesterinizding ózi rugha ýrke qaraytyndyghynda. Tipti olardyng arasynda «eldi ru-rugha bólip jatyrsyn» deytinderi bar. Rulardy qúrmetteudi rushyldyq dep aityp, qazaqtyng salt-sanasyn, dәstýrin әjua-mazaq etu gazetterde, radioda, telearnalarda órship barady. Ókinishtisi sol múnday dúshpandyq әreketterge qazaq jurnalisteri men aqyn-jazushylary bilek sybanyp qatysatyn boldy. Sóitip, olar ata-babalarynyng nalasyna úshyrap, úrpaqtarynyng mәngýrtke ainalatynyn anday almay keledi. Sonymen qatar, qanday qarapayym qazaq balasy bolsa da, ózining ata-baba tarihyn, ruyn biluge qúshtar ekeni dausyz. Tipti ana tilinen beyhabar, qazaqty mensinbeytin keybir sheneunikterge deyin ózining ruyn, onyng tarihyn biluge qúshtar ekenin bayqap jýrmin. Al qara qazaq ýshin ruynyng tarihy eng bas­ty qúndylyq ekeni qashanda sezilip túrady. Qazir tipti mektepte oqityn balalargha deyin «kimning balasysyn» desen, «bәlenbaydyng balasymyn» deydi, «ruyng kim» desen, ruyn aityp, taqyldap túrady. Múndaylar ruynan shyqqan batyrlar men әigili túlghalardy da maqtan tútady. Ózimiz de osylay bolyp óstik. Men de ózimning ruym tama ekenin, onyng ishinde Qarabura atamyzdan taraytyny­myzdy bala kezimde bilip maqtan etkem. Múny әkem qúlaghyma qúighan. Qarabura turaly dastandardy da jattap óstim. Búl turaly jeke kitap shygharu da oiymda bar. Bәlki, mening rular tarihyn zertteuge qúshtar boluymnyng sebebi osydan bolar. Áriyne, ruyn maqtan tútqan balalardyng erjetken song últyn satyp ketpeytini anyq.

Al qazir qazaqtyqtan bezinu, últtyq qún­dylyqtardy synap-minep, odan syrt ainalu, qazaq tilin mensinbeu ata-baba tarihyn, qasiyetin bilmeuden ekeni anyq. Qazaq «bilmegen u ishedi» demey me?! Tipti keybir әigili әnshiler men akterlerge deyin, aqyn-jazushylargha deyin ruyn aitugha namys­tanady, ata saltqa qúrmetpen qaramaydy. Óitkeni olar jasynan ata-baba tarihynan maqúrym óskender ghoy. «U ishseng – ruynmen, tamyryna qaray – bútaghy, te­gine qaray – úrpaghy», «tegin bilgennen qoryqpa, teksizge ainalghannan qoryq» dep beker aitpaghan ghoy halqymyz. Ruyndy qúrmettemey, qasiyet tútpay últ patrioty bola almaysyn. Últtyq mýdde degendi týsinbeytin, halqynyng qamyn oilamaytyn keybir әkimqaralar men biylikte otyrghan toghysharlar ózining jaqynyn tartyp, bilikti mamandardy qudalaghanyn da kórip jýrmiz. Múndaylar oi-óresi tar, topas adamdar ghoy. Múndaylar barlyq últta bar, tipti kenes zamanynda da bolghan. Múny proteksiya deydi. Búl tek bizding qazaqta ghana emes, ózge halyqtyng bәrinde úshyrasyp jatady. Qazaqtyng ruyn qúrmetteui, ony maqtan tútuy, asyl qasiyet dep bilemin. Ótken ghasyrlardaghy jonghargha qarsy soghysta әrbir ru batyrlary óz rularynyng úranyn aityp, dúshpangha atoy salghan.

– Jalpy, múnday pikirleriniz әigili batyr Bauyr­jan Momyshúlynyng oi-tolghamdarymen sәikesedi deuge bolady. Ol bir shygharmasynda bir qauipti tapsyrmany oryndaugha qazaq jigitin júmsaghanda «osydan qorqatyn bolsan, ata-babannyng aruaghy atady» degendey oy aityp qayraghanyn týsindirip jazghan edi. «Rular mәselesi últty iritetin ziyandy әreket» dep týsinetinder bar. Al qazaq tarihynyng jete zerttelmeui de osynday kózqarastan emes pe?
– IYә, dúrys aitasyz. Sebebi bizde tarih ghylymy damymaghan dep aitugha bolady. Qazaqstanda tarih ghylymy joqtyng qasy desek, artyq aitqandyq emes. Ol tek ýstirt jazylghan dissertasiya qorghaumen shektelip jatyr. Biren-saran adamdar shynayy tarihpen ainalysyp jatyr, al kóbi ony kózboyaushylyqqa ainaldyrghan. Tarihtyng aqsap túrghanynyng bir sebebi – bizde tarihshy mamandardyng tek mú­ghalimdikpen ghana ainalysatyndyghynda. Kóp­tegen tarihshy Alash qozghalysy men asharshylyq kezenin zertteuden ary asa almay jýr. Sonyng ózi әli de kóptegen zert­teudi talap etedi. Mәselen, býkil Qazaqstan ghalym­dary jiy­na­lyp, Shoqan Uәlihanovtyng otyz jasyna deyingi jazyp ketken enbegin tolyq zerttep bere almay otyr. Búl ne degen ghylym dengeyi? Asharshylyq kezenining ózin zerttey kele, oghan tarihy baghasyn әli kýnge bere almay kelemiz. Ony qoyynyzshy, kóz aldymyzda bolghan 1986-nyng betperdesi ashylmay kele jatyr ghoy! Onyng ózin әrkim әrqalay búrmalap, әrqalay jazyp jatyr. Kózimizding aldynda ótken tarihty jaza almau degen ne súmdyq?!

– Sonda qazaq tarihyn zertteytin ghalymdar, ghylymiy-zertteu mekemeleri ne tyndyryp jýr?
– Býginde bes ghylymy zertteu instituty júmys isteydi. Arheologiya instituty, Shyghystanu ins­tituty, Tәuelsizdikten keyingi tarihpen ainalysyp otyrghan institut, Nomadtar, yaghny kóshpendiler tarihy instituty. Biraq búlar istep jatqan júmystan bizding júmys ózgeshe sipatta. Ózgelerding nemen ainalysyp, ne jazyp jatqandaryn bil­meymin. Al tarih ghylymy jalpy­halyqtyq dengeyde boluy kerek qoy. Árbir qazaqtyng ýiinde túratyn tarih kitaby әli jazylmay jatyr. Árbir oqushy, әrbir student, әrbir qoyshy, әrbir injener oqyp, ruhy kóterilip, bilim alatyn tarih kitaptary boluy kerek. «Babalarym mynaday eken ghoy» dep, ruhtaryn, otanshyldyq qasiyetin kóteretin tarih jazu kerek. Qazir bizding tarihymyzdy tarihshy­larymyzdyng әlsizdiginen jazushylar jәne basqa sala maman­dary jazyp jatyr. Mysaly, Iliyas Esen­berliyn, Oljas Sýleymenov, Múhtar Maghauiyn, Sofy Smatay, Qoyshyghara Salgharaúly, Aqseleu Seydimbekter siyaqty ­tarih ghylymyna ózge mamandyqtan kelip, bagha jetpes enbek sinirdi. «Tariyh­shymyz» dep kóki­re­gin úryp bizge kelgen tarihshy­larymyzdyng tarihty jaza almay, ghylymmen shúghyldanudyng ornyna úrlanyp ózderining jәne bireuding doktorlyq enbekterin jazghanyn da bayqadym, ondaylardyng siyrek kezdesetin kitaptarymdy úrlap, talan-tarajgha salyp, tarap ketkeni qynjyldyrady. Osynday bala kezinen otbasynan tәrbie almaghan, tarihshylardan qanday ýmit kýtuge bolady?! Qazaq halqy týrik imperiyasynyng qara shanyraghy ekenin, «býkil mәdeniyet әlemge kóshpendilerden taraghan» dep Batys ghalymdary moyyndap otyrsa da, býkil týrkitildes últ pen úlys bizdi «atajúrt» dep Altay ónirinen taraghanyn dәleldese de, ózimiz sony sezinbeymiz. Ýlken ghalym, senator Ádil Ahmetov maya taypalary qazaq rulary arasynan ketkenin dәleldep jýr. Olardyng qoldanghan sózderining kóbining bizding tilmen sәikestigi aiqyn bayqalady. Sol siyaqty qazba tarihy jәdigerler arasynan nemisting svastikasynyn, bes júldyzdyng Altay ónirinen tabyluy, dinning belgileri bizden bastau alghandyghyn, bizding dәuirimizden segiz myng jyl búrynghy «Altyn adamnyn» tabylyp jatqany mәdeniyetimizdin, tarihymyzdyng óte tereng ekenin kórsetedi.
– Osynday oilardy tipti 1985 jyldary jana óziniz esimderin atap aitqan Qoyshyghara Salgharaúly men Aqseleu Seydimbekten de estiytinmin. Olarmen «Egemen Qazaqstan» gazetinde birge qyzmet ettim. Tipti Qoyshyghara ekeumiz bir bólimde, bir bólmede birge otyrdyq. Sonda Aqseleu tipti kýn sayyn Qoyshygharagha kelip әngimelesetin. Tarihty zertteu­ge Qoyshygharany qayraytyn. Sóz arasynda Aqseleu «Átten, milliondaghan dollarym bol­sa, dý­niye­­jýzining arhivterin aqtaryp tarihy enbek jazar edim» dep armandaytyn. Sol kezde Qoyshyghara qazaqtyng kóne tarihyn zertteuge tәuekel etip kirisip edi. Ol kýndiz-týni múrajaylardaghy kóne derek­terdi izdestirip, qazirgi qazaq jerinde qazaq rulary shet júrttarda attary týrlishe atalsa da, san myndaghan jyldardan beri mekendegenin, Altaydan Qyrymgha deyin qazaq jeri bolghanyn, múnda ózge jaqtan eshqanday halyq kóship kelmegenin dәleldep jazghan kitabyn Respublika basshysy bolyp kelgen Núrsúltan Nazarbaevtyng joghary baghalaghany qalamgerler qauymyna mәlim. Búl enbekting tyng taqyryp, janasha baghyt ekenin qazaqtyng elin, jerin qorghauda manyzy zor bolatynyn N.Nazarbaev sol kezde-aq baghamdasa kerek. Ol jazushylar turaly pikir bildirgende birneshe mәrte Qoyshygharanyng esimin atap, onyng kitaptarynyng qúny zor ekenin bildirumen boldy. Keyin Qoyshygharagha tarihy zertteu kitaptaryn jazghany ýshin memlekettik syilyq berildi. Qazir oilap otyrsam, sol kezenderde Reseyding imperiyashyl ghalymdary «Qazaqstan jeri qazaqtiki emes, ózge últtar qonystanghan» degendey pikirlerdi jii qozghay bastaghan edi. Múnyng sony Respublikany bólshekteuge bastaytyn qiytúrqy sayasat ekenin Aqseleu men Qoyshyghara sol kezde syrlas qalamdastaryna ashyp aitqanyn da tyndap otyratynmyn. El Tәuelsizdik alghannan song qazaqtyng ishki jaulary baspasózde bas kóterip, Mәskeuding sol kezdegi imperiyashyl, shovinistik saya­­satyn basshy­lyq­qa alyp, «Qazaqstan jerine tipti qazaqtan búryn orystar qonystanghan, qazaq etnosy últtyq memleket qúrugha jaramaydy, qazaq tilinde qazaqtardyng ózderi de sóilegisi kelmeydi» degendey pikirlerdi ashyqtan-ashyq qymsynbay, úyalmay-qyzarmay basylymdargha jariyalap, tele-radiodadan qonyrsytatyn boldy. Tipti Almatynyng 150 jyldyghyn toylaymyz dep te basyndy. Bir tandanarlyghy, olargha qazaqsha oqymaghan, qazaqsha bilmeytin qazaqtar da qosylatyn boldy. Múndaylargha kәsiby tarihshylar qarsy túrudan jaltaryp ýnsiz qaldy. Ondaylargha qarsy tarihshylar emes, jurnalister tilsiz maydangha shyqqany ózinizge de belgili. Tarihshylardyng búghyp qalghany, jana siz aitqanday, biliksizdikten, jasqanshaqtyqtan, óresizdikten bolsa kerek.
– IYә, sondyqtan ózge mamandyq­tan tarihty zertteuge kelgender jii úshyrasady. Mәselen, Bolatbek Nәsenov degen aghamyz, Alla taghala kýsh-quat bersin, búryn Respublikalyq sa­lyq inspeksiya­syn basqarghan, keyin zeynetke shyqqannan song óz qarajatyna Reseyding múra­ghattarynan derek jinap, 12 tom kitap shyghardy. Tap-taza derekkózderi. Endi jәne 15 tom kitapty shygharghaly jatyr.

Mening tandanatynym – Alash qayratkerlerining qazaq rulary jóninde aitqan tújyrymdaryn tarihshylarymyzdyng basshylyqqa almaytyny. Mәselen, Múhametjan Tynyshbaev mynaday tújyrym týigen ghoy: «…Qyrghyz (qazaq-red.) halqynyng әrbir jeke ruynyng shyghu tegin, aldyn ala zerttemey, sonday-aq onyng kimmen jәne qanday uaqyttarda bas qosqanyn anyqtamay, qyrghyz (qazaq - red.) halqynyng tarihy taghdyrynyng jalpy kórinisin kózge elestetu mýmkin emes».
Qazaq halqynyng tarihy rulyq-taypalyq qúrylymdarmen tyghyz baylanysty ekendigin eshkim de joqqa shyghara almaydy. Qalasaq ta, qalamasaq ta, búl bizding últymyzdyng tarihyna tәn sipat bolyp tabylady. Taypalyq-rulyq qauymdastyq erekshelikteri bizding zamanymyzgha deyingi mynjyldyqtardan bastau alyp, keshegi HH ghasyrdyng 30-shy jyldaryndaghy kenestik dәuirding berik ornyghu kezenine deyin bizding ata-babalarymyzdyng әleumettik, sayasiy-sharua­shylyqtyq ómirimen tyghyz, bite qaynasyp, órbip, óristep keldi. Búl – ghylymda dәleldeudi qajet etpeytin aksioma! Jalpy, «qytaylardyng bes myng jyldyq tarihy bar» degen sózdi estip jýrmiz. Tynghylyqty zertteu jýrgize alsaq, qazaq rularynyng tarihy da sonday kezendi qamtityny dausyz. Úly Qytay qorghanyn salugha mәjbýr etken de bizding babalarymyz emes pe?!

Solay bola túrsa da, Qazaqstan tarihy búryn­ghy bes tomdyqtyng kóleminen as­pay qoy­dy. Elimizding tarihyna baylanys­ty bas­pa­lardan qaptap shyghyp jat­qan «Qazaq­­stan tarihy» oqulyqtary da, negizi­nen, bas­­ty mәsele­lerde birin-biri qaytalaudan úzay qoy­ma­dy. Sonyng saldarynan Batystyng jәne Amerika qúrlyghy elderining býgingi mәdeniyetin әspetteu, últtyq dәstýrli qúndylyqtardyng ekinshi qatargha ysyryluy azghyndaghan úrpaqtyng ýstemdigine jol ashyp keledi. Múnyng el ýshin qaupi asa zor. Búdan biz ózimizding dәstýrli ruhany qúndylyqtarymyz ben últtyq tarihymyzdy qarsy qoyghanda ghana qorghana alamyz. Eger osy aitylghandardy moyyndar bolsaq, qazaq qoghamyn qúraghan rular men taypalar tarihyn terendete zertteu qajettigi ózinen-ózi tuyndaydy.
Onyng ýstine kenestik jýiege deyin qazaq­tyng әrbir ruynyng ózindik ataqonysy, sharuashylyq­tyq kóshu joldary, el basqarghan ru basylary, ot auyzdy, oraq tildi sheshen-biyleri, qol bastaghan eren batyrlary, últymyzdyng ruhani, diny jәne mәdeny ómirinde iz qaldyrghan aituly sal-serileri, daryndy әnshi-kýishileri, aduyndy jyraulary jәne t.b. bolghanyn da eshkimning joqqa shyghara almaytyny aidan anyq. Qazaq rularynyng tarihyn bilu degen sóz osynday aituly túlghalardy maqtanysh etip, bolashaqqa ýlgi etu bolyp shyghady.
Alayda qazirgi qazaq qoghamy iri túlghalardy rulyq emes, últtyq dengeyde nasihattaugha daghdylandy. Al tarihy túlghalar ózderining ruymen birge, rulyq-taypalyq әleumettik qoghamda әreket jasaghanyn nege úmytuymyz kerek? Múnday tarihy beyneler tarihy ózining tughan ruynyng ortaq tarihynan jeke-dara jәne derbes qaralmauy kerek. Rudy úmytyp, últ tarihyn jasaymyz deu – ghylymy qatelik.

Orys otarlauy ornyqqangha deyin qazaqtardyng ózderining esimderine ru-taypa attaryn tirkep aitqany, әkelerining esimderining ornyna dәl osy rular men taypalar attary jazylghany (qonyrat Alatau, shaqshaq Bógenbay, shapyrashty Qarasay, taraqty Bayqozy, alban Rayymbek jәne t.b.) qazaq tarihynan habary bar kisilerge belgili.
Halyqtyng tarihy sanasynda Qanjyghaly Bógenbay, Qarakerey Qabanbay degen esimdermen qalghan últtyq túlghalardy jana jaghdayda nege basqasha ataugha tiyispiz? Batyrlargha óz rularynan dúshpangha qarsy jasaqtardy jinap bergen «qanjyghaly» nemese «qarakerey» rulary tarihymyzda nege úmyt qalulary kerek? Qanjyghaly kim? Qarakerey kim? Búl rular qaydan, qalay shyghyp, ósip-óngen? Búlardy nege qasiyet tútyp maqtan etpeske? Búlar saualdardan góri býgingi janadan jazyluy tiyis etnikalyq, últtyq tarihymyzgha qoyylatyn talaptar bolsa kerek. Búdan shyghatyn qorytyndy – tarihy túlghalardy rularmen, taypalarmen tútas qarastyru mindet.
Últymyzgha tәn taghy bir erekshe asyl qasiyet atalas aghayyndy, tuysty, qúda-jekjatty, dos-jarandy, jiyen-naghashyny qasterleytin salty der edik. Osynau asyl qasiyetterimizden ajyrap qalmaudyng jolyn tynbay izdestiruimiz kerek. Qazaqtyng rulyq-taypalyq tarihyn tereng bilgen azamat bóten júrttyng aldynda ózining últyn qorghap qalugha belsendi júmys isteytin bolady.

– Jalpy, qazaqtyng rulary men taypalaryn zerttegen ghalymdar da az emes qoy?
– Qazaq rularynyng tarihyn jazudan qash­qaqtaytyn zertteushilerge P.IY.Rychkovtyn, V.V.Veliyaminov-Zernovtyn, A.IY.Levshinnin, Shәkәrim Qúdayberdiúlynyn, A.I.Aristovtyn, G.E.Grumm-Grjimaylonyn, V.V.Bar­tolidtyn, aqyrynda ózimizding Shoqan Uәlihanov pen Múhametjan Tynyshpaevtyng jәne ózge Alash kósem­derining enbekterine nazar audarynyz der edik. Halqymyzdyng rulyq-taypalyq tarihyn belsendi, tiyanaqty әri tereng zerttegen osynday ghalymdar bolmasa, býgingi Qazaqstan tarihy tolyqqandy bola alar ma edi? Áriyne, joq. Alayda osynday saliqaly da baysaldy zertteushiler salghan aiqyn jol kenestik-totalitarlyq jýie túsynda ýzilip qaldy. Tipti qazaq rulary men taypalary tarihyn jazushylardyng qughyndalghany, jazalanghany barshagha mәlim. Ruyn maqtan etkendi «rushyl» dep jazghyru bel aldy. Sóitip, әli kýnge deyin «últshylmyn» dep keude qaghatyn aqyn-jazushylargha deyin «balam jeti atasyn bilsin, odan ary bilmey-aq qoysyn, rudy úmytu kerek, úrpaq sanasynan óshiru kerek» degendey kózqarasyn ashyq aityp jýr.
– Qazaq tarihyn zertteuge shejire­lerdin, ru tanbalarynyng septigi tie me?
– Shejirening әrtýrli núsqalary rular tariy­hy­nan qún­dy mәlimetter berumen qatar, tarihy shyn­dyqty shatastyra da týsedi. Onyng ýstine shejireler әrtýrli balamalar týrinde de kezdesedi. Jalpy alghanda, kóptegen rulardyng әrtýrli shejirelik núsqalaryn da zertteu qajet. Shejire barlyq qazaq rularyn bir tudyng astyna biriktiru qúraly deuge bolady. «Barlyq ru, ýsh jýz bir atadan – qazaqtan tuyp taralghan» dep shejire taratu últty úiystyrugha asa quatty iydeologiyalyq nasihat boldy.
– Shejirelerde «qazaqtan Aqarys, Bekarys, Janarys tuyp, odan ýsh jýz – Úly jýz, Orta jýz, Kishi jýz payda boldy, olardan rular taralyp kýni býginge deyin úrpaqtary jalghasyp kele jatyr» degen kózqarastaghy anyz ben aqiqatty ajyratu әli de jetkilikti bolmasa kerek. Búlay deytinim, shejirede aitylghanday, qazaqtyng әr ruynyn, әr jýzining ózindik erekshe minez-qúlqy, túrmysqa beyimdigi bayqalyp túrady. Tóle biyding «Kishi jýzdi nayza ber de jaugha qoy, Orta jýzdi qalam ber de daugha qoy, Úly jýzdi qaugha ber de malgha qoy» degen minezdemesi de beker aitylmaghan bolsa kerek. Áli kýnge deyin Ontýstik jaqtaghy Úly jýz rulary mekendegen jerlerde Kenes ókimetining qyspaghyna qaramastan, jýzdegen qoy ústaghandar da boldy ghoy. Al Qazaqstannyng shyghysy men batysynda búl kezende tórt qoydan artyq mal ústay almaghan edi. Qazir de mynghyrghan maly barlar Ontýstik jaqtaghy qazaqtar emes pe? Al Kishi jýz rulary úrpaqtarynyng minezderi qyzuqandy ekenin jaqsy bilemiz. Orta jýzden sal-seriler, ghalymdar, qogham qayratkerleri jii shyqqany da jasyryn emes. Demek, shejirede qanday da bir shyndyq bar sekildi. Múny biologiyalyq-genetikalyq túrghydan da, tarihy túrghydan da dәleldeu qajet sekildi. Sonday-aq Altaydan Qyrymgha deyingi úlan-ghayyr dalany meken etken qazaqtardyng tilinde dialekt bolmaghany da, bәrine ortaq týr-týsi, qimyl-qozghalysy, jýris-túrysy olardyng ejelden bir atadan taralghanyn bayqatsa kerek. Bәlkim, qazaq rulary 5-10 myng jyl emes, 30-40 myng jyl búryn bir atadan taraghan shyghar…

– IYә, múnday pikirdi de zerttemey joqqa shygha­ra salu jón emes sekildi. Tarihi, ghylymiy-zert­­teu boyyn­sha, týrki tektes halyqtardyng ru-taypalarynyng qalyptasuy Altay dәuirinen bastau alady. Búl әsirese tildik erekshelikterden aiqyn bayqa­lady. Múny belgili týrkitanushy N.A.Baskakov jasa­ghan syzbadan aiqynyraq angharamyz.
Múnda әsirese týrkitildes halyqtardyng tarihy otany Sayan-Altay óniri ekendigi dәleldirek kórsetilgen. Yaghny alghashqy týrki taypalarynyng rulyq-taypalyq birlestikteri jәne memlekettik odaqtary, negizinen, osynda dýniyege kelgen jәne qazirgi qazaq jeri arqyly Batysqa qanat jayghan. Búdan shyghatyn qorytyndy – keyingi qazaq rularynyng ata-babalarynyng tereng tamyrlary sonau týrki dәuirlerine boylap ketkeni.
Oghyz-qarlyq-qypshaq birlestikteri­nen bas­tau alghan qazaqtyng ru-taypalary kóptegen qily tarihy kezenderdi bastan ótkizip, ózining mem­le­ket­tigin – Qazaq handyghyn qúra aldy. Kósh­peli ru-taypalardyng bir ortalyqqa birikken memleketin úiystyrudyng ózining sol zamanda adamzat tarihyndaghy orny erekshe boldy. Búl – memleketting etno-әleumettik tiregi, yntymaghy jarasqan, «el basyna kýn tuyp, at auyzdyghymen su ishken» zamanda «bir jaghadan bas, bir jennen qol» shyghara bilgen qazaq rulary men taypalary boldy. Alayda orys otarlauy jәne kenestik totalitarlyq biylik qazaqtyng dәstýrli qoghamyn kýiretip jiberdi. Ásirese HH ghasyrdyng 20-shy jyldarynan bastap Kenes ókimeti tarapynan qazaq rulary men taypalaryna ashyqtan-ashyq shabuyl jasap, qoghamda dúshpandyq kóz­qaras qalyp­tasty. Búl әli ósher emes. Qazaqtyng ru-tay­pa­laryn týgendemek týgil, adamdar­dyng ózde­ri­ning tughan ata-babalarynyng esimin esten shygharatyn, yaghny dәstýrli tarihy sanany tәrk etetin ruhsyzdanu, rusyzdanu jәne últsyzdanu әli jalghasyp keledi. Rushyldyqtan qorqamyz dep, ózindik ereksheligi bar, shyn mәninde, ótkeni ru-taypalardan qúralghan últymyzdyng tarihyn kópe-kórneu bayqamay, «últtyq», «halyqtyq» degen jalpylama úrandar tasasynda «jauyrdy jaba toqyp» jýre beremiz be? Rular tarihyn últ tarihyna qarsy qoyghanymyz qalay bolady?!
Sonda biz qazaqty etnikalyq túrghydan qúra­ghan әrbir rudyng alghash ózindik rulyq tulary bolghanyn (Múhammed Haydar Dulatiyding «Tariyh-iy-Rashidiyin» qaranyz), olardyng jeke rulyq tanbalary-belgileri bolghanyn, keyinirek rulyq úrandardyng ýstemdik alghanyn maqtan etip aitudan nege jaltaramyz? Nelikten osynday kóptegen ru-taypalar mәselesine qatysty tarihymyzdyng qúndy da baghaly jaqtarynan qasaqana, sanaly týrde bas tartuymyz kerek?
– 100 tomdyq auqymdy, ensiklo­pe­diyalyq enbekti jazyp shygharudy jýzege asyryp jatqan júmystarynyzgha qoldau, kómek kórsetkender bar ma? Tenderge qatystynyzdar ma?

– Tenderge qatysu bylay túrsyn, bizdi eshbir mekeme esiginen qaratpaydy deuge bolady. Bәri ru-taypa mәselesinen ýrkip-qorqatyn bolsa kerek. Alayda esimderi halyq arasynda qúrmetpen atalatyn marqúm Salyq Zimanov pen әigili ghalym Kenes Núrpeyisovten bastap, әigili qalamgerler Ázilhan Núrshayyqov pen Qalmúhan Isabay, Rymghaly Núrghaliyev pen Qabdesh Júmadilov, Aqseleu Seydimbek pen Qoyshyghara Salgharaúly, Uaqap Qydyrhan men Sovethan Ghabbasov, әigili matematik ghalym Asqar Júmadildaev, arheolog-ghalym Zeynolla Samashev sekildi esimderi keni­nen tanymal bolghan ghylym, mәdeniyet qayratker­lerine deyin qazaqtyng aituly ziyalylary bizding júmys ornymyzgha kelip, enbegimizge ruhany demeu jasap, qoldau bildirgeni bizdi, әriyne, qanat­tandyra týsti. Juyqta Preziydent Ákimshiligining jauapty qyzmetkeri, belgili jazushy Álibek Asqarov ortalyqqa kelip, shygharghan tomdardy kórip rizashylyghyn bildirip ketti. Jalpy, Elbasymyzdyng bizding júmysymyzgha kózqarasy dú­rys bolsa da, keritartpa ziyalylar men sheneunikterding teris pighyly ózgere qoyghan joq.

Ángimelesken Quanbek Boqaev

http://anatili.kz/?p=8446#more-8446