Sayasy iydeologiyagha negizdelgen biylik jýiesining engizilui últtyng dýniyetanym­dyq kózqarasy men ómir sýru saltynyn  týbegeyli  ózgeruine әkelgenin býginde bәrimiz jaqsy bilemiz. Álipby arqyly jazudy auystyru qazaq tilin túrmystyq dengeyge yghystyryp, qoldanys ayasyn shektep, onyng damuyna, kenenine jol bermegeni de týsinikti.  Sondyqtan qazirgi tandaghy qazaq әlipbiyin latyn grafikasyna kóshiruge baylanysty batyl qadamdar, sheshimder    últymyz ýshin, onyng bolashaghy ýshin jasalghan manyzdy qadamdardyng biregeyi ekendigin dúrys týsinuimiz qajet.  

Qazirgi jahandanu kezeninde  últtyng jәne ana tilimizding damuyna bastaytyn negizgi baghyt – latynnegizdi әlipbiyge kóshu ýderisine kirisu. Sóitip qazaq tilining jazu mәdeniyetin janghyrtyp, jana әlipbiydi últtyq tilimizdi saqtau kodyna ainaldyra alamyz.  Últtyq kod jayly Elbasy: «...Janghyrghan qoghamnyng ózining tamyry tarihynyng tereninen bastau alatyn ruhany kody bolady. Jana túrpatty janghyrudyng eng basty sharty – sol últtyq kodyndy saqtay bilu»  – degen.

Ghylymy enbekterde «kod», «kodtalu» úghymdary «әrtýrli aqparat berushi, ony óndep, әri saqtaugha arnalghan shartty belgiler jýiesi», «ózara kelisilgen belgili bir shartty tanbalargha qanday da bir maghynany syidyru» degen anyqtamalar beriledi. Til, ol – tanbalar jýiesi. Tanba – basqa bir belgili zattyn, erekshelikting qatynastyq ókili retinde kórinetin, saqtaugha, qayta jasaugha, habar beruge, qol jetkizuge arnalghan materialdy qúbylys. Jýiesi men qúrylymy bar tildik tanba jazugha týsip, úghymdyq túrpatqa ie bolghannan keyin mәngilik qúndylyqqa ainalady.

Álipby – últtyq jazudyn, al jazu – últtyq mәdeniyetting kórsetkishi. Endeshe әlemge keng taralghan, halyqaralyq dengeydegi latyn jazuyna kóshu arqyly biz últtyq mәdeniyetimizdi әlemdik mәdeniyetpen berik baylanystyramyz. Búl – damyghysy keletin, órkeniyet kóshine ileskisi keletin, sóite otyryp, әlemdik mәdeny kóshten layyqty oryn alghysy keletin halyqtyng basty maqsaty.

Demek әlipby qúramyndaghy tanbalar  aqparatty,  mazmúndy saqtaushy, halyqtyng sóileu, jazu mәdeniyetinen habar berushi kodtar. Jana әlipby qúramyndaghy әrbir tanba – osy últtyq tildi jәne tilding negizgi zandylyqtaryn saqtau kody. Onyng qúramynda 31 tanba úsynylghan. Álipby qúramyndaghy tanbalar qazaq tilining tól tabighy bolmysyna, dybystyq, jazbasha jәne auyzsha tilining erekshelikterine, leksika-grammatikalyq qúrylysyna orys tilining tiygizgen yqpalyn әlsiretip, tól tildik tabighatyn qaytarugha mýmkindik beredi. Jazu – tildi janghyrtudyn, bekituding qúraly.  Sondyqtan qazaq әlipbiyin latyngha kóshiru arqyly biz últtyq tilimizdi janghyrtyp, memlekettik tilimizding mәrtebesin bekite alamyz. Jana әlipby qúramyna tek qazaq tilining tól dybystary engizildi. Kiril әlipbiyindegi 9 әripti (iy, yo, ya, , i, s, ch, sh, e) qazaq tilining dybystyq ereksheligine iykemdep aitatyn bolamyz. Mәselen, umlaut, breviys, makron, sedili diakritikalyq tanbalary da tilimizding dybystyq ereksheligine qaray dauysty men dauyssyzdardy ajyratyp qoldanu ýshin berilgen. Eger Halyqaralyq fonetikalyq әlipbiyde 52 diakritikalyq belgi bolatyn bolsa, qazaq әlipbiyin týzude biz solardyng ishinen jogharyda atalghan 4 belgini tandap aldyq. Yaghny búl diakritikalyq belgiler qazaq tilining tabighatyn qisyngha say, qoldanugha qajetti anghartugha tiyisti simvoldar. Yaghny biz búl diakritikalar negizinde sol dybystardyng fonetikalyq mazmúnyn dәl kórsetemiz. Búl әlipby týzu ýshin manyzdy mәsele.

Osy jana әlipby negizindegi qazaq tilining jaryqqa shyghatyn emle erejeleri de jogharyda aitylghan últtyq tilding janghyru jәne damu mýddelerin kózdeydi. Ásirese, emle erejedegi kirme sózderding jazyluyna qatysty  taraushalary shet tilden engen sózderdi qazaqshalap aitugha, óz tilimizdegi dybystardyng ýndesimi men ýilesimine sәikes beyimdep aitugha daghdylandyrady. Sonymen qatar latyngrafikaly qazaq әlipbii elimizdegi qazaq jәne orys tildi qazaqtardy últ retinde biriktirude, ghylymi, mәdeni, ekonomikalyq  jәne t.b. ozyq iydeyalargha qol jetkizude últtyq kod qyzmetin atqarady. Demek latyngrafikaly jana әlipby men emle erejege artar jýgimiz az emes.

Sofiya Qajyaqparqyzy Omarova, 

Ádisteme basqarmasynyng basshysy, filol., gh.k.

Abai.kz