Sonymen qatar, bosyp ketken bir jarym million qazaqtyng joqtaushysy bar ekenin bildiru ýshin A.Baytúrsynov, M.Dulatov, R.Marsekov, bayjigit bolysy Qanaghat Sýleymenov sәuir aiynda Shәueshek qalasyna baryp, «Alashordanyn» shet eldegi bólimshesin qúrugha úmtyldy. Ondaghy Resey konsuly arqyly әskery baylanys ortalyghyn ashty. Shyghys Týrkistandaghy tórt ýkimetting tәrjimashysy bolghan Kәrim Akramy «Alashorda» delegasiyasynyng Qytaygha sapary» atty maqalasynda: Shyghys Týrkistannyng shekara bastyghy Yan Zyng Shinmen kezdesip: kenes ókimetine qarsy kýresu ýshin kómek súraghandyghyn, biraq ta, óz ishindegi azamattyq soghysty syltauratyp, qanday da bir qol ýshin beruden bas tartty, - dep jazdy. Al shyn mәninde olar, múnymen qosa: bosyp barghandargha resmy týrde sayasy baspana beru, zorlyq-zombylyqty toqtatyp, tartyp alghan mal-mýlkin qaytaryp beru, «Alashordanyn» sheteldik bólimshesin ashugha púrsat beru mәselesin qozghady.

Sonymen qatar, bosyp ketken bir jarym million qazaqtyng joqtaushysy bar ekenin bildiru ýshin A.Baytúrsynov, M.Dulatov, R.Marsekov, bayjigit bolysy Qanaghat Sýleymenov sәuir aiynda Shәueshek qalasyna baryp, «Alashordanyn» shet eldegi bólimshesin qúrugha úmtyldy. Ondaghy Resey konsuly arqyly әskery baylanys ortalyghyn ashty. Shyghys Týrkistandaghy tórt ýkimetting tәrjimashysy bolghan Kәrim Akramy «Alashorda» delegasiyasynyng Qytaygha sapary» atty maqalasynda: Shyghys Týrkistannyng shekara bastyghy Yan Zyng Shinmen kezdesip: kenes ókimetine qarsy kýresu ýshin kómek súraghandyghyn, biraq ta, óz ishindegi azamattyq soghysty syltauratyp, qanday da bir qol ýshin beruden bas tartty, - dep jazdy. Al shyn mәninde olar, múnymen qosa: bosyp barghandargha resmy týrde sayasy baspana beru, zorlyq-zombylyqty toqtatyp, tartyp alghan mal-mýlkin qaytaryp beru, «Alashordanyn» sheteldik bólimshesin ashugha púrsat beru mәselesin qozghady.

Búl kezde Jetisudaghy «Alash» әskeri maydangha bel sheship kirisip ketip edi. Olardyng shúghyl týrde әsker qúrmasqa amaly da joq bolatyn. Júmysshy-sharua әskeri degendi syltau etip qúrylghan bolishevikter  qazaqtardyng jerin qazaqtardan tazalaugha barynsha jedel kirisip ketken edi. Olar ýshin bala da, qart ta, jauynger de bәribir kәdimgi «qarauyl» ghana bolatyn. Búghan qyzyl komissar D.Furmanovtyng ózi tosqauyl qoya almay, ózi qúrghan qaqpannyng qúrsauyna ózi týsken edi. Alashtyng alghashqy qúrbany - Qazy Núrmúhamedov 6 nauryz kýni tanghy saghat 9-da qyzyldardyng qolynan sheru aldynda qaza tapty. Al Múhamedjan Tynyshbaev, Sadyq Amanjolov, Ybyray Jaynaqov, Otynshy Áljanov, S.Aqaev syndy alash qayratkerleri Jetisudaghy «Alash» әskerine jetekshilik etti. Y.Jaynaqov:

«Qytay jerimenen Shәueshekke «Alashordanyn» Jetisu bólimining barsha mýsheleri keldi. Búl jaqta qazaq pen kazak-orystyng hal-jayy qatty ayanyshty. Talau, asyp-atudan kózi ashylmaydy. Qazaq-orys qalalaryn ham auyldaryn bolishevikter tobymen qúrtyp jiberdi. Ýrjar qalasy da talangha shaldyghyp, 1000-day qazaqty óltirdi. Sibir ýkimetinyng otryady dýbiri Ayakóz manynan da estiledi. Jengen, jenilgeninen habar joq. Habar alugha, habarlasugha býgin keldik. Habarlasugha qazaq otryadyn týzep jatyrmyz. Jetisudaghy bolishevikterding sany 10 mynnan asady...», - dep habarlady.

Jalpy «Alashorda» әskerining maydanda tabandy týrde betpe-bet soghysqan túraqty qúramasy osy jetisulyq jasaqtar. Búlar qan maydandy keshe otyryp, kenes túsynda M.Tynyshbaev pen O.Jandosovtyng kýsh-qayraty nәtiyjesinde qysymgha úshyramay, qyzyl qazaq atty әsker polkin qúrdy. Aghayyndy Mamontovtardyng qyrghyny Altay men Alatau arasyn qyzyl qangha boyady. Qatygezdikting eng anayy týrin qoldandy. Shekaralyq audan:

«Maqanshyda bolishevikpen soghys bolyp, Otynshy Áljanov aiuandyqpen óltirildi (tiridey otqa jaghyp jiberildi), Salyq Amanjolúly jaralandy. Qazaq azamattary qaru-jaraqtyng azdyghynan jenildi. Songhy adamdy jartylay qarulanghan jýzdikpen Shәueshekke jiberdik. Búl jaqtaghy bolishevik әli kýshti. Sibir ýkimeti tez qúral bermese, Jetisu halqy qyrylady. Almaty, Jarkent uezderinde kazak - orys stanisalary qalghan joq. Qapal, Lepsi uezderindegi qazaq shyghyny esepsiz. Prjevaliski, Pishpek uezderindegi qazaq-qyrghyzdyng ne kýide ekeni belgisiz. Qazaqtardan әsker jasaqtau maqsatynda tau arqyly Sergiopolige keldik, qorytyndysyn habarlaymyz. Jaynaqov, Jaqypov, Mamytov, Kәdirbekov, Niyazov», - dep jedelhat joldady.

Qaru-jaraqtyng jetispeuinen qyrghyngha úshyraghan «Alash» әskerine M.Tynyshbaev oq-dәri, qaru-jaraq alyp shyghady. Ol búl qarulardy Ýsharaldaghy Annenkovtyng әskerine ótkizip beredi. Ózi әskery iske aralasudan bas tartady.

Tarihy túrghydan alghanda búl sapar zaya ketpedi, alash iydeyasy óris alyp, keyinnen tәuelsiz Shyghys Týrkistan memleketin qúrugha alyp keldi. Sol saparda olardy suretke týsirip alghan Múhamedjan Yusupov ózining kýndeligine:

«1918 jyly apreli aiy edi. Shәueshekke Rossiyadan kelip jatqan qazaq jazushylary Ahmet Baytúrsynov, Mirjaqyp Dulatov ham Rayymjan Marsekovterding qúrmetine Shәueshekting syrtyndaghy baqshalardyng birinde Shәueshek qazaq ziyaly jastary bir qonaq-mәjilis jasady. Sol qonaq-mәjilisine býtin uәlayat boyynsha birden-bir fotograf (ol da bolsa әuesqoy ghana) meni rәsim týsiruge daghuat qyldy. Mәjilisting ashyluyna Baqtydan Shәueshekke óz qúqymen, jeke isimen kelgen qadirmendi Qanaghat bolys Sýleymenúly (әigili Qabanbay batyrdyng nәsili) joldastarymen, jeti-segiz adam kelip qatysty. Solardyng arasynda Áset aqyn da bar edi. Búl Áset aqyndy men osydan tórt jyl búryn Barlyq-Arasangha bara jatqan jolymda, Emil boyynda Álimghazy bolystyng ata júrtynda mehman bolyp qonghan  kezimde kórgem uә salghan әnderin estigen edim. Kelushiler men shaqyrylghan mehmandardy tanystyryp bolghan song Mirjaqyp Áset aqynnan birer әn, óleng aityp berudi ótindi. Búghan sonda bolghan halyq ta qosyldy. Basynda Áset kayfi (mýjәzi) joqtyghyn, әn salugha tamaghy auyryp  jýrgendigin syltau qylyp, qabyl almady. Biraq súraushylar qayta-qayta yqylas etken son: «Men dombyramen aitushy edim», - dep dombyra talap etti. Qaydan ekenin bilmeymin, bir jaqsy dombyra tauyp keltirildi. Búny qolgha alyp, arly-berli shertip kórip, múnymen әn-kýy aita almaytyndyghyn bildirdi jәne: «Jaqsy garmoni bolsa», - dedi. Garmoni da tabyldy. Biraz uaqyt Áset qysylyp, ynghaysyzdanyp otyrdy da әnge salyp, ózining ónerin kórsetti. Ásetti estushiler maqtap, oghan biyik bagha berdi. Sol qonaq-mәjilisting sonynan rәsimge týsiru bolyp, Áset te sonda bir shette otyryp týsip qalghan edi. Sodan bir ay keyin taghy da bir qonaq-mәjiliste Ásetti úshyrattym. Ózinen әneukýngi mәjiliste әn salghanda qysylyp-qymtyryluynyng sebebin súradym. Sonda Áset: - Ei, qaraghym-ay! Onda qonaq bolyp otyryp, әn saluymdy súraghandar bir dariya-teniz, asqan aqyn adamdar. Men olardyng qasynda kishkene bir búlaqpyn. Olardyng aldynda ózindi bayqap, ayaghyndy abaylap baspasang bola ma?, - dedi... Ýshbu rәsim 1918 jyly apreliding aqyrynda Shәueshekte týsirilgen. Arttan, sol jaqtan alghanda týregep túrghandar: 1. Hasen paluan. 2. Paluan Ysqaq. 3. Raqymjan. 4. Hasenjan (Ayagóz moldanyng kýieui).  5. Niyaz Ysqaq. 6. Gharif Bornash. 7. Ghafiz Orazaliyn. 8.(?). 9 (?). 10. (?).  11. Qabysh Seyfulliyn. 12. Zeynun Seyfulliyn. 13. Múhamedjan (ózi apparatty dayyndap qoyyp, jýgirip baryp túra qalghan - T.J.). Eng sonynda onasha otyrghan Áset Naymanbaev. Oryndyqta otyrghandar: 1. Ýrjarlyq sudiya Amanjolov. 2. Mirjaqyp Dulatov. 3. Ahmet Baytúrsynov. 4. Rayymjan Marsekov. Alda otyrghandar: 1. (?). 2. Ghany qari. 3. Ibrahim Qúlmqhambetov. 4. Sabyrjan Hamidi. 5. Serbosyn (naubayshy). 6. Múnda Niz ahunnyng qoly qalqalap qalghan oryndyqta otyrghan Qanaghat bolys ibn Sýleymen.

Atalghan adamdardyng barlyghy da óte bedeldi, qazaq mәdeniyeti ýshin manday terin tókken ziyalylar. Ýsh arystyng qúrmetine býkil qalalyq sauyq-sekruen úiymdastyryp, paluan kýrestirip, saltanatpen qarsy aldy», - dep dep jazypty.

Búl suret qazir de bar. Áset aqynnyng beynesi sol suret arqyly bizge jetti. Qaytarda Shynghystau arqyly Semeyge bet aldy. Onda Baqanas boyyndaghy Abay auylynda Á.Bókeyhanov, H.Ghabbasov bastatqan «Alashorda» ýkimetining kósemderi boy tasalap jýrgen bolatyn.

M.Dulatov (jalghasy): «Sodan 1918 jyldyng jazynda Kenes ókimeti qúlaghan song ghana Semey qalasyna qaytyp keldim. Sol sәtten bastap qana «Alashorda» ýkimeti úiymdastyru júmysyna kiristi. Men Orynborgha qaytyp kettim de, qazaq gazetin qaytadan shyghara bastadym. Baytúrsynov ta Orynborgha qaytyp keldi».

Álqissa, osy arada bizding de taghdyrymyzgha tauqymeti tiygen bir oqigha turaly әkem - Qúdakeldi Júrtbayúlynyng esteligin kiriktirudi perzenttik paryzym dep esepteymin. Óitkeni osy sapardaghy alash ardagerlerine kórsetken kishilik qyzmeti ýshin әkemiz jaryqtyq 1930-1932 jyldary Almatynyng abaqtysynyng «dәmin tatypty». Ózining týrmege ne ýshin qamalghanyn:

«Kóterilis jyldary Ahmet Baytúrsynnyng hatyn Maqanshydaghy alashtyng jasaqtaryna jetkizgenimdi kenes ókimeti bilip qoyypty. Ol kezde on alty jasta edim. Alash adamdary bas qosyp, Shәueshekke bara jatyr eken. On altynshy jylghy bosqyndardy qayyrmaq. Taghy da búdan basqa óz oilary bolsa kerek. Onysyn andaghara almadym. Solargha atshy bolyp jýrgemin. Qazaqtyng kósemi: meni eleusizdeu kórinetin bala ghoy, eshkim tekserip-tergemes dep, jasyryn bir hatty jasaqtargha aparyp beruge júmsady. Hatty jeldirtip baryp aparyp, jauabyn jeldirtip kelip әkep berdim. Qaytarda aq pa, qyzyl ma, bilmeymin, әiteuir orystyng әskeri qudy. Eptep qudalastyq. Bar qylmysym osy. Hattyng ishinde ne jazylghanynda sharuam qansha. Sol ýshin «alashordanyng shabarmany» atanyp, otyzynshy jyly qamaqqa alynyp, tergeuge týstim. Kórgen-bilgenim әlgi. Sol jauapty tergeushilerge qaytalap otyryp aldym. Aqyry qashyp qútyldym», - deytin.

Kezinde búl әngimege mәn bermeppin. Keyinnen bәri de derek retinde rastaldy. Qashqynda birge bolghan Jyrghal, Raqymberdi degen qanjyghalas serikteri bertinde dýniyeden qaytty. Ákeme abaqtydaghy azaptan kóri, abaqtydan qashyp shyqqannan keyingi kórgen halyq qasireti qabyrghasyn qatty qayystyrushy edi. Taghdyrdyng tauqymetine úryndyrghan sol sergeldeng turaly esteligin kezinde baspasózde jariyalanghan tolyq qalpynda osy aragha kiriktirgenime keshirimmen qararsyzdar dep týsinemin. Múndaghy asharshylyqtyng zaualy kimdi de bolsa tolghandyrady ghoy dep oilaymyn:

Q.Júrtbaev: «E, búl qu bas neni kórmedi deysin. Týrmesin de, týnegin de, istigin de, shtygin de kórdik qoy búl ókimettin. Sonyng bәrinen maghan batqany otyz ekinshi jylghy asharshylyq boldy. Óz basymyz aman qaldy demesen, ol kórinisti eske alsam әli de túla boyym týrshigedi. Nesin sózbúidalayyn, alasapyrannyng uaqyty. Ayaq astynan әskerding qolyna týsip, Almatygha aidaldym. Isti boldym da shyqtym. Týrmedegi qorlyqty aitpay-aq qoyayyn. Onyng ózi solay boluy da kerek qoy. Qazirgi toqshylyq zamanda da abaqtydaghylardyng jaghdayy mәz emes shyghar. Álipti tayaq dep bilmeytin adamnan ne sayasat shyqsyn. Maldyng bәrin tartyp alghan. «Aq siyrdyn» kóterilisteri (Shәkәrim qatysqan) búrqyldap túrghan kez. Taghdyrdyng jeli quyp jýrip týrmeden shyqtyq. Onda toghyz aiday jattym. Sayasattan habarsyz bolghandyqtan ba, biraz adamdy abaqtydan syrtqa shygharyp, әr týrli júmys istetti. Qys týse bastaghanda-aq týrmening manyna qayyrshylar jinala bastady. Biz olardan birdene dәmetip jýrsek, olar bizge kelgen adamdardan qayyr tilep jýr eken. Elge ashtyq kirgenin sodan bildik. Týrmening qara júmysy, qara nan, qys boyy sony qaghaju ettik. Sóite jýrip, ýsh jigit, ýsheumizde jiyrmanyng ishindegi jas edik, til tabysyp, «kampan» bolyp aldyq. Qolgha týskenning bәrin bólisemiz. Biri - Qarataudyn, biri - Aqsu - Sarqanttyng azamaty edi (Attaryn esimde saqtay almadym - T.J.).

Qys ortasynda týrmening ainalasynda ýiilip qalghan, ayazgha qatyp qalghan ashtardyng denesin shanagha salyp, ózenning jaghasyndaghy jargha qúlata beremiz. (Ol ara qazirgi Sayran jaghajayynyng oryny bolsa kerek). Áuelde zәremiz úshyp, býitip ólgenshe týrmede jýrgenimizding ózi jaqsy eken dep tәube ettik. Osylardyng kebin qúsharymyz anyq qoy. Bizde qaybir jetisken kiyim bar deysin. Álgi ashtan qatqandardyng tәuir kiyimi bolsa sheship alyp, etik-baypaqtaryn kiyip, ólmesting kýnin kórdik. Almatyda jylymyq erte bastalady eken. Aqpannyng basynda kýn jylt ete qalyp edi, әlgi ólikter yrsiyp-yrsiyp shygha keldi. It ekesh itting de adamdy basynghanyn sonda kórdim. Adamnyng sýiegin kemirip jatady. Qasyna barsang ózine yryldap, ses kórsetedi. Ýsheumiz búl qorlyqtan qatty qapalandyq. Sodan, itke jem bolmayyq dep qalayda qashugha bekindik. Eptep azyq-týlik, kiyim-keshek jinastyrdyq. Qoyshy, ishine týsken oy kemirip jep bitedi ghoy. Bir kýni keshke qaytqan kezde әr qaysymyz ýiilip jatqan ólikterding ortasyna jasyrynyp baryp jatyp qaldyq. Kýzetshi izdeydi ghoy, biraqta, tenkiyip-tenkiyip jatqan ólikterding ortasyna keluge dәtteri shydamaydy. Týn ortasy aua ýsheumiz dybys berisip, bas qostyq ta, ashtardyng dauysyna sap, tamaq súrap, ynyrsyp jýrip Serkesh shynyn betke ala tau saghalay jýrdik. Tang ata qalyng aghashtyng ishine kirdik te, jatyp qaldyq.

Sol arada mynaday baylamgha keldik. Bәribir auylgha jete almaymyz. Onda bizdi saghynyp otyrghan eshkim joq. Temir jolgha barsaq saqshylar ústap alady. Qysty kýni jolsyzben jýru qiyn. Sondyqtan da nede bolsa Serkesh shynynyng bauyryna baryp panalayyq. Tau ishin eshkim tintpeydi. Jaz shygha búiyrghanyn kóremiz destik. Sodan baspalap otyryp Almatyny oray Serkesh shynyna bir aptaday jýrip kettik. Qayda asyghamyz. Jol boyy shәnkish, dolana, itmúryn, saryaghashtyng japyraghyn terip, dorbamyzgha jiya berdik. Keyde tiyin, aqkis kezdese qalghanda, әlgilerdi aulaymyz. Qauipsiz degen bir shatqalgha kelip, aghashtan qopyn jasap, sonda ornalastyq. Oshaq ornattyq. Ashtardan alghan temir kýreshke, shónke, shәugimimiz, shyrpymyz bar. Otty óshirmeymiz. Alda qansha tauqymet bar. Ony da oilamasqa bolmaydy.

Kýn sayyn bireuimiz qostyng manynda qarauylgha qalamyz da, ekeuimiz qu tamaqtyng qamymen tau kezemiz. Jemis-jiydekting týiinin teremiz. Ýshqattyng jinishke bútasynan aghash qaqpan jasaymyz, keyin sadaq ta jasadyq. Ne jedin, ne ústadyng dering bar ma. Ang men arqar atqamyz joq. Tyshqan ba, qús pa,  jylan ba, tandaghamyz joq. Búiyrghany bizdiki boldy. Ómir ýshin nege de bolsa barady ekensin. Ýsh jigit ildebaylap kýnelttik. Jer әbden qarayghan song jolgha dayyndaldyq. Eptep ólmesting azyghyn jidyq. Kóshkinde ólgen annyng óleksesin qaqtadyq. Qústyng júmyrtqasyn talghajau ettik. Jua, sarymsaq terdik. Jabayy adam ne isteydi, biz sonyng bәrin basymyzdan keshirdik.

Sonymen, mamyr aiynyng ayaghynda qopynymyzdy tastap shyqtyq. Alataudy býiirlep otyryp shyghysqa qaray jýrdik te bir ózendi saghalap, Altynemilge bet aldyq. Shyndyghyn aitayyn ýsh jigit bolsaq ta jolgha taqap jýruge seskendik. Joldyng shetining bәri ólik. IYsi mýnkip, qolqandy jarady. Onyng ýstine adamdar әbden ashynyp alghan. Mert etui mýmkin. Auyl túrghyndarynan da qayyrym ketken. Sondyqtan joldan on-on bes shaqyrym qashyqtyqta jarysa jýremiz. Áyteuir jaz kýni ghoy. Jua, sarymsaq, saumaldyryq, rauaghash terdik. Jәndik kórsek bitti, ony oljalamay ilgeri jýrmeymiz. Bir-eki ret auyl shetine baryp, endi el kórmestey kýige týstik. Ýiilip qalghan ólikter. Qoyshy, sodan eki ay degende Balqashtyng qúmyna ilindik. Kiyimning borsha-borshasy shyqty. Ayaq tilim-tilim bolyp jaryldy. Sol arada qarataulyq serigimiz: qúmgha ilindim, endi men óz elime Betpaqty saghalap jetip alayyn. Kóriskenshe qosh bolyndar, qiyamette de búl dostyqty úmytpaymyn, - dep rúhsat súrady. Jylasyp, aiyrylystyq.

Qalghan ekeumiz taghy jyljydyq. Men sol joly kórgenimdi aitpayyn, sen súramandar. Kisi etin jep, esinen auysqan bir adam bizding ózimizdi toryp, eki kýndey zәre-qútymyzdy aldy. Adamnyng jiydigen shashynan qyl-shylbyr órip alypty. Zady, sonymen shamasy jetkendi qylqyndyryp óltiretin boluy kerek. Ásirese, emshektegi balasyn qúshaqtap, ólgen әielderding sýiegining qanqasyn kórgende qasymdaghy serigim enirep, jylap jiberdi de: «Myna jatqan mening әielim men mening balam bolsa qaytemin, Qúdakeldi-au», dep, - jerge otyra ketedi. Mening de qabyrgham sógiledi. Boydaqpyn. Onday uayym qyspaghanymen de aghayyn-tuys, әke-sheshe eske týsedi. Biraq ta olar shekaradan ótti degendi qúlaghym shalyp qalghany bar. Sol dýrmekten qalmasa kerek edi deymin ishimnen. Mening tanghalghanym, sol bosqan elding bisharalyghy edi. Qúday-au, Balqash kólining manynda qyrylghandar qanshama desenizshi. Ár qamystyng týbinde bir ólik. Etin balyq mýjip jatyr. Shirkin-ay, desenshi, balyq adamdy emes, adamdar balyqty jese, kýneltip keter edi ghoy. Soghan qauqary jetpegen netken dәrmensizdik. Ony kórip ózennen su ishuden qaldyq. Búlaq, qúdyqty izdeymiz. Indet tarap ketedi degen qaupimiz bar. Qu ýmit ne oilatpaydy. Qoyshy, ala jazday arqa etimiz arsha, borbay etimiz borsha bolyp jýrip, kýzge qaray Jonghar Alatauynyng etegine jettik-au. Endi, Sarqant pen Aqsudy kózdep kelemiz. Qyrkýiekke taman әlgi serigimning auylyna keldik.

Qauip qaydan dering bar ma. Auyl toly belsendi. Ústatyp jiberip otyrghandardyng ózi sol aghayyndar ghoy. Onyng auyly abyr-sabyr bolyp jatyr eken. Eki kýndey auyldyng jelkesindegi biyikten baqylap otyrdyq. Serigim birese әkesin, birese sheshesin, birese әielin kórip elendep qalady. Kishkentay balany kórse, óz úlyna úqsatady. Áyteuir qos kózi tórt boldy. Ekinshi kýni etekke taman týsip, men auyldyng túsyndaghy qalyng bútanyng arasyna tyghylyp qaldym. Serigimmen sol arada qoshtastym. Ondaghy qimastyq sezimdi qalay jetkizesin. Eger de, úzaq bógelsem kýtpe, mening qoldy bolghanym. Al, myna bútanyng qasyna kelip ýsh ret qaqyrynsam onda elding aman bolghany, - dedi. Qas qarayghan song ol shetki ýige jetti. Ar jaghyn anday almadym. Týn ortasy aughansha kelmedi. Auyl jaqtan abyr-sabyry kóp dauystar estiledi. Ýmitimdi ýze bastadym. Suyq ta qaltyratyp barady. Odan ýrey kýshti, ýreyden ashtyq kýshti. Endi orynymdy auystyryp, qarsy betke baryp jattym. Kim biledi?, - degen senimsizdik ornady. Sodan kýder ýzilgen kezde bir sybys shyqty. Tyndadym da jattym. Belgili bútanyng týbin dәl tauyp, ýsh ret әiel dauysy estildi. Qozghalmadym. Birneshe ret qaytalady. Sodan keyin aqyryn ghana:

- Jolaushy! Sizge sәlem aitty serigin. Men sonyng zayybymyn. Bizding auyl anduda. Biraq qazir arghy betke kóshuge qamdanyp jatyrmyz. Siz tezirek búl mannan ketiniz. Qúday jolynyzdy qylsyn!, - dep bayyppen naqtylap aityp shyqty.

Ábden kózim jetken song orynymnan túryp qasyna bardym. Jaghdaydy qysqasha týsindirdi de, qolyma bir dorba tamaq úsyndy. Kiyim de bar eken. Álgi serigimning әieli: «Bary osy boldy, taudan tómen týspegeysiz, myna Semey jaq qauipti. Toruylshy kóp. Alla dem bersin sizge», - dedi de keri búryldy. Óksik keudeme tyghylyp men qaldym. Apyl-ghúpyl әkelgen tamaqtan asap-asap jiberdim de, tau saghalap, tang atqansha jýrip otyrdym. Bir tóbening basyna baryp tynyqtym. Erteninde әlgi auyldyng orynyna qarasam, ózderi joq, tek júrty ghana qalypty. Sóitip, qiyamettikke sert bergen eki adammen osylay mәngi qoshtastym. Tiri bolsa olar da men turaly osyny aityp jýrgen shyghar. Alla razy bolsyn!

Nesin sozayyn, tura qazan aiynyng ayaghynda Ayakózge jettim-au. Jolda qanyraghan qystaulardy panalap, qatqan sýiekterdi qaynatyp iship, an-qústyng óleksesining etin qorek etip jetkenimde, osy jerge jetuge nege sonsha ózeuregenimdi týsinbedim. Júrt bir-birine jauyghyp, qanyn ishine tartyp alghan. El jaqtyng da berekesi ketipti. Áyteuir, ashtyqta ar jýre me, bireuding juyndysyn ishseng de qanaghat. Sodan, esim barda arghy betke óteyin dep bekindim de, endi Tarbaghataydy saghalap, Baqtydaghy shekaragha qaray jýrdim. Jolay qar tizeden jaudy. Tau alqymnan jýru mýmkin bolmaghan song kýngey saghalap jýrdim. Bar júbanyshym, múryndy shýiirtken ólikterding iyisinen qútylghanym. Qystyng aty - qys. Bútanyng týbine, tastyng yghyna, mayanyng ishine týnep jýrip, shekaragha da jettim-au. Biraq, Tarbaghataydyng iyegindegi Arqalyq tauyna qaray kýre joldy qiyp ótip bara jatqanymda, tura shekaragha bir shaqyrymday qalghanymda aldymnan atqa mingen ýsh әsker shygha keldi. Bireui shauyp kelip myltyqtyng dýmimen bir úrghanda esim auyp qaldy. Qaysy bir әl qaldy deysin. Kózimdi ashsam, әlgi әskerding ekeui anaday baryp, ýshinshisin shaqyryp túr eken. Meni tastap keteyik, ózi de óledi, ólmese kýnin kórsin deytin boluy kerek. Biraq ýshinshisi kónbedi. Esimdi jighanymdy bilip, qamshymen sabap, shylbyryna baylap, sýiretip, omby qarda dedektetip otyryp Baqtynyng beketine alyp keldi. Jelkeden bir týiip, abaqtynyng ishine kirgizdi. E, orystyng qúryghy úzyn ba, mening adymym qysqa ma, osylay taghy da Ivannyng apanyna týstim. Ishke kirsem, bәri de ózim siyaqty sorlylar, ishinde anda-sanda saptamaly, qapsyrmaly etigi barlar kezdesip qalady. Olar, shekaranyng arghy-bergi jaghyna zat tasityn, sóitip jýrip, qolgha týskender bolsa kerek - dedi.

Sodan әlgi abaqtyda bes kýn jattym. Kýnine bir kese ystyq su beredi. Eki kýnde bir uys kebek aralasqan tary beredi. Álgini birden jemey, talmap qana, bir saghat boyy auzymyzdyng dәmin alamyz. Tәp-tәuir tership qalghanday bolasyn. Kýn suyq, boran úiytqyp túr. Altynshy kýni tang atqanda sapqa túrghyzdy da, Maqanshygha qaray aiday jóneldi. Qar degening beluardan. Ash-aryqta ne kýsh bar. Joldyng shetine búratylyp baryp, qúlay ketedi. Qyzyl әskerler attyng ýstinde túryp qamshymen әri sabaydy, beri sabaydy. Ony kótere me? Keyi sol kýide jantәsilim beredi. Ony bizge joldyng shetine ysyrtady da, qarmen betin jabugha múrsat bermey, aiday jóneledi. Jolay talay ólikti basyp kettik. Attap ótetin kýy qayda. Áskerler keyde nasharlardy taban astynda atyp tastaydy. "Jany qinalmay óldi-au, bishara", - dep keybireuler kәdimgidey jenildenip qalady. Qoyshy, sodan kýn úzaq jýrip Búghybay degen beketke keldik-au. Baqtydan úzasa on shaqyrym ghana jer. Sol arada bir qora bar eken, әlgige әkep qamady. Ash adam búiyghyp-búiyghyp jata kettik. Kýn borap túr. Bir kezde әldekim dauystap jiberip: "Ey mynany qarandar!", - dedi. Sóitsek, jatqan jerinen temir tauyp alypty. Ýsh-tórt әldi jigit dereu әlgi qoranyng art jaghyndaghy dualdy tesuge kiristi. Kezektesip otyryp, qabyrghany testi. Syrttaghy borannyng azynaghan dauysy eshtene estirte me? Áskerlerding bәri basqa ýide demalyp jatyr. Kýzetshi syrtta. Ol da qaybir jetisip túr deysin. Sodan bir uaqytta әlgi jerdi tesip, bir-birlep syrtqa shyqtyq. Kelisim boyynsha eki adam birge jýrmeydi. Árkim bet-betimen ketedi. Sonda birin ústasa ekinshisi qútylyp ketui mýmkin dep uaghdalastyq. Arada jarty saghat ótkende, úzasa 300-500 metrdey jerge jetip qalghanymyzda, tars-túrs myltyq atylyp, dýnie astan-kesten boldy da ketti. Ár jerde aighaylaghan dauys, atylghan myltyq, kim ólip, kim tiri qaldy aiyryp bolar emes. Ózi ash adam, omby qarda qansha alys kete alasyn. Bir uaqytta mening de basyma qamshy ýiirildi. Myltyqtyng dýmimen qoyyp-qoyyp qalghanda attay jelip ketesin. Ne dering bar ma, birimiz aman qútylmappyz. Sanap-sanap kirgizgende, bәrimiz de týgel ekenbiz, bir-eki jaraly bar eken, oghan da shýkirlik ettik, súlap-súlap jata kettik. Sóitsek, shu mynadan shyghypty. Eng sonynda ýsh jigit qalypty, solar. men búryn shyghamyn, men búryn shyghamyn, - dep talasyp, sonynda boqtasyp, tóbelesip qalypty. Kerildi estigen kýzetshi esikti ashyp qarap, atoy salypty ghoy. Álgi jigitterdi tauyp alyp, eki-ýsh әldi azamattar olardy tómpeshtep aldy. Qyryq adam shyqqan tesikten ýsheui talasatynday ne jetpedi desenshi.

Azapty erteninde kórdik qoy. Bir kese qaynaq sudan aiyryldyq. "Qashatyn qusyndar ghoy, al qashyndar", - dep, әskerler jelkemizden myltyqtyng dýmimen perip qalady. Jýre almaghandardy sabap-sabap tastap ketedi. Olar sol kýii boranda qatyp qalady. Jýruge shamasy joq. Jolda tenkiyip-tenkiyip jatqan ólikting talayyn kórdik-au. Alpys shaqyrym jerdegi Maqanshygha jetkende esimizdi bir-aq jidyq. Anau baqshanyng týbindegi teri-tersek jiyatyn qoymagha qamady. Ishi tolghan ógizding terisi eken. Pyshaqta janyp-janyp jiberip, ógizding shatmayyn, shelin sylyp alyp, qoymanyng ýstindegi shilikti syndyryp, otqa jaghyp, әlgini qaqtap jedik. Áy, sol qúiqanyng dәmi әli auyzymyzda.

Eger de keshiksem aidauyldan qashyp qútylmasymdy bildim. Álim bitip, tityqtap qalyp edim. Qalayda qashugha tyrystym. Qalay ekenin bilmeymin, el ógizding terisin sheldep, ot jaqqan kezde men esik jaqty saghalay berdim. Týtin búrqyrap, qoymanyng ishi kórinbey ketken song esikti ashty. Syrtqa týtin lap etip shyqqanda men de esikting qayyrmasyna qalay jasyryna qalghanymdy bilmedim. Kýzetshi týtinnen qashyp, әri taman baryp túrdy. Sol kezde aq shәli tartqan bir әiel janap óte berdi de, japsarda tyghylyp túrghan meni bayqap qaldy. Qolynda aq bidony bar eken. Shyrayly adam eken. Álgi kýzetshining qasyna baryp әzildesip túrdy da ony ózine qaratyp, әri qaray baspaqtay berdi. Sol kezde men jalt berip, әlgi qoymanyng artyna qaray zytyp berdim.

Sóitip, birden bazargha tarttym. Kis kóp, ishine sinip ketesin. Ekinshi, tanys kezdesip qalsa, ózegimdi jalgharmyn degen oy keldi. Ash-aryq ólip jatqan adamdy shanamen syrtqa әketip jatyr. Sonyng bireui bolyp, men de ketemin-au degen oy emis-emis keledi. Bazardy ýsh ainalyp shyqtym. Álgi aq shәli tartqan әiel sonda kelip airan satyp túr eken. Janyna jaqynday baryp búrylyp ketem. Ýshinshi ret janay bergenimde janyna shaqyrdy da: - "Janaghy sensing be?", - dedi. - "IYә", - dep, basymdy iyzedim. Ózgege bildirtkisi kelmedi ghoy deymin: - "Osy sening aqshang joq qoy. Biraq ta mynany týgel iship kete alsan, aqysyn almaymyn. Ishe almasang kiyimindi sheship beresin", - dedi. Aq bidondy bas saldym. Ayrandy tógip-shashyp qúnygha simire bastadym. Bir kezde kóz aldym qyp-qyzyl bop qangha túndy da, tensele berdim. Saqalym qan siyaqty kórindi... Esimdi jisam, bir jyly ýide jatyrmyn. Sóitsem, ash adam әlsiz keledi emes pe, zoryqqannan múrynymnan qan zaulay jónelipti. Birazdan keyin әlgi shәli tartqan әiel kirdi. Biraz ýnsiz otyrdy da:

- Ey, sorly-au, bayqap-bayqap ishpeysing be, men sening kiyimindi qaytem. Bireu-mireu kýdiktenip, seni taghy ústap әketpesin dep aldartqanym emes pe. Biz de týsinemiz. Mening de agha-bauyrym bosqyn bop jýr. Arghy betke ketkeni bar, aidalyp ketkeni bar, solardyng bireuin keziktirip qalamyn ba dep, bazargha baryp túramyn. Tabys ýshin emes. Osynda bir belsendige sen siyaqty jýdep jýrip tap boldym da, túraqtap qaldym. Olargha tamaq tabylady ghoy. Ol ózi qazir Ayakózge jinalysqa ketti. Osynda eki-ýsh kýn dem al. Jana sen esinnen tanghanda tuysym dep ýige әkelgizdim, - dedi.

Sol bir múnlyq әieldi maghan myna balalardyng kóz jasy ýshin keziktirdi-au. Nesin jasyrayyn, basymnan keshkenimdi әlgi әielge týgel aittym. Jylap otyryp tyndady. Bir apta jatqyzdy ýiinde. Kiyimimdi jamap, әlgi belsendining eski kiyimin berdi. Kәdimgidey әldenip qaldym. Bir kýni kóshege shyghyp keldi de: - "Býgin kensesine habar beripti. Kýieuim erteng kelmekshi eken. Ol belsendi seni ústap berip jýrer. Býgin týnde jolyndy tap", - dedi. Sodan, eki bólke nan, talqan, biday berdi.

Sodan keyin arghy betke óttim. Onda da sheke qyzyp túrghan joq eken. Myna Qarauylda túratyn Zeken men Janylhannyng әkesi ekeumiz taghdyrlas-tamyrlas boldyq. Bireumizde bir qap biday, bireumizde bir siyr bar edi. Ekeumiz bylay dep kelistik: ol siyryn, men bidaydy bir qysqa azyq etsek jazda ol da, men de ash qalamyz. Odan da siyrdy soyyp, bidaydy jazda egeyik - dep kelistik. Jaz shygha әiteuir ólmes kýndi kórdik. Kólik jaldap jýrip, egin ektik. Sóitip, kóshke ilesip kettik. Oi, Alla, sol asharshylyqtan aman qalamyn dep kim oilaghan. Bir әielding qamqorlyghynyng arqasynda bir bútaq aman qaldy, - dedi, kýrsinip.

Mening oiymsha, búl әngime mening әkemning kóp kórgen tauqymetining biri ghana edi. Qalghany derbes әngime, mýmkin mening "Jer besik" atty shygharmamdy oqyghandar odan azdap maghlúmat alar dep oilaymyn. Búl arada asharshylyqqa qatysty әngimesin ghana tilge tiyek ettim. Qatty tanqaldyratyny - adamnyng ómirge degen qúshtarlyghy. Ekinshi, janaghy shәli tartqan әiel siyaqty ózi de taghdyr tauqymetine týse jýrip, adamgershilik sezimdi saqtay bilui. Ákem búl әngimeni:

- E, men bir taghdyrdyng qanbaghy boldym ghoy, sol betimshe arghy bette eki-aq jyl túryp, taghy da beri óttim. Ol kezde Taldyqorghannyng Sarqant, Aqsu ónirinde úzatylghan әpkem bar edi, sony saghaladym. Odan eki jyl ótkende otyz jetining oirany bastalyp kele jatty, - dedi de sol kýngi әngimesin ayaqtady.

Ne dep búl әngimeni qorytugha bolady? Bәri de taghdyr shyghar. Halyqtyng basyna týsken nәumetting bir kuәsi bolghan әkemning әngimesin úrpaqqa jetsinshi dep emes, sonday mýsәpir kýige týsken el júrttyng azabyn jetkizu ýshin jazdym.

Auyzyna imany týspey, kózi jabylmay qalghan asharshylyqtyng ýlkendi-kishili qúrbandarynyng topyraghy torqa bolsyn!"

Ákemning búl әngimesi bizge alash ardagerlerining múrasymen mektep qabyrghasynda jýrgende tanysugha yntalandyrghanyn da jolay eskerte ketken de jón shyghar.

(Jalghasy bar)

«Abay-aqparat»