Jalghasy...

Abay ólenderin qay jasymnan bastap oqyghanym esimde joq, al aqyn jayynda erte estidim. Ýlken әkem Smayyl onyng shygharmalaryn jatqa aityp, ghibrat etip otyratyn, әsirese Alla, imandylyq haqyndaghy shumaqtaryn.

Alla minsiz, әuelden payghambar haq,
Mýmin bolsan, ýirenip sen de úqsap baq.
Qúran ras, Allanyng sózi dýr ol
Tә uiylinә jeterlik ghylymnyng shaq, – dep alyp, tamsanyp, tandanushy edi.

Din de osy, shyn oilasan, taghat ta osy,
Eki dýnie búl tasdiq – haqtyng dosy.
Osylardy búzatyn jәne ýsh is bar:
Payda, maqtan, әuesqoy – onan shoshy, – dep jәne jalghaytyn, biz jattap alghansha qaytalaumen bolatyn.

Halyqtyng jýregine bayaghyda úyalaghan osy danyshpan turaly Respublika Preziydenti Qasym-Jomart Toqaev maqala jazghannan beri Abay múrasyna qayyrylghandar kóbeydi. Internet, tele-radio, gazet-jurnal gu-gu. Aqyn ólenderin birinen biri ilip alyp oqy jónelgender efirlerdi kóriktey qyzdyryp jatyr. Aralarynda biren-saran shendiler, ministrler bar.

Dúrys qoy, Abaygha jaqyndasan, últyna jaqyndaysyn, týsinip, bayybyna barsan, әriyne.

Asylynda Abay danalyghy últtyq iydeyagha ainalugha layyq qoy. Halyqqa keregi de osy.

h h h

Tariyhqa kóz salsaq, kemengerlerining ghibratyn memleketting ústanymy etken elder barshylyq, solardyng biri jәne biregeyi – Qytay.

Ózin baghzydan «Aspan asty eli» dep asqaqtatqan osy el býginde әlemdegi asa quatty derjavagha ainalyp otyrsa, búl, eng aldymen, atalghan filosoftyng ghibratyn últtyq iydeyagha ainaldyra bilgendigining nәtiyjesi.

Qytay biyleushileri, Mao Szedunnan basqasy, Konfusiyding myna talaptaryn әlimsaqtan oryndaumen keledi. Ghúlama «Parasatty túlgha» dep ataghan imperator tómendegidey bes qasiyetke ie bolugha tiyis:

1. Adamdy sýiyge, onyng qanday da bir әreketine tózimdilikpen qaraugha, keshire biluge;

2. Memleket pen halyq aldyndaghy paryzyn jauapkershilikpen oryndaugha:

3. Bilimdi bolugha, Qytay ghúlamalarynyng uaqyt synynan ótken taghylymdy shygharmalaryn oqyp, shejireni jetik biluge;

4. Adal bolugha, ala jipti attamaugha;

5. Ata-anagha, qariyalargha qúrmetpen qaraugha;

Syrt qaraghanda qarapayym qaghidalar sekildi, al terenirek ýnilsen, memleket basyndaghy túlgha osy bes qasiyetting bireuinen aiyrylsa, tolyq mәnindegi parasatty túlgha bola almaytynyna kóz jetkizesin.

Adamdy sýimey, ol bir bólshegi bolyp tabylatyn últty qalay sýiesin!

Últty sýimesen, oghan qalay adal qyzmet etesin?

Adal bolmasan, aramdyqqa barghandardy qalay tiyasyn?

Ala jipten attasan, Abay aitqanday: «Alsa qoymas, arany taghy toymasqa ainalsan» halyqtyng aldynda qadir-qaseitten aiyrylghanyng emes pe, elden basy býtin bólingening emes pe?

Al bilimsizdik sayazdandyrady, sayazdyq nadandyq pen túrpayylyqqa úryndyrady, múnyng aqyry menmendik pen kórsoqyrlyq.

h h h

Konfusiy jiktep, jiliktep aitqan búl ghibratty talaptar haqynda Abay da sóz qozghaghan.

Úly aqyn: «Adamdy sýi, Allanyng hikmetin sez» – dedi.

Múnymen de shektelgen joq.

Mahabbatpen jaratqan adamzatty.
Sen de sýy sol Allany jannan tәtti.
Adamzattyng bәrin sýy bauyrym dep.
Jәne sol haq joly dep әdiletti, – dedi.

«Qiyanatshyl bolmaqty esten ketkiz», – dedi. «Qanaghat, raqym oilap qoy» – dedi.

Osylay jalghasa beredi, taratyla beredi.

Asylynda aqyn úsynyp otyrghan búl qasiyetterding qaysysyn alsanyz da tútas әleumettik-filosofiyalyq kategoriya bolugha layyq.

Solardyng ishinde «Adamdy sýng» ghibratyna az-kem toqtalayyq. Ony qalay týsinemiz? Pendeni ayau, qol úshyn beruge dayar túru, jatsynbau ma?

Búlar da izgi qasiyetter әriyne. Áleumetti úiymdastyratyn, ózara syilastyqqa bastaytyn qúndylyqtar. Qogham men últtyng әr mýshesi ústansa degizetin imandylyq negizderi.

Qaralyp otyrghan ghibratqa memlekettik túrghyda kelip, parasatty túlghagha, yaghny el tizginin ústaghan túlghagha baylanysta qarasaq, ayasy keny týsedi. Ol, mәrtebeli túlgha, adamdy sýy arqyly últty tútas sýyge tiyis. Últty sýiy degenimiz ony bәrinen joghary qoiy degen sóz. Halyqqa jayly ómir syilay alghan túlgha ghana últty qylausyz sýigen túlgha.

h h h

Teginde Konfusiyding «Parasatty túlghasy» men Abaydyng «Tolyq adamy» egiz úghym.

Al osy tolyq adam qanday adam?

Búl saualdyng jauabyn aqynnyng ózinen tabamyz.

Ol «Alashqa ishi jau bop syrty kýlmegen, jaqynyn tiride andyp, ólse ókirmegen», «Kýsh synasqan kýndestik shyrqyn búzbaghan», «Sabyrsyz, arsyz, erinshek, kórse qyzar jalmauyzdanbaghan», «Boyda qayrat, oida kózi bar», «Eki sózdi Tәnir atpaghan», «Ishi zalym, syrty abyz emes», «Qysqa kýnde qyryq jerge qoyma qoymaghan, qu tilmen qulyq saumaghan», «Ant iship kýnde jan bermegen», «Aramdyqty ep kórmegen»... adam.

Abay shygharmalarynan tolyq adam turaly osylay tolassyz sauap ala beresin. Al әzirge:

Aqyl, qayrat, jýrekti birdey ústa,
Sonda tolyq bolasyng elden bólek.
Jeke-jeke bireui jarytpaydy
Jol da joq jarymesti «jaqsy demek» – degen shumaghymen ayalday túrayyq ta «On besinshi» sózine zer salayyq.

«Eger de, – deydi qazaq oishyly, – esti kisilerding qatarynda bolghyng kelse, kýnine bir mәrtebe, bolmasa júmasyna bir, eng bolmasa aiynda bir ózinnen esep al. Sol aldynghy esep alghannan bergi ómirdi qalay ótkizding eken, ne bilgenge, ahiyretke, ne dýniyege jaramdy, kýnindi ózing ókinbestey qylyqpen ótkizipsin? Joq, bolmasa, ne qalyp ótkizgenindi ózing de bilmey qalypsyn?».

Osylay jasap jýrmiz be? Qazirgi estiler, at ýstindegiler ózine syn kózimen qaray ma? Nemese halyqtyng synyna qúlaq týre me?

Talaylarmen aralasamyz, týrli qyzmettegilermen de, qaltaly, bedeldilermen de. «Qatelesken, janylyp sýringen kezder boldy ghoy» degendi kórmeppin. Qaysybirining el aldyndaghy kinәsin bilemin, oghan kuә da bolgham, kýnderding kýninde sony moyyndar dep te oilaysyn, alayda olardyng «úyaty» oyanghan sәti bolghan emes. Kerisinshe, minin aitqandargha kektengen, óshikkender bar.

Býginde әkimder jylyna bir ret elge esep beredi. Ol kýnge múqiyat dayyndyq jasalady. Qoyylatyn saualdargha deyin әzirlenedi.

Qarap túrsaq, teatrdaghy spektakli, ssenariyi jazylghan, roliderdi oinaushylary men rejisseri bar, sonynda búqaralyq aqparat qúraldarynda búl esep qalay kórsetilip, qanday bagha beriletini de oilastyrylghan.

Aqyn sózimen aitqanda:

Ónkey jalghan maqtanmen,
Shynnyng betin boyaydy.

Qayyryp aitsaq, Abay jylynda aqyn ghibrattaryna jýgingen, ózine ózi esep berip, qatelikterinen kópting aldynda arylghan adamdy kórmeppin de, estimeppin de. Teginde deysin, qazirgi qazaq qoghamynda keragharlyqtar bar bolsa, «iygi jaqsylardyn» osylay jasay almaytyndyqtarynyng saldary shyghar.

Qarap otyrsanyz, onyng orynyna kemshiliksiz, kirshiksizder kóbeyip bara jatqanday. Búl kýnde qazaqta ne kóp, qayratkerler men jalyna qol tiygizbeytinder kóp.

Qaytesing endi Abay ónegesi, aqyn mәrttigi ónderi týgili týsterine kirmese.

Boydaghy mindi sanasam,
Tau tasynan kem emes.
Jýregimdi bayqasam
IYnedeyin taza emes, – degen joq pa?!

Múnymen de toqtamay:

Qaytyp qyzyq kóremin,
Áure-sarsang kýnimnen.
Qayyrylyp qarap bayqasam
At shaba almas minimnen, – dep jәne qosady.

Abaydy qynjyldyrghan min ne? Aqyndy qajytqan min jeke basynyng kemshilikteri emes, eldi týzey almay, qazaqty qatargha qosa almay qoyghany, soghan shamasy kelmegeni.

Mensinbeushi em nadandy,
Aqymaq dep qor tútyp.
Týzetpek em zamandy
Ózimdi sonsha zor tútyp, – degen aqyn: «Tentekti jiyp tiya almay, әli otyrmyz úyalmay» dep qayysady.

Býginde elge enbegi sinbegenine, jarlyny jarylta, qazaqty kedeylikten arylta almaghanyna ókingen kim bar?

Abay jylynda aqyn jayly tórdegilerding talayy jazdy. Solardy oqyp jýrip, qazaq kemengerining biyliktegiler men qomaghay qorqaular turaly aitqandaryn taldap, qazirgi qoghammen baylanystyrghanyn taba almadym. Bәri derlik ainalyp ótken. Sirә, Abay sipattaghanday: «Partiya jiyp para alghan, beyli kedey bay bolghandyqtan» shyghar. Abay syny kem-ketikterin jamyratyp shygha keletindikten bolar...

Osy tәuirlerdin, әkim-qaralar men ministrlerding birazy Abay ólenderin jatqa aityp efirge de shyqty. Solardyng bәri aqynnyng myna shumaqtaryna jolaghan joq.

Qoldan kele bere me júrt mengermek,
Adaldyq, adamdyqty kim tengermek.
Maqtan ýshin qayratsyz bolys bolmaq
Ittey qor bop ózine sóz keltirmek.

h h h

Júrt jýr ghoy aramdyqty ep kórem dep,
Toqtau aitqan kisini shet kórem dep.
Bar ma eken jay jýrgen jan qanaghatpen
Qúdaydyng óz bergenin jep kórem dep.

h h h

Bas-basyna by bolghan ónkey qiqym,
Mineky búzghan joq pa elding siqyn.

h h h

Kýshtilerim sóz aitsa,
Bas iyzeymin shybyndap.
Álsizding sózin salghyrtsyp
Shala úghamyn qyryndap.

h h h

Árkimdi zaman sýiremek,
Zamandy qay jan biylemek?
Zamangha jaman kýilemek
Zamana ony iylemek.

Zamangha da, zamandy biylep túrmyn degenderge de jaghalay kýilegender aqynnyng búl ashy aitylghan aqiqatynan ainala qashady әriyne.

h h h

Abaydy osy jyly әrkimning әrqily paydalanghysy kelgenin de bayqadyq. Halyqtan bólinip qalghandar aqyn arqyly elge jaqyndamaq boldy. Kemengerdi týsingensip, qadirlep, qasterlegensip, orayy kelgen jerding bәrinde as ta tók sóiledi, maqtady, madaqtady.

Asylynda Abaygha maqtaudyng qajeti joq-ty. Ol býkil filosofiyalyq baylam-payymdarymen últtyq iydeyagha ainalugha tiyis edi.

«Osylay jasayyq» – degen tórelerdi jәne kórmedik.

Shyndyghyn aitynyzshy, bizding «tәuirlerdin» talayy «jarylqaushysyn» dәriptep janyn, «asyraushysyn» madaqtap tәnin asyrap jýrgender emes dey alasyz ba?

Olar nege Abaydyng «tәnin asyraghandar» turaly oiyn tasada qaldyrdy?

Jalyghu bar, shalqu bar, ish pysu bar,
Jana sýigish adamzat kórseqyzar,
Ar men úyat oilamay tәnin asyrap,
Erteni joq býginge bolghan qúmar, – deydi aqyn.

Býgingi kýndi tónirektep, tәn qamymen jýrgen búlar kimder?

Ar-úyatty laqtyryp tastap, halyqtyng qazynasyn qylq-qylq jútyp jatqandar. El qinalsa – býlk etpeytin, qogham qajysa – selk etpeytin, qaraqan basynyng qamyn oilaghan nemqúraydy jýreksizder. «Ózinde barmen kózge úryp», asaghan-úrttaghangha esirgen sanasyzdar.

Ókinishke qaray HHI ghasyrdaghy qazaq elinen osylardyng bәri tabylady. Búlardyng bәri zalaldy, әsirese qomaghay jegishteri.

Qazirgi kezende jemqorlar әleumettik keselden sayasy dertke ainalghan. Olar býginde kýsh alyp quattanghan jeke kategoriya, úiymdasqan qylmyskerler kategoriyasy. Al elde osynday әldi toptyng qalyptasyp órshui ýshin memlekette onyng tez tamyr jangyna qolayly sayasi-ekonomikalyq ahual boluy qajet.

Bizde osylay emes dep kim aita almaq?!

Býginde júrt solarmen kýresu tapsyrylghandargha sekemmen qaraytyn halde.

h h h

Abay shygharmalarynan aqynnyng zamanyn emes, óz ghasyryndy izde. Tapqanyndy ózing men elding qajetine jarat.

Aqyn synaghan, kónili qalghan qazaqtan býgingi júrttyng qanday aiyrmasy bar? Joqtyng qasy. Sol beyghamdyq, sol jalqaulyq, sol shashpalyq pen astamshyldyq, oilanbay sóileu, ýiilip-tógilgen uәdeler, kisimsu, kólgirsu...

Konfusiy de, Abay da aqyly jetpegen oi-baylamdardan bylayghy elding de, at ýstindegilerding de aulaq boluy kerektigin qadap aitqan. Qytay ghúlamasy búdan әsirese, «parasatty túlgha», yaghny imperator aulaq boluy kerek deydi.

Sebebi negizsiz sheshim jýzege aspaydy. Jýzege aspaghan song nәtiyje bermeydi. Múnday jaghdayda el ózin qalay ústaudy bilmey daghdarady.

Abay aqyl senbegen nәrsege senbe deydi.

Esti adam:

Ádilet pen aqylgha,
Synatyp kórgen-bilgenin,
Bildirer alys-jaqyngha
Solardyng sóile degenin.

El basqarghandardyng sózi de, isi de anyq, naqty boluy kerek. Búlynghyr iydeyanyng týbi qúrdym. Biri kómeskilenbey jatyp, ekinshisin, odan ýshinshisin qozdatsan, kýmәn tughyzady. Senimsizdik tolqytady, qogham jýrisinen janylady.

Keshegi HH ghasyrda osylay boldy, el kommunizm iydeyasynyng qalyng túmanynda jetpis jyl adasty.

Býgingi sayasiy-ruhany kenistikte ne kóp, iydeya kóp. «Qazaq eli», «Mәngilik el», «Progressivti iydeyalar qoghamy», «Ruhany janghyru» bolyp jalghasa beredi.

Olar jayly qazir sol iydeyalardyng avtorlary da, el de jarytyp aita almaydy.

Asylynda halyq – praktiyk. Oghan kózben kórip, qolmen ústaytyn nәtiyjeler kerek. «Sanany túrmys biyleydi». Qajeti – quatty ekonomikasy bar demokratiyalyq jýie.

Elding keregin tauyp bersen, senen basqany súramaydy. Kópting senimi men qúrmeti kerek pe, kónilinen shyq.

Konfusiy men Abaydyng aitary osy. Bos maqtan, tәnirsu men asqaqtau «parasatty túlghanyn» ózine de qayghy, halyqqa da qayghy.

Paydany kórseng bas úryp,
Maqtandy izdep qayghy alma.
Minindi úrlap jasyryp
Maydangha týspey bәige alma, – deydi Abay myna bizderge, býgingi samghap, sharyqtap ketkenderge.

Sózding reti kelip qalghanda, tilge tiyek eteyik, Músa Payghambar Alladan súraydy:

– Pendelerding eng әdili kim?

– Adamdargha ózine ýkim qylghanday tórelik aitatyny.

– Pendelerding eng qadirlisi kim?

– Qadirlense keshirim súraytyny.

– Pendelerding eng dәulettisi kim?

– Ózine berilgenge qanaghat qylatyny.

– Pendelerding eng jarlysy kim?

– Ózine berilgendi az sanaytyny.

Osylay bolghanyn kim kórgen? Qadir-qúrmetke toyghandy kim kórgen? Ishken-sinirgenge toqtaghandy kim kórgen?

h h h

Damyghan, ozghan elderding ósu-órkendeu jolyna ýnilseniz, tarihy túlghalary men ghúlamalarynyng danalyghyn sayasy túrghyda da, ruhany túrghyda da negizge alu arqyly jetilgenin kóremiz. Aristoteli, Platon, Sokrat, Gegeli, Kant... olardan Europa keregin osy kýnge deyin alyp jatyr, әr kezenge layyqtap jýzege asyrap jatyr. Osy danalardyng filosofiyalyq týiinderi «Batys pen Amerika Qúrama Shtattary bastaghan jarty әlemning sayasy ústanymyna ainalghan. Liyberalidyq demokratiya milliardtardyng baghyn jandyruda.

Al biz she? Ózimiz ghana emes, jahan tanyghan Áli-Farabiyden ne aldyq? Oy túmarymyzgha ainalghan Abaydan ne aldyq?

Eshtene!

Shekaralas Qytaygha kelsek, ejelgi jalpyúlttyq qúndylyqtargha degen adaldyq pen qúrmetting arqasynda ýzdiksiz órkendep keledi. Biylikte ghúlamalar iydeyalarynyng sabaqtastyghy saqtalghan.

Búl dәstýrdi bertindegi Suni Yatsen de qadirledi. Ol jana memleket últtyq sezimdi kýsheytu arqyly nyghayady dep eseptedi. Bylay dep jar saldy: «Býginnen bastap Hanidyqtardyng úlylyghy men danqyn arttyra týsu kerek. Memleketti bizben birge qúryp jatqan últtar bir peshte balqyp, Hani júrtyna sinsin, Aziyanyng shyghysynda birtútas Qytay últynyng memleketi asqaqtap, onyng qúdireti býkil әlemdi qaltyratsyn!» (V.Varonsov «Sudiba Kitayskogo Bonoparta» Moskva, 1989 g).

Al osynday alpauyt memleketting sayasiy-ruhany iydeologiyasy qanday boluy kerek?

Suni Yatsen Qytay dinastiyalary qoldanghan 1670 jylghy «Ýsh ilimnin» negizinde jasalghan «On alty paryzgha» sýienedi.

Ony óz kezeni men maqsatyna beyimdey otyryp «Halyqtyng ýsh prinsiypi» doktrinasyn әzirledi jәne is jýzinde qoldandy.

Sol kezde 700 million halqy bar, úlan elding taghdyryn qolynda ústaghan kommunist kósemder, Mao Szedunnan ózgesi, dәuirler danalyghyn osylay qúrmettegende, ejelgi ghúlamalardyng bir ghibratyn eskergen joq, ol kóssiz kósemdik, yaghny asqynghan kulit Qúdaydy da úmyttyratyny turaly shyndyq edi. Aghylshyn tarihshysy lord Djon Aktonnyng sózimen aitsaq: «Vlasti portit ludey, a absolutnaya vlasti – absolutna» degen ashy aqiqat úmytyldy.

Qytaydy jeke dara biylegen Mao Konfusiyge qarsy shabuyldy bastady. Osy diktatordyng ghúmyrbayanyn zerttegen publisist F.Burlaskiy: «Danqqúmar Mao Szedundy Konfusiyding aqyl-ósiyetteri shamdandyrdy» deydi. («Mao Szedun» Mejdunarodnye otnosheniya. Moskva, 1976 j.).

Konfusiyding «Luni Yu» degen enbeginen Mao mynanday joldardy oqyp edi:

– Adam qúrmettelmeytin qogham qúryp, ózindi danyshpan dep qalay aitasyn?!

– Parasatty basshy – paryzdy, parasatsyz basshy – paydany oilaydy.

– Halyqtyng tizesin býktirersin, biraq kýmәndanu men oidan aiyra almaysyn.

– Elding senimine ie bolmaghan memleket kýireydi.

– Ózi jetilmegen memleketti qalay jetildiredi?

Mao tastalqan qaharlandy, Konfusiydi ýlgi etkenderding bәrin renegat, arandatushy dep aiyptady.

Ghúlamanyng enbekteri kitaphanalardan sypyrylyp alyndy. Hramdary tonalyp talqandaldy.

Osynshama óshiguding taghy bir sebebi – últtyq, memlekettik auqymdaghy ataq, mәrtebening bәri Konfusiyge tiyesili edi. Danyshpanyna dәn riza halyq pen imperatorlar ony әuliyege tenedi. Sonynan tәnirge ainaldyrdy. Min dinastiyasy «Últtyng úly ústazy» dep ardaqtady. Konfusiyding Suyfu qalashyghyndaghy ýiining orynyna «Dachanunyani» atalatyn ghajayyp ghimarat túrghyzyldy. Ol imperator sarayynyng ýlgisinde salyndy.

Halyq osylay kókke kótergen danyshpannyng ataq-danqy aspandap túrghanda ózining zangharlana almaytynyn bilgen sayyn Mao oghan qarsy iydeologiyalyq shabuyldy kýsheytti. Konfusiy jayynda tiri pende auyz ashpaytyn boldy. Ghúlama halyq jauy da jariyalandy.

Osydan song Mao Szedungha «Adamzattyng ústazy» degen ataq berildi.

Al búghan ne deysin? Konfusiy aitqan ghoy: «Aqyldyng toqtaytyn jeri bar, aqymaqtyqta shek joq».

Osynday danghaza danqqúmarlyqtyng keseli jayly Abay da talay oy qozghaghan. Otyz segizinshi sózinde: «Mal, maqtan, ghizzat-qúrmet adamdy ózi izdep tapsa, adamdyqty búzbaydy, hәm kórki bolady. Eger adam ózi olargha tabynyp, ózi izdep tapsa da, tappasa da adamdyghy joghalady».

Múny kórip te jýrmiz, sezip te jýrmiz, Aqyn taghylymyn túlghasymaqtar eskerse kәne dep jýrmiz.

h h h

Konfusiydi Qytay eli qalay qadirlegenin әlginde aittyq. Qazaq halqy da Abaydy ardaqtaumen keledi. Eger Alty Alash danyshpan dep týgel tanyghan eki túlgha bolsa, biri Abay, jalghyz bolsa, ol da Abay.

Kemenger dep qúlay sýy – eng mәrtebeli bagha. Nege deseniz, adam balasynyng bәrinen ýstem qasiyeti – danalyq. Konfusiydi «Últtyng úly ústazy» atandyrghan osy kemengerlik.

Biz danyshpan Abaygha búl ataqty tely alamyz ba?

Búl saualgha jauap bermes búryn últ jayly tolghanyp alghan dúrys.

Últ, mening úghymymda, býgin ómir sýrip jatqan el emes, jaryq dýniyege tolqyn-tolqyn kelgen-ketken, ghasyrlardy ghasyrlargha jalghaghan sansyz buyn, dәuirlerding qany men jany singen, syry túnghan qariya tariyh...

Últ degende osylardyng bәrin tútas sezinemiz.

Al endi osynday joyqyngha kim ústaz bolmaq? Kim odan joghary túrmaq?

Asylynda, danalyq – ghibrat, tәlim. Tәlimgerlikke danyshpandyq jarasady, kemengerlik kemeldendiredi.

Abaygha osylay qayyrylsaq, ol ghibratty túlgha, tarih tanyghan tәlimger. Últtyng býgingi, ertengi, jalghan dýnie kezek-kezek keletin sansyz buynynyng aqylgóii, mәngilik tәlimgeri.

Ár zamannyng qiyn týiinderin sheship beretin sarqylmaytyn ruhany quat – halyq danalyghy desek. Abay kemengerligi sol danalyqqa óz ghibratymen úlasqan.

Bizding paryz – osynau danalyqqa adaldyq, ony últtyng quat-kýshine ainaldyru.

Danyshpandar ónegesine qanyp ósken Den Syaopin joqtan bar jasady. Ol qúrghan Qytay sosializmin, Europa sayasatkerleri birde «Konfusiy sosializmi» endi birde «Konfusiy kapitalizmi» dep ataydy.

Mao Szedunnyng túsynda ýzilip qalghan Qytay danalyghy osylay qayta sabaqtasty.

Biz qazaq kemengerlerining ghibraty ýilesim tapqan qogham qúra aldyq pa?

Osy saualgha jauap izdegender: – Ghúlamalar tәlimine suarylghan últtyq iydeya kerek! – deydi.

---

Sony.

Basy: Asharshylyq – genosidtik qatygezdikting saldary

Jalghasy: Asharshylyq qazaq jerinde qalay bastaldy?

---

Aldan Smayyl,

jazushy, Qazaqstan Respublikasynyng Memlekettik syilyq laureaty

Abai.kz