San ghasyrlar boyy esimi tarihtan óshpey kele jatqan bir esim bar. Ol – Shynghyz han. Onyng ómiri, tarih joly, ómiri men ólimi turaly qanshama kitaptar jazyldy desenizshi.

Tarihtyng izin kesushi adamdar kóp. Óitkeni tarihy tanym jyl sayyn ósip keledi.

Jaqynda qolymyzgha «Shynghyz  han» degen kólemdi kitap tiydi. Ghylymiy-tanymdyq, jastargha arnalghan.

Qos avtordy tanystra keteyin. Biri -  Últtyq qauipsizdik komiytetining generaly. Sayasat ghylymdarynyng doktory, Memleket jәne Qogham  qayratkeri Erjan Bekbauúly Isaqúlov ta,  ekinshisi Ontýstik Qazaqstan Memlekettik uniyversiyteti týrkitanu ghylymiy-zertteu institutynyng agha-ghylymy qyzmetkeri, arab, farsy, shaghatay tilderining mamany, Qazaqstan Músylmandar Diny basqarmasy Ghúlamalar Kenesining mýshesi – Zәripbay Júmanúly Orazbay myrza.

Últtyq janghyru kezeninde jazylyp, oqyrmangha jol tartqan «Shynghyz han» kitabyn әri qyzygha, әri ne janalyghy bar eken? – dep qaraghanymdy jasyra almaymyn.

Kitaptyng әueli mazmúnyn qarap shyqtym. Formasy, arhiytektonikasy bólek eken.

Óitkeni kitap tini Rashiyd  ad-Din Hamadaniyding «Jamigh at – tauariyh» (Tarihtar jinaghy) men Sharaf ad-Diyn  Yazdiyding «Zafar nama» (Álemdi jenip alushynyng tarihy) atty kitaptaryna týsindirme túrghysynda jazylypty. Búl kóne zamandardan kele jatqan forma. Kitap turaly – kitap.

«Shynghyz han» kitaby da «Jamigh at-tauariyh» kitabyndaghy týrki tarihy jәne Shynghyz hannyng shyghu tarihy, ortasy turaly biz bile bermeytin qúndy derekter men maghlúmattargha  sýiengen zertteu eken.

Avtorlar «Jamigh at-tauarihtyn» tikeley qazaq halqynyng tarihymen terennen attasyp jatqanyn zerttep, saraptama jasaydy.

Formalyq jaghynan ghylymy sheshim tapqan. Mәselen, atalmysh kitaptan mysal alynyp, oghan  jan-jaqty týsindirme beriledi.

Ayta ketelik, osydan 700 jyl búryn jazylghan tarih kitaby qazaqsha birde bir ret basylym kórmegen eken. Tek 2018-2019 jyldary ghana Halyqaralyq Týrki akademiyasynyng ghylymy jobasy retinde  Rashid ad-Din Hamadaniyding «Jamigh at-tauarihy» men Sharaf ad-Din Aly Yazdiyding «Zafar namasy» túnghysh retinde qazaq tilinde   jaryq kóripti.

«Shynghyz han» kitaby 124 tarmaqshadan túrady. Qorytyndynyng ózi 187 betti qúraydy. Oghan jýzdegen siltemeler men ondaghan geografiyalyq kartalardy qosynyz. Osydan-aq kitaptyng ghylymy aqparatynyng myqty ekenin kóruge bolady.

Sózimizdi «Jamigh at-Tauariyh» atty  kitaptyng jazylu bayanynan bastayyq.

Rashid at-Din Hamany týrki degen elding eng әueli  túraq mekenin anyqtaudan bastaydy. Jәne olardy «Jeyhun men Seyhun» bastauynan Shyghys elderi  shekaralarynyng shegine deyin,  Deshti Qypshaqtan  Júrsha men Qytay  uәlayattarynyng shekaralaryna deyin edi...

... Kóne jazbalarda olardyng tirshiligi jayly jetkilikti derekkózder joq, al key kitapta olar turaly shamaly derekter ghana keltirilgen...

Degenmen, týrki men múghuldardyng taypalary men rularynyng bәri bir-birine úqsas jәne olardyng tilderinin  negizi (shyghu tili) de týgeldey  bir, tek múghuldar týrkilerding bir toby ghana bolyp tabylady...

... ghasyrdan ghasyrgha olardyng (múghuldar men týrkilerdin) shynayy tarihy bolmysy anyq týrde  múghul tilinde jәne múghul jazuymen jazylghan».

Úzaq mysaldy osy jerden ýzeyik. Býginge deyin múghul jazuyn – kóne úighyr jazuy dep keldik. Jәne solay dep jazyp jýrmiz. Búghan  Erjan Isaqúlov pen Zәripbay Orazbay kelispeydi. Olar óz pikirlerin Múhammed Haydar Dulatiyding «Tarih – y Rashidi» kitabynan mysal alyp, dәlel úsynady. Osyghan nazar audaralyq; «Toghylyq Temir osy naqty toghyz artyqshylyqty dәleldeytin jarlyqqa  qol qoydy. Men sol  Toghylyq Temirhannyng jarlyghyn kórgen edim...

...Jarlyq kóktem mezgilinde , donyz jyly Qúndyzda moghol tilinde  әri moghol jazuymen jazylghan edi...»

Shynynda, búl nazargha alarlyq derek qoy dep oilaymyn. Avtorlar Shaghatay men Ýgetay bitikshiler, yaghny hatshylar ústaghanyn jәne olar tarihy oqighalardy Shynghyz hannan bergi kezendi jazdyryp otyrghan degen pikir aitady.

Sonday bitikshilerding biri – otyrarlyq úighyr, bitikshi  Shynqay degen kisi eken. Búl derek «Jamigh at-tauarihta» bar. Osyghan sýiene otyryp, avtorlar «... qaghannyng jarlyqtaryn jәne memleketting qúpiyalaryn tek múghul tilinde jazyp otyrghan», - dep qorytyndy jasaydy.

Avtorlar kezinde «Jamigh at-tauarihtyn» oryssha audarmasynda qateler men búrmalaular  ketkenin jazady. Sodan «múghul» sózi «monghol» dep  qate audarylghan dep esepteydi jәne «Jamigh at-tauariyhqa» jýginedi. Derekke nazar audaralyq. Tarihshy bylay dep jazady.

«Qazirgi kezde (ishtey kóp tarmaqqa bólinip) «múghul» degen әigili atpen belgili  qauymdar,  mysaly; jalayyr, tatar, oirat, merkit pen basqa  múghuldargha úqsaghan (tek) әrqaysysy ózining memleketin iyelegen keybir halyqtar: kereyt,  nayman jәne ýngit siyaqty  taypalar, solargha úqsas (basqa da taypalar): bayyrghy zamandardan qazirgi uaqytqa deyin qonyrat, qoralas ,ikiras, eljigen, úranqay, kelengit degen atpen belgili jәne (osylargha úqsas) basqa da taypalar múghul – dýrlikken dep atalady».

Kez-kelgen ghylymy pikir derekter  naqtylau arqyly kórsetiledi. Osyghan oray, E.Isaqúlov pen Z.Orazbay  «Jamigh at-Tauarihtyn» L.A.Hetagurov audarmasyndaghy oryssha núsqa men qazaqsha audarmany qatar qoyyp, ondaghy derekterdi salystyrady.

Hetagurov audarmasynda:

... po rekam y goram (oblastyah) naroda nayman, kak napriymer Kok-Irdysh (Siniy Irtysh), Irdysh, [gora] Karakorum,  gory Altaya, reka Organ...

...Ne esti ly zdesi propusk –Kara Irdysh,t.e.Chernyy Irtysh,-reka,berushaya nachalo s Altayskih gor y vypadayshaya v oz.Zaysan?

...Organ- «povidimomu, razumeetsya r. Orhon, pravyy pritok «Selengi» dep jazady.

Endi Zәripbay Orazbay múny: 

«...nayman qauymyna  tiyesili Kók Ertis pen Ertis siyaqty dariyalar (olardyng eki jaghalauyndaghy) Qaraqúrym (U.Q.) aimaghy men (ol aimaq úshtasatyn) Altay taulary, Úrghan ózeni» dep audarghan.

Sonymen, orysshagha audarghandar  Qaraqúrym degendi qatelesip, Qaraqorym dep jәne ony Ertisting shyghysynan myng shaqyrym jerge aparyp qoyghan. Úrghan ózenin Orhon dep kórsetken – dep jazady avtorlar.

Aytularynsha, oryssha audarmada audarylmay tastap ketken jerler de bar eken. Mysaly, Hetagurov Úrghan degen sózden keyin «Qyrghyz ben Kem-Kemjýt uәlayattary jәne jaylaulary men qystaulary  kóp Múghulstan» degen sóilemdi tastap ketken.

Eki avtor Búrqan Qaldún qazirgi Shyghys Qazaqstan jerindegi  Búqtarma ózenining soltýstigi men ontýstigin alyp jatqan Tarbaghatay (Búrqan), Listvyaga (Qaldún) dep  joramaldaydy. Jәne týrkilerding tarihyn búrmalau «Jamigh at-Tauarihtyn» kirispe bólimin búrmalaudan bastalghan dep esepteydi.Oghan naqty dәlәlder keltiredi.

Ghylym bolghan song onyng әrqaysysynyng derekkózderine qarap,  oy týy kerek. Sondyqtan da әrtýrli pikirden qashpay, tereng boylap, zerdeleu qajet. Óitkeni týrki, onyng ishinde  qazaq tarihy búrmalanghan. Múny qazir ghana bilip jýrmiz ghoy.

«Jamigh at-Tauarihtyn» oryssha audarmasynda  Mongoliya  (Mugulistan) dep qosarlanyp audarylghan. Keyingi jariyalanymda Mugulistan degen sóz  tek Mongoliya dep berilgen. Audarmashy men sayasattan ketken qatelik. Úly Múghulstandy  monghol dep atap, tarihy falisifikasiya jasalghany ókinishti.

Avtorlar, Shynghyz han qúrghan memleket astanasy Ertis ózenining boyyndaghy Qaraqúrym jazyghy dep biledi. Jәne oghan qajetti derekterdi keltiredi.

Orys samoderjaviyesi 1761 jyly Tauly Altaydy orys  imperiyasynyng qúramyna  kirgizedi. Al 1918 jylghy nauryzda Kolchak basqarghan Sibirding Uaqytsha ókimetining sheshimimen tauly Altay Biysk uezining qúramynan shygharylyp, Qaraqorym-Altay degen okruge ainalady,onyng qúramynda Qaraqorym uezi qúrylady. Biraq,1920 jyldyng qantarynda Sovet ýkimeti ornap,Qaraqorym uezin joyady,onyng ornyna qaytadan Tauly Altay uezin qúrady.

Qos avtor «Jamigh at-Tauarihtyn» týp-núsqa mәtinining birde-bir jerinde «monghol» degen sóz joq dep jazady. Jәne «monghol» jasandy sóz, parsy  tilinen oryssha audarghanda  ketken qatelik dep esepteydi. Óitkeni  týrki sózderining parsy әripteri arqyly jazylghan transkripsiyasyn jasaghanda  keybir әripterining jazyluy men oqyluy kezinde ketken qatelik ekenin  lingvistikalyq mәlimet dәleldeydi.

Múghuldar –týrikter degen mәselege úzaq taldau jasauymyzdyng sebebine keleyik. Ol әlemde aty  óshpegen Shynghyz hannyng kim jәne qay últqa jaqyn ekendigin anyqtau ýshin qajet boldy. Sonymen, «Jamigh at-Tauarihtaghy» Shynghyz han dәuirinde  «múghul» atalyp ketken týrki taypalaryna bayanyna nazar audaralyq. 

Rashid ad-Din «olardyng (týrkilerdin) syrt kelbeti men tili múghuldardyng syrt kelbeti men tiline say, óte úqsas keledi, sebebi sol kezenderde múghuldar týrki taypasyna jatatyn qauym edi. Qazirgi kezde olardyng (basyna qoyghan) baqtyng (patshalyghynyn) qúdirettiligi men úlylyghynyng sebebinen (týrkige jatatyn) basqa ru – taypalardyng barshasy  (múghul degen) arnauly ataumen atalatyn boldy».

Tarihshy osylay birtekti týrki múghuldarynyn tarihyn bayandaydy. Ony jalayyrlardan  bastaydy.

Rashid ad-Din jalayyrlardyng Shynghyz han dәuirinen búrynghy tarihta bar ekenin naqtylap jazady. Sonday kóne dәuirlerding birinde jalayyrlar men qytaylar shayqasqa  týsedi. Sóitip kóp jalayyr shayqasta  mert bolyp, birazy qashyp qútylady.

Jaudan qashyp bara jatqanda jalayyrlar  Dutum Maninnyng әieli Numulundy óltirip ketse kerek. Sodan olardyng birazyn jalayyrlardyng ózderi qyryp tastaydy, birazy  Qaydu hangha qúl bolyp, qútylghany Shynghyz handy panalaydy. Birte-birte Shynghyz hannyng senimine kirip, ózderining   qadyr-qasiyetimen  Shynghyz han syilaytyn dәrejege jetedi.

Rashid ad – Din jazady: «...olardyng bayyrghy júrty  (Shynghyz hannyn ata júrty bolyp tabylatyn) Qaraqúrymda bolghan». Múny jalayyrlardan shyqqany Aqtan sopy Qútbtyn  «Bizding tarihymyz» atty qoljazbasy rastaydy. Ol derek boyynsha jalayyrlar  Ile ózenining ong jaghalauynan  Múztaugha  (Altay -U.Q.) deytin jerlerdi mekendegen.

Tarihymyzgha oralayyq. «Búl jalayyr ruy óz aldyna sany kóp halyqqa ainalghan ýlken, on tarmaqtan, olardyng әrbiri  kóptegen qauymnan túrady. Olar kelesidey bólinip, retpen atalady: Jat, toqyrauyt, qónsauyt, qúmsauyt, nilqan, qúrqyn, tólengit, bóri, shanghút».

Ayta ketelik,  Aqtan sopy Qútbtyn  «Bizding tarihymyz» qoljazbasyna jýginsek, Shynghyz han Jetisuda  Qúryltay   jasap, barlyq balalary men tuystaryna, әskerine enshi bólip bergen. Jalayyrlar  da enshi alyp, býgingi kýnde on eki ata bolyp otyr.

«Jamigh at-Tauariyh» kitabynda bylay dep jazylghan. «Shynghyz han dәuirinde jat tarmaghynan shyqqan, barlyq jalayyr ruy ishinde óte ataqty da abyroyly  Múqaly Goyon bolghan. 

Shynghyz han әskerining sol qanatynyng bәri moyyndaytyn edi. Onyng úrpaqtaryn da «goyon» laqabymen ataydy, maghynasy qytay tilinde «úly han» (degendi bildiredi). Shynghyz han ony әskerimen birge Qaraun jidun dep atalatyn jerde qaldyryp ketken kezde qytaylyqtar oghan osy laqap atty bergen. Onyng úly Búghyl Goyon   Ýgetay qaghan dәuirinde әkesining orynbasary bolghan. Oghan múnday ataudy Shynghyz han bergen».

Rashid ad-Din jalayyrdan keyin sunit taypasyn ataydy. Sunitten bólinip shyqqan qabtúran taypasy. Búl taypadan kóp әmirler shyghypty. Solardyng ishinde Shyrmaghúndy erekshe ataydy.

Ýgedey qaghan Shyrmaghúndy erligi, batyrlyghy men batyldyghy ýshin tórt týmen (qyryq myn) әsker lashker tammasy etip bekitedi.

Tarihta osy rudan taraytyn kóptegen әskerbasshylardyn, әmirlerding atyn ataydy.

Týrki taypasynan kiretin taghy bir ýlken tarmaq bar. Ol - tatarlar.

Rashid ad-Din tatarlardyng attary «ejelgi dәuirlerden әigili bolghan» dep jazady.

Tarihshy dereginshe, olar Qytay  uәlayatyna jaqyn shekaralas jerde túrghan. «Olardyng túraqtau orny (atajúrty) Býiir Naur atalatyn jer bolatyn.»

Rashid ad-Din tarihshynyng jazuyna qaraghanda olar Qytay patshalaryna  moyynsúnatyn jәne olargha salyq tólep túrghan.

Tatar, dýrben,  saljúrt, taypalary birigip odaq qúrady. Kemer ózeni men Anqúra  muran ózenderi boylaryn jaylaghan. Anqúra muran – Eniysey bolsa kerek-ti. Al Kemer qazirgi  Abakan ózeni siyaqty. Tarihshy, «ol qala qyrghyzdar uayalatyna jatatyn» dep jazghan.

Jazbagha qaraghanda tatarlar kýrdter,  shular, frankter siyaqty bir-birimen janjaldasqan, qyryq-pyshaq bolghan kórinedi.Biraq kerek kezde tez birigip,jaularyna qarsy túrghan.

Rashid ad-Din «Shynghyz hannyng jәne onyng әuletinin  (basyna qonghan) baqtyng sebebinen basqa jalayyr, tatar, oirat, onghút,  kereyit, nayman, tanghút siyaqty basqa týrki rularynyng barlyghy ózderining (ejelden) belgili  ataulary men ózindik laqaptary  bola túra, ataq-abyroy ýshin ózderin «múghul» dep ataydy, - dep jazypty.

Tarihy derekterge erekshe mәn berilgen kitapta  tatarlardyng kim ekeni turaly naqty tújyrym bar. Tatarlar bir taypanyn aty emes eken. Sózimizdi dәleldi bolu ýshin  «Jamih at-Tauariyh» kitabyna jýginelik. Onda tómendegishe jazylghan:

«... qazirge deyin Qytay, Ýndi, Sind aimaqtarynda , Shyn men Mashynda qyrghyz, qilar, bashqúrt elinde  Desht Qypshaq pen soltýstik aimaqtarda, arab qauymynda   Shamda, Mysyrda, shyghysta barsha týrki taypalaryn tatarlar dep ataydy».

Tarih kitabyna qaraghanda  «ataqty da danqty tatar rulary  altau eken. Taratyp aitsaq,  tútúghyl-tatar,  alshy-tatar, terat-tatar,  barqy-tatar. Solardyng ishindegi eng qúrmettisi, syilysy, belgilisi tútúghyl ruy eken.

Tatarlar men múghuldar birde tatu, birde batu jýrse kerek. Ayaghy tipti jaugershilikke úlasady.

Oghan bir ghana mysaldy aitsaq ta jetkilikti.

Qabyl hannyng qonyrattan shyqqan әieli  Quaqu Lúqudyng túghan aghasy Sayyn tegin  auyryp qalady. Ony emdeuge múghuldar  tatarlardan Jarqyl degen  emshini aldyrady. Ony «Kami» desedi eken. Ol aurudy qamshymen emdeydi. Biraq, oghan em qonbay, Sayyn tegin óledi.Biraq onyng agha-inileri  keyin Jarqyl emshini óltirip ketedi. «Sonyng sebebinen múghuldar men tatarlar arasynda jaugershilk payda boldy» dep jazypty  tarihshy.

Qangha-qan, jangha-jan. Dala  zany osy. Tatarlar Qambaghay qaghandy ústap alyp, ony Qytay patshasyna jiberedi.

Rashid ad-Din múny bylay dep jazady. «Qytay patshasy Qambaghay qaghandy temir shegemen aghash esekke qaghyp tastaugha búiyrady. Sonda Qambaghay qaghan bylay deydi: Meni sen emes, basqalar ústady. Menimen múnday jiyirkenishti týrde (esep) aiyrysuyng eshbir maqtanugha layyq emes. Tómen әri bekzattylyqtan tys (is bolyp tabylady). Barlyghy mening tuystarym bolyp keletin múghul taypalary (men ýshin) senen kek qaytarugha  tyrysady, sol sebepten saghan da, sening memleketine de qiyndyqtar keledi».

Biraq Altan han Qambaghay qaghandy aghash esekke qaghyp, qinap óltiredi.

Búl - basqa da tarihy derekterde de oryn alghan aqiqat.

Zaual kóp úzamay keldi.Qabyl hannyng úly Qútula han Qytay әskerin joyyp, elin qyrghyngha úshyratady.Bar baylyghyn  tartyp alady.

Búdan neni úghynugha bolady?! Shynghyz han úrpaqtarynyng múghul ekendiginde. Múny tarihy sanagha qúiyp qoyalyq.

Endi Merkit dep jýrgenimiz kim? Soghan toqtayyq.

Oghan jauapty Rashid ad-Din kitabynan tabamyz.

Merkitterding taghy bir aty  Udoyyt eken.

Udoyyt-merkit ruy tórt tarmaqtan túrady. Olar – uhaz, mudan, tudaklin jәne jiuyn.

Tarihshynyng jazuyna qaraghanda «merkitter múghuldardyng bir bóligi (taypasy) edi». Olar Shynghyz hanmen de,  Onmen de shayqasyp soghysqan.

Merkitter qolyna Shynghyz han oida joq ta týsip qalady. Dala zanyna sәikes qúnyn tólep, Shynghyz han qamaudan bosap shyghady.

Keyin Ong han men onyng bauyry Jaghambumen birlesip, Shynghyz hannyng ýiin tonap, bәibishesi Bórte Fujindi alyp ketedi. Keyin Bórteni qaytarady. Shynghyz hannyng úly ómirge  keledi. Oghan  Joshy degen at beriledi.

Rashid ad-Din kitabynda  kýrleuit,targhút, oirat taypalary turaly  kóp derekter bar. Basqa da ru taypalary turaly qyzyqty derekter barshylyq. Degenmen, kereyt taypasy turaly aita ketken jón bolar.

«Jamigh at-Tauariyhqa» sýiensek, kóne zamandarda bir patshanyng jeti úly bolypty. Jýzderi qara tory eken. Sodan kereyt dep atalyp ketipti.

Kitaptaghy úighyr, qyrghyz, qarlyq taypasy turaly derekter de qyzyq. Endi qypshaq taypasy turaly birshama  sholu  jasay ketelik.

Derekke sýiensek, Shynghyz han  dәuirinde qypshaqtardyng Kýnshaq atty әmiri bolypty.

Múghul bolghan týrki  taypalary turaly  tarihi  kitapta  keng aitylghan. Sonyng bir sarasy tómendegidey.

«Niruun men qiyat ruynan әri Alan Quannyng taza әuletinen taraytyn jәne dýniyege onyng tikeley altynshy úrpaghy  Qabyl hannan taraghan qiyat bórjigen  atalatyndar. Olardyng shyghu tegi kelesidey. Olar Qabyl hannyng nemeresi, Shynghyz hannyn  әkesi Jesugey bahadurden taraghan», - degen derek  qalyng júrtty elendetetin shyghar.

Jalpy kitaptaghy derekter men avtorlardyng týsiniktemeleri arqyly  kóne zamandardyng   kómbesin ashqanday bolasyn.

Kitap «Shynghyz han» dep atalatyn bolghandyqtan, endi tikeley ol kim? Qanday ru nemese taypagha kiredi degen saual tuyndaydy.

Avtorlar «Jamigh at-Tauariyhqa» sýienip, Shynghyz han shejiresin tómendegidey taratady.

-Shynghyz hannyn  әkesi Jesugey, múghúl tilinde  ony «Ichiga» deydi eken. 

-Ekinshi atasy – Bartan Bahadúr, múghúl tilinde ony «Ibuga» dep ataydy.

Ýshinshi atasy – Qabyl han, múghúl tilinde ony – «Ilinchiyk» deydi.

Tórtinshi atasy – Týmbiyne qaghan, múghúl tilinde ony «Budatur» deydi.

Besinshi atasy – Baysynqúr, múghúl tilinde ony «Budaukur» deydi.

Altynshy atasy – Qaydu han, múghúl tilinde ony «Burqay» dep ataydy.

Jetinshi atasy – Dutum Maniyn, múghúl tilinde «Dutakun» deydi.

Segizinshi atasy – Bodanjar.

Avtorlar Bodanjardy toghyzynshy atasy dep esepteydi. Biraq, «Jamigh at-tauarihta» ol segizinshi ata dep kórsetiledi.

Sonymen, Shynghys qaghannyng toghyz atasyna deyin múghuldar ekenin bildik. Sonda Shynghyz hannyng týbi týrki bolmay ma?

Avtorlar «Jamigh at-tauarihtaghy» derekterdi salystyra kelip, Shynghyz qaghandy 1155 jyly tuyp, 1227 jyly 72 jasynda dýnie salghan dep esepteydi. Búl basqa da Shynghyz han turaly jazylghan derektermen sәikes keledi.

Shynghyz qaghannyng ata-babasy turaly derekter bayandaldy. Al onyng otbasylyq jaghdayy qanday? Endi osyghan nazar audaryp kórelik.

Shynghyz hannyng 500-ge jaqyn әielderi men kýnderi bolypty. Olar әr rudyng qyzdary. Erjan Isaqúlov pen Zәripbay Orazbay  olardyng birazyn Shynghyz han múghúldardyng dәstýrine sәikes aittyryp alghan dep jazady.

Al kópshiligi joryqta týsken tútqyn әielder siyaqty. Degenmen, Shynghyz hanyng janyna jaqyn bes әieli bolghan. Solar turaly da әngimeley keteyik.

Birinshi әieli – Bórte fujiyn, qonyrat ruy patshasy  әri kósemi Day Noyannyng qyzy.Bas bәibishe atanghan Bórteden Shynghyz qaghan tórt úl, bes qyz sýiedi.

Ýlkeni - Joshy. Odan býkil Desht-Qypshaqtyng barlyq patshalary men hanzadalary taraydy.

Odan keyingi úly- Shaghatay.

Ýshinshi úly – Ýgedey qaghan.

 Tórtinshisi – Tóle.

Tóle –múghúlsha – «Ayna» degen úghymgha sәikes keledi. 

Shynghys qaghannyng ekinshi әieli – Qúlan hatun. Ol Uhaz –merkit ruynyng kósemi Qayyr Usunnyng qyzy.

Ýshinshi әieli – Esughan, tatar qyzy.

Tórtinshi әieli – Kýnju hatun. Ol Qytay patshasy Altan hannyng qyzy.

Besinshi әieli – Esúlyn, tatar, tórtinshi әieli Esughannyn  túghan әkpesi.

«Shynghyz han» kitabyndaghy taghy bir óte manyzdy derekti attap ótuge bolmaydy. Ol Shynghyz han men Ámir-Temirding atalas, tuys ekendigi turaly mәlimet. 

Búl tariyhqa qanshalyqty janasymdy? Múny aighaqtau ýshin 1420-1425 jyldary Shirazda parsy tilinde shyqqan Sharaf ad-Din Aly Yazdiyding «Zafar nama» (Jenis kitaby) kitabyna jýgingen jón.

«Zafar nama» eki bólimnen túrady.

Birinshisi – «Tariyh-y Jahangiyr» (Álemdi jenip alushynyng tarihy);

Ekinshisi – Ámir-Temirding ómirbayany men onyng dәuiri turaly jazylghan. Búl «Zafar namanyn» zandy jalghasy bolyp tabylady.

Birinshi kitaptyng mazmúny «Shynghyz hannyn» bayany men ata tegine arnalghan. Kitaptaghy tarihy derekter Rashid ad-Din Hamadaniyding «Jamigh at-tauariyh» atty kitabynan alynghany shýbә keltirmeydi. Al, Yazdy «Tarih iy-Jahangirdi» alghysóz retinde paydalanghan.

Ámir-Temir - Qarashar  noyannyng besinshi úrpaghy.

Endi Ámir-Temirdin  tegin jiktep kórelik. Ábu Muzaffar Temir gurgan (kóregen) bin Ámir Taraghay bin Berqúl bin Elengir bahadúr bin Ejil  noyan biyn  Qarashar  noyan bin Sughul sheshen bin Erdemji barlas bin Qajula bahadúr biyn  Tumbiyne han biyn  Baysynqúr han biyn  Qaydu han bin Dutum Manin han bin Búqa qaghan bin Bodanjar han bin Alan Qua.

Avtorlar óz kezeginde Sankt-Peterburg uniyversiytetining professory Túrsyn Ikramúly Súltanov syndy tarihshynyng әrtýrli derekterge silteme jasap, Ámir-Temirdi Ýgetaydyn  úrpaghy degen oi-pikirine kelispey, óz derekterin qarsy qoyady.

Qos avtor dulat ruyn Tumbiyne hannan taratady. Al Tumbiyne han Shynghyz hannyng tórtinshi atasy, múghúlsha tórtinshi   atany  «budatu» degenin algha tartady.

Tumbiyne hannyng altynshy úly – Qabyl han. 

Derekterge sýiensek, mynany kóremiz: Bodanjar men Shynghyz hannyng ýshinshi atasy Qabyl han bir әke men bir  shesheden túghan. Qabyl hannan Qiyat, Bodanjardan Dulat ruy taraydy.

Ámir-Temirding túp-túqiyannynan qaydan shyqqanyn tabu ýshin Yazdi  osynday salystyrmaly tarihy ómirbayandy oryndy paydalanghan.

Yizdiyding taratuynsha Shynghyz han men Ámir-Temirding atalary egiz bolypty.Ony taratyp aitsaq tómendegidey bolyp shyghady.

Tumbiyne hannyng Qabyl men Qajuly degen egiz úldary bolypty. Qabyl shejire, tarihy derek boyynsha Shynghyz hannyng ýshinshi atasy. Al Qajuly Ámir-Temirding segizinshi atasy.

600 jyl boyy jasyryn tarih Ámir-Temirdi ózbek  dep keledi. Endi tarih kómbesi ashyldy.

«Zafar namadyghy» derekter boyynsha Qarashar barlas ruynan shyqqan. Shynghyz hannyng eng senimdi on  әsker basshysy bolghan. Olar – Múqaly, Búqyrshyn,  Bórighúl,  Qúbylan, Shylaughan,  Qarashar, Jiday, Baday jәne Qishylyq eken.

«Shynghyz han» kitabynda kóne tarihy derekterding kóptigi sonday,  ony oqyrmangha jetkizuding ózi qiyndyq  tughyzady. Sondyqtan  kóp adam bile bermeytin derekterge  sizderding nazarlarynyzdy audaryp otyrmyn.

Ol Shynghyz han Otyrar qalasyn qiratty ma, joq pa?-  degen súraq. Búl túrghyda kýni býginge deyin әrtýrli kózqarastar, pikirtalastar barshylyq.

Osy súraqqa Erjan Isaqúlov pen  Zәripbay Orazbay  «... Otyrardy Shynghyz han qiratyp tastady degen úghym qalyptastqany belgili. Ol shyndyqqa jatpaydy» dep tújyrymdaydy. Jәne oghan  ózderining dәiekterin keltiredi.

Sol derekterdi  sanamalap, saraptap,  tómendegidey oy týiedi.

«.... Shynghyz han Otyrar qalasyna hijra boyynsha 616 , yaghny 1220 jyly kelgen bolatyn.Odan 289 jyldan keyin kelgen Búryndyq han Otyrardy ala almay ketken. Búghan Ruzbihan Isfahaniyding 1509 jyly jazghan «Mihman nama-y Buhara» (Buhara  qonaghynyng jazbalary) dәlel. Soghan sәikes, Shynghyz han Otyrardy qiratpaghan».

Qoryta aitqanda, Erjan Isaqúlov pen Zәripbay Orazbaydyng «Shynghyz han» kitaby ózining qúrylymdyq jaghynan qyzyq, derekteri mol, týrki-múghulsha sózderding týsindirmesi bar, taghy da basqa ghylymy aqparaty bay, eshkimdi bey-jay qaldyrmaytyn ghylymiy-tanymdyq enbek.

Oqyp kórinizder,

Talasyp kórinizder,

Ilanyp kórinizder!

Búl bizding búrmalanbaghan tariyh!

Uәlihan Qalijan,

ÚGhA akademiygi, Qazaqstan Respublikasynyng Enbek sinirgen Qayratkeri

Abai.kz