Boris Pilinyaktyng (1894-1938) shygharmashylyghy jas oqyrmandargha ghana emes, agha úrpaq ókilderine de onsha mәlim emes desek, qatelespeymiz. Biraq ótken ghasyrdyng basyndaghy Kenes әdebiyetining negizin qalaushylardyng biri bolghany belgili. Ol – sol kezdegi elimizding barlyq týkpirinde bolghan, kóptegen syrt elderge de sapar shekken, jәne әr taqyrypta kóp jazghan jazushy.

Pilinyaktyng sonau ótken ghasyrdyng 20-jyldary jariyalanghan "Ashtyq jyly" romany Kenes Odaghyndaghy, әsirese sonyng ishinde qazaq jerindegi auyr da ashy shyndyqty jazuymen erekshelendi. Boris Pilinyaktyng qaysybir kezderde Resey Jazushylar Odaghynyng tóraghasy bolghany da bar. 1937 jyly M.V.Frunzege baylanysty jazghany joghary jaqqa únamady. Osyghan baylanysty qamalyp, artynan Stalindik tәrtipting jazasyna úshyrady.

Boris Pilinyaktyng Týrksib turaly jazghan maqalalary keyinnen biriktirilip romangha ainalghanyn bilemiz. Búl shygharmasy tútasymen Qazaqstangha baylanysty. Romannyng negizgi jelisi – jazushy Sergey Ivanovich Arbekovtyng kórgenderi, týigeni men týisingeni, oi-pikirleri. Keyipker – Boris Pilinyaktyng ózi desek, әriyne qatelespeymiz. Jazghandaryna qaraghanda, "Izvestiya" gazetining tapsyrmasymen Mәskeuden shyqqan keyipker, Týrkistan-Sibir temirjolynyng ashyluyna keledi. Sol uaqyttardaghy qazirgi Almaty oblysyndaghy Aynabúlaq stansasynyng manynda ontýstik jәne soltýstik temirjolynyng qosylu saltanaty ashylady.

Mine, jazushy-keyipker jolda kele jatyp kórgenderin bylay sipattaydy: "Otyrghan kóligimiz Kenes Odaghynyng aziyalyq bóligine sapar shegip kele jatty. Aynala kósilgen shóleytti dala. Búl 1930 jyldyng kókek aiynyng 20-synan 21-ne qaraghan mezgil edi. Osy kezde auyl sharuashylyghynyng újymgha biriktirilip, elimizding kәsiporyndary birtindep damyp jәne mәdeny revolusiyanyng jemis bere bastaghan kezi bolatyn. Orynbordan shyqqan son-aq shóleyt dala bastaldy, – deydi odan әri jazushy, – Kókjiyekpen astasqan óte ýlken kenistik kóktem aiynyng ózinde-aq kýnmen qaqtalyp, sap-sary, az da bolsa Saharany elestetedi. Búl – Qytay men Rusiting aralyghynda jatqan birden-bir ýlken el, Qazaq – aziyanyng dalasy. Býkil jol boyy qúm úshyrghan anyzaq jel soghyp túrdy. Búl jel Arysqa deyin, Áuliye-ata men Almatygha jәne Aynabúlaqqa jetkenshe sozyldy.

Alys kókjiyekten shpaldan salynghan jalghyz ýy kórindi, qasynda birneshe kiyiz ýy tigilgen razezd eken. Ýy әli salynyp bitpegen. Jol-jónekey eshuaqytta poyyz kórmegen qazaqtyng jigitteri bizben birge jarysyp otyrdy. Aynabúlaq stansasyna kelgende tónirek toly qazaqtar jinalypty. Bәri derlik qoy terisinen kýrteshe әri teri shalbar kiygen. Attary alasa, sonday óte jyldam shabady. Qazaqtyng kiyiz ýiinde ainala sandyqtar qoyylyp, jerge alasha (kovry) tóselgen. Óz jerinde birinshi ret poyyz kórgen qazaqtar vagongha shyqty. Qabyrghalardy alaqandarymen sipap, әr jer әr jerdi ústap qoyady. Qazaqtardy temekimen syilaugha bolady. Olar óte aqjarqyn keyippen kýletin. Eger óleng aityp beruin súrasan, onday kezde olar qarama-qarsy otyra qalyp, bir-birining kózine tura qarap bastay jóneletin. Shól dalanyng qúmynday úzaq, әri azynaq jeldey qúrghaq dybys shyghatyn. Búl qaytarma әnder óte qysqa jәne bir ghana shumaqtan túratyn.

Poyyz Aynabúlaqqa kelgende týn bolatyn. Biraq búl týnning aiyrmashylyghy, qaytalanbas kóne zamannyng týnine úqsap túrdy. Aynaladaghy barlyq bel-beles, jazyq dala kóshpelilerding jaqqan ottarymen alaulap túrdy. Poyyz aighayyn basyp, әldeqashan toqtap túrghan edi, degenmen ondaghan shaqyrymgha sozylghan ordanyng ghalamat dybysy: attyng kisinegeni, auyq-auyq týielerding baqyrghany, qyryldaghan dala adamdarynyng dauystary janghyryp estilip túrdy. Auadan tezekting týtini, jylqynyng teri iyisi seziledi. Tanertengi ala kólenke bayaghy Úly Batyidyng nemese aqsaq Temirding qosyndaryn elestetetin edi.

Qazaqtar ashylu saltanatyna bes jýz, jeti jýz shaqyrymnan kelgen bolatyn. At ýstinde erkekterden basqa әielder de, balalar da jýrdi. Daladan on ýsh jerden as dayyndau fabrikasy úiymdastyryldy. Týrksib basqarmasy jinalghan býkil qauymdy dәmdi aspen syilady. Týs aua myndaghan saltattylar toydan әrirek ózderining bәigesi men kókparyn tamashalaugha audy. Qazaqtar ýshin sóitip tek Qazaqstangha ghana emes, Sibirge de, Orta Aziyagha da, SSSR-gha da, әri qaray әlemmen tanysugha jol ashyldy. Biraq osy jyldargha deyin búl dalada gidrologiyalyq partiya su izdedi, múnsyz Týrksibti elestetu mýmkin emes edi, sonymen qatar qúrylys toptary júmys istedi.

Partiya qazaq dalasymen jýrdi. Partiya qazaq ýiin kórdi, olardyng jylqysyn, olardyng otarlaryn kórdi. Partiya alghashynda ózderining balghasy men júmysynan ýrke qaraghan qazaqtardy kórdi, biraq artynan jol salu ýshin búlar osynda kelip jer qazudy, tasudy ýirendi. Partiya osy bir ýlken júmys ayaqtalar tústa, olardyng kóptegen stansalarda, razezderde temir jol maylaushy, auystyrushy, biylet berushi, tarazy basyn ústaushy, kýzetshi bolyp istep jatqandaryn kórdi. Týrksib stansalarynda qazaqtar ýshin mektepter, kurstar ashylyp jatty. Múnda olardy mashinistikke, temir týiindeushilikke (slesari), stansa bastyghy, telegrafist, kense qyzmetkeri bolugha, esep-qisap jýrgizuge ýiretti. Temir jol osy bir orasan zor qazaq dalasyn qayta qúrdy. Jol dala adamdaryn da qayta janghyrtty…

Boris Pilinyak otyzynshy jyldary Qazaqstanda bolghanynda osynday jaghdaydy kóre bildi әri ony sol qalpynda boyausyz surettedi. Búl jazghandary 1935 jyly jariyalandy. Osy kez Kenes Odaghynda sosializmning týpkilikti jengen mezgili edi. 1938 jyly Boris Andreevich stalindik jazalaugha úshyrap, atylyp ketti. Tek aragha jarty ghasyr salyp baryp, 1988 jyly ghana aqtaldy.

Beysenghazy Úlyqbek,

Qazaqstan Jurnalister Odaghynyng mýshesi

Abai.kz