Qolym qalt etkende әngime oqyghandy únatamyn.

Songhy sýisinip oqyghanym ózimizding tili qúnarly, aitar oiy túmarly jazushymyz Janabek Shaghataydyng «Qaladan kelgen qyz» әngimesi boldy. Qazaqy, jyly әngime. Biraq meni oqyghan sayyn әrdayym tanqaldyrudan tanbay kele jatqan bir-aq әngime bar. Ol - argentindik Borhesting «Iuda opasyzdyghy jayly ýsh joramal» atty shaghyn ghana dýniyesi.

Ángimede býkil sanaly ghúmyryn Iudany aqtaugha sarp etken Nilis Runeberg atty әldekim, hәm onyng enbekteri turaly sóz bolady. Ángimeden aldymen biletinimiz, Runeberg 1904 jyly «Hristos jәne Iuda» atty birinshi kitabyn jariyalaydy. Ol dýniyesine De Kuinsy degen bireuding «Búghan deyin Iudagha tanylyp kelgen aiyptardyng biri emes, bәri de jala» degen sózin epigraf qylyp alady. Al De Kuinsiyding ózi osy taqyryp tóniregindegi taghy bir nemisting pikirin damytushy bolatyn. De Kuinsiyding tújyrymy «Iuda Isany ol ózining qúday tektes ekendigin jariyalap, halyqty Rimning búghauyna qarsy kóteriliske alyp shyghuy ýshin satty» degenge sayady. Yaghni, Iuda evrey últ-azattyq kóterilisining jasyryn iydeology bolghan. Mine, búl - birinshi joramal.

Qolym qalt etkende әngime oqyghandy únatamyn.

Songhy sýisinip oqyghanym ózimizding tili qúnarly, aitar oiy túmarly jazushymyz Janabek Shaghataydyng «Qaladan kelgen qyz» әngimesi boldy. Qazaqy, jyly әngime. Biraq meni oqyghan sayyn әrdayym tanqaldyrudan tanbay kele jatqan bir-aq әngime bar. Ol - argentindik Borhesting «Iuda opasyzdyghy jayly ýsh joramal» atty shaghyn ghana dýniyesi.

Ángimede býkil sanaly ghúmyryn Iudany aqtaugha sarp etken Nilis Runeberg atty әldekim, hәm onyng enbekteri turaly sóz bolady. Ángimeden aldymen biletinimiz, Runeberg 1904 jyly «Hristos jәne Iuda» atty birinshi kitabyn jariyalaydy. Ol dýniyesine De Kuinsy degen bireuding «Búghan deyin Iudagha tanylyp kelgen aiyptardyng biri emes, bәri de jala» degen sózin epigraf qylyp alady. Al De Kuinsiyding ózi osy taqyryp tóniregindegi taghy bir nemisting pikirin damytushy bolatyn. De Kuinsiyding tújyrymy «Iuda Isany ol ózining qúday tektes ekendigin jariyalap, halyqty Rimning búghauyna qarsy kóteriliske alyp shyghuy ýshin satty» degenge sayady. Yaghni, Iuda evrey últ-azattyq kóterilisining jasyryn iydeology bolghan. Mine, búl - birinshi joramal.

Runeberg bolsa Iuda opasyzdyghynyng astarynan sayasiy-әleumettik sebep izdeuden de әri ketedi. Ol Iuda opasyzdyghynyng metafizikalyq tylsym jaqtaryna ýniledi. «Qúday adam kelbetine enip jerge týsti, barlyq qayghy-qasiretti kórdi, adamdar tarapynan da onyng osy jankeshtiligine say qúrbandyq shalynuy kerek edi. Qúrbandyq Iuda boldy. Ol Qúdaydyng qadir-qasiyetin arttyra týsu ýshin, eng auyr qylmys - opasyzdyqqa bardy. Qúdaydy úlyqtau jolynda jany tozaq otyna kýise de qaymyqpaytynyn, qayta búny ózine baqyt sanaytynyn dәleldedi. Otyz sólkebay men әigili sýiisting osynday qúpiya syry bar». Iuda opasyzdyghy jayly Nilis Runeberg jasaghan ekinshi joramal osynday bolatyn.

Biraq Nilis Runeberg búl joramalmen de shektelip qalghan joq. Ol 1909 jyly «Qúpiya qútqarushy» atty ekinshi enbegin jazdy. Al múndaghy joramal óz qisynynyng bólektigi jaghynan aldynghy ekeuden de asyp týsetin. Runeberg «Isa kergishke kerilipti, bir kýn azap shegipti. Nesi bar, búnday auyrtpalyq jazatayym janylyp ketse kez kelgen adamnyng basyna týsui mýmkin. Olay bolsa, dәl osynysy ýshin ghana Isany qúdaytektes dep aspandata dәripteuge bola ma? Joq. Al Iudanyng jóni bólek. Ol býkil adamzattyng boyyndaghy bar kýnәni arqalap tozaqqa ketti. Ózi iyelenuge tiyis danqty Isanyng enshisine berdi. Shyn mәnisindegi qúdaytektes qútqarushy Isa emes, osy Iudanyng ózi bolatyn. Ol adam bolyp jerdegi bar qayghy-qasiretting dәmin tatyp kórdi. Qarapayym adamnyng qalpyna týsti. Onyng jandýniyesine jaqsylyq ta, jamandyq ta, pәktik te, kýnaharlyq ta jat emes. Onyng bizdi qútqaru ýshin kez kelgen taghdyrdy, Zúlqarnayyn nemese Pifagordyn, Rurik yaky Isanyng talayyn tandauyna bolar edi, biraq ol Iuda boludy qalady» deydi.

Mine, búl - Runeberg jasaghan súrapyl ýshinshi joramal, onyng ainalatyn oy órisi. Degenmen tarih dәl osylay damydy ma, әdilet Iuda jaghynda boldy ma, ony siz de, biz de tap basyp aita almaymyz. Tipti Borhesting ózi de. Sosyn búl, bar bolghany, Borhesting qiyalynan shyqqan shaghyn әngime ghana emes pe? Bәlkim, Borhes hristian dini tarihyna degen óz kózqarasyn jetkizu ýshin Nilis Runeberg degen әldekimdi oidan shygharyp otyrghan bolar? Shygharmashylyq erkindigine salsaq, búlay boluy da mýmkin ghoy. Áytse de, qanshalyqty әdeby tuyndy degenmen, Borhes әngimesinde qanday da bolsyn aqiqattyng úshqyny bar ekendigine ilanasyn. Asyly, jazushy sheberligi degen de osy shyghar.

Meninshe, býgingi «balama tariyh» dep atalyp jýrgen «býirekten siraq shygharar» zertteu enbekterding eng ýzdik ýlgisi Borhesting osy kólemi shap-shaghyn, mazmúny shyp-shymyr shedevri.

Biraq biz «balama tarihpen» birge әldekimning әldeqashan jyghylyp qalghan tuyn kótergisi keletin jalghan tarihtyng da qatar ómir sýretinin úmytpauymyz kerek. Onyng da óz sheberlikke kelgende aldyna jan salmas «Borhesteri» bar ekendigin әrdayym jadymyzda ústaugha tiyispiz. Áytpese, tarihta tómendegidey jәittar bolmas edi ghoy.

1857 jyly әlem ghalymdaryn tang qaldyrghan oqigha boldy. Matematik Miysheli Shali fransuz Ghylym Akademiyasyna ataqty Paskalidyng búghan deyin esh jerde jariyalanbaghan hattaryn tabystady. Hattardyng mazmúnymen tanysqan adam ghalymnyng býkil әlemdik tartylys zanyn Niutonnan әldeqayda búryn ashqanyn bile alatyn edi. Osylaysha, ghylymy ortada «basqa qúlaghan alma turaly әfsanagha» kýdikpen qaraytyndar qauymy payda bola bastady. Biraq bir aghylshyn ghalymy ghana sabyr saqtaghan desedi. «Yapyr-au, Paskali ózi ólgennen keyin kóp uaqyttan song ashylghan astronomiyalyq janalyqtardy qaydan alyp otyr?» Ol tandanystan basy ainalghan qaytalaghan ghylymy ortagha osynday kýmәngha toly saual tastaydy. «IYә, rasynda da,- desti onyng sózin ghylymy orta, - búl derekterdi Paskali qaydan alyp otyr?».

Saualyna qaray jauaby degendey, taghy biraz uaqyttan keyin Shali tarapynan ghylymy ortagha Paskaliding әigili Galiyleymen jazysqan hattary úsynyldy. Búl hattargha sýiensek, úly janalyqty ashu jolyndaghy týngi aspandy astronomiyalyq baqylaulardy Galiyley, onyng matematikalyq esepteulerin Paskali jýrgizgen bolyp shyghatyn edi. Kezekti tandanystan taghy da basy ainalghan aqsaqal, qarasaqal ghalymdar qauymy Galiyley ólgende Paskaliding bar bolghany kókórim on segiz jasta ghana bolghanyna da nazar audarghan joq. Múnday tanqaldyrar tosyndyq úlylardyng ómirinde bola beredi, «qabilet-qarymy erte ashylghan kemenger ghoy» desti. Olardy tipti Galiyleyding Paskalimen jazys­­qan hattarynyng tómeninde qoyylghan uaqyt belgilerinen kóp búryn zaghip bolyp qalghandyghy da oilandyra qoy­mady. Áldebireu «osylay da osylay emes pe edi» dep edi, Shali búl uaqytta Galiyleyding kózi qinalyp bolsa da kóretindigi turaly taghy bir hatty ortagha tastay saldy. Galiyleyding ózi kózi shyramytyp bolsa da әldenelerdi an­ghara alatyndyghy turaly jazyp otyrsa, kim ký­mәn­dansyn?

Degenmen «Ótirikting qúiryghy bir-aq tútam» degen sóz ózining aqiqat ekendigin búl joly da dәleldeydi. Isti tiyanaqty tekseru barysynda, birde Paskali, birde Galiyleo Galiyley bolyp hat jazyp, Shaliding de, tek faktilerge ghana senim artyp ýirengen ghalym akademikterding de basyn qatyryp jýrgen Veren-Luka degen úlylardyng qoltanbalaryn qoldan jasaghysh alayaq ekendigi mәlim boldy.

Múnday pysyqay alayaqtardan, Qúdaygha shýkir, shýkir deytinimiz, olarsyz ómirding ózi de qyzyq emes sekildi kórinedi emes pe - ótken HH ghasyr da kende bola qoymaghan sekildi. Songhy kezde kóp daqpyrtqa ie bolghan, dau-damaydan basy arylmay jýrgen qúmyq Múrat Ájining «Deshti-Qypshaq dalasynyng jusany» jәne basqa enbekterine ýnilsek, osynday tarih faktilerdi óz degenine iyip kóndiru qabileti keremet damyghan jylpostyqtyng kuәsi bolatyndaymyz. Asyly, Múrat Áji hristian әlemi men Úly Dalany, ony meken etken halyqtardy jaqyndastyrghysy keletin siyaqty. Múnday túmshalauly niyetting arghy jaghynda әldekimderding (bәlkim, Vatikan bolar) sayasy súranysy jatuy da bek mýmkin. Múrat Áji dalalyqtar ústanghan Tәniri dinin negizinen europalyqtar ústanatyn hristian dinimen tonnyng ishki bauynday jarastyryp jiberedi. Ájige senseniz, Tәniri dinining óz kitaby bolghan, búl dindegi jón-joralghynyng barlyghy derlik hristian dinining rәsimderimen egiz qozynyng synarynday úqsas. Tipti, bәrin bylay qoyghanda, tәnirshilder dәl osy hristiandar sekildi ashamay-krestke tabynghan bolyp shyghady. Ájining әr kitaby ashamay-krestin, hristian dindarlarynyng kiyimin kiygen tәnirshilerding Úly Dalanyng týkpir-týkpirinen tabylghan suretterine toly. Al enbekterining jazylu sheberligine kelseniz, oqy sala qalay «әjishil» bolyp ketkeninizdi de sezbey qalasyz. Kez kelgen dengeydegi oqyrmandy baurap alar qarapayym da qaghylez stili. Kónilde «әtten, bizding ghalymdar da ghylymy enbekti osylay jazudy mengerse ghoy» degen bir ókinish qalady. («Ghylymy stili» dep atalatyn, sezimi semip, byny qatyp qalghan sýrensiz stilidi kimning qashan ne ýshin oilap tauyp, qalyptastyrghanyn bir qúday bilsin).

Osy Áji songhy on jyldyng ishinde biraz oqyrmannyng basyn qatyrdy. Qazaq tarihshylarynyng tarapynan onyng enbekterine berilgen saraptama baghany kóre almaghanymyz jәne shyndyq. Álde óreleri jetpedi, nemese ash qúlaqtan tynysh qúlaq dep ýnsiz qalghandy dúrys kórdi. Biraq tariyhqa bireu tas atyp jatqanda ýnsiz qalghan tarihshynyng Qúdaydyng ózi sanasyna sәule týsirgen shynayy tarihshy ekendigine ilana qoi qiyn.

Áytse de, kәsiby tarihshylar ýnsiz qalghanymen, Áji enbekterine soqqy beretin dýniye, bir qyzyghy, Áji shygharmalary dýniyege kelerden kóp búryn jazylyp qoyghan-dy. Ol Lev Gumiylevting әigili «Qiyal patshalyghyn izdeui» edi. Búl zertteude Úly Dalanyng shyghysynda kerey, nayman sekildi kóshpeli taypalar ústanghan hristian dinining nestorian baghyty turaly jan-jaqty sóz bolady. IYә, ol kezderde de, Shynghys han kezenin aitamyz, Batys hristian әlemi arab dýniyesine qarsy soghysta ózine odaqtas tabu maqsatynda Shyghystaghy osy nestorian bauyrlaryna elshiler jiberip baqqan. Úly Dala tósinde nestoriandardyng ondaghan, jýzdegen ghibadathanalary bolghany jәne belgili. Al ol ghibadathanalardyng qabyrghalarynyng surettermen bezendirilmeui mýmkin be? Basqa basqa, islam sharighatyndaghyday emes, hristian dini suret salugha esh kedergi jasamaydy ghoy. Sosyn hristian-nestoriandardyng tabynatyny ashamay-krest bolmaghanda, músylmannyng júldyzy men aiy boluy kerek pe?

Múrat Áji hristian-nestoriandar salghan osy suretterding bәrin Tәnirshilerding syzbalary degennen әste tanbaydy. Barlyq derekteri men dәiekterin osy oidyng tóniregine toptastyrady. Okladnikov әldeqashan zerttep, zerdelep, kóshpeli nestoriandardyng múrasy dep bagha bergen tastaghy jәdigerler, osylaysha, Áji qiyalynyng kórkemdeushi komponentterine ainalyp shygha keledi. Biraq tarihty osynsha búrmalaghanyna qaramay, Múrat Ájige de alghys aituymyz kerek. Ol bizdi óz tarihymyzgha, Úly Dalanyng tarihyna maqtanyshpen qaraugha ýiretti. Óitkeni, Tәnirshildik pen hristianshyldyqty ózara jarastyryp, qabystyryp jibergisi keldi demeseniz, Áji kitabynan tarihymyzdy úlyqtaytyn basqa da kóptegen derekterdi úshyratugha bolady. Biraq sol derekterding bәri әldebir jymysqy pighylgha qyzmet etetindigi ókinishti.

Bizdinshe, múnday tarihy faktilerdi óz degenine iyip kóndirip, jalghan tarihy enbekterdi tudyrugha, eger erinshektigi ústamasa, qazaq tarihshylary men qalamgerlerining de mýmkindigi mol. Tarihy faktilerden aldymen ýlken ghylymy ortada ainalymgha týse qoy      maghandaryn uaqytyna, jaghrapiyalyq ortasyna baylanysty súryptap jinap alasyz da, olardy óziniz ghana biletin, bәlkim, óziniz qiyaldan tudyrghan belgili bir keyipkerding óz kózimen kórgenderindey etip әserli bayandap shyghasyz. Eger әldekimder janalyghynyzgha kýdik-kýmәn keltirip jatsa, «Yapyrym-au, pәlenshening pәlen degen kitabynda, pәlen degen zertteuining pәlen degen betinde dәl osy derek taygha tanba basqanday etip bayandalghan joq pa, mening keyipkerim de dәl osy derekti, biraq ózi kuә bolghan jayt retinde tarata bayandap otyr ghoy, bireuding bilgenin bireu, jәne sol oqighalardyng tikeley kuәsi bolghan jan bilmey me eken...» degen uәj aitasyz. Sosyn sózinizding rastyghyna kim shәk keltire alady? Ras, Veren-Luka sekildi kýni jetip, qausapo tyrghan zaghip Galiyleo Galiyleydi túnghiyq gharyshtaghy júldyzdar qozghalysyn erkin kórip, baqylau júmystaryn jýrgize alatyn naghyz qyraghynyng ózi qylyp qoymasanyz boldy. Olay jazym bastynyz eken, alayaqtyghynyz sol sәtte-aq әshkere bolady.

Osynsha әngimeden keyin qazaq әdebiyetinde, qazaq tarihy ghylymynda biraz dau-shargha týrtki bolghan Qazybek bek Tauasarúlynyng «Týp-túqiyannan ózime sheyin» enbegine soqpau, ony tilge tiyek etpeu mýmkin emes sekildi. Mysaly, búl enbekting sonynda da Veren-Luka sekildi qasqa manday ghúlama akademikterinizding ózin san soqtyrar sausaghy epti sayqymazaq bireuler túrmaghanyna kim kepil?

Galiyleyding sóz saptasyn, Paskaliding oy damytu jýiesin erkin mengergen adam balasyna múnday enbek jazyp shyghu asa qiyn bola qoymas. Áriyne, bizdiki joramal ghana. Biraz ózimiz týsinbeytin jerge kelgende, jelkemizdi bir qasugha qaqymyz bolar.

IYә, men әrdayym tanyrqap oqityn bir әngime bar...

2005 jyl.

«Abay-aqparat»