ساياسي يدەولوگياعا نەگىزدەلگەن بيلىك جۇيەسىنىڭ ەنگىزىلۋى ۇلتتىڭ دۇنيەتانىم­دىق كوزقاراسى مەن ءومىر ءسۇرۋ سالتىنىڭ  تۇبەگەيلى  وزگەرۋىنە اكەلگەنىن بۇگىندە ءبارىمىز جاقسى بىلەمىز. ءالىپبي ارقىلى جازۋدى اۋىستىرۋ قازاق ءتىلىن تۇرمىستىق دەڭگەيگە ىعىستىرىپ، قولدانىس اياسىن شەكتەپ، ونىڭ دامۋىنا، كەڭەيۋىنە جول بەرمەگەنى دە تۇسىنىكتى.  سوندىقتان قازىرگى تاڭداعى قازاق ءالىپبيىن لاتىن گرافيكاسىنا كوشىرۋگە بايلانىستى باتىل قادامدار، شەشىمدەر    ۇلتىمىز ءۇشىن، ونىڭ بولاشاعى ءۇشىن جاسالعان ماڭىزدى قادامداردىڭ بىرەگەيى ەكەندىگىن دۇرىس ءتۇسىنۋىمىز قاجەت.  

قازىرگى جاھاندانۋ كەزەڭىندە  ۇلتتىڭ جانە انا ءتىلىمىزدىڭ دامۋىنا باستايتىن نەگىزگى باعىت – لاتىننەگىزدى الىپبيگە كوشۋ ۇدەرىسىنە كىرىسۋ. ءسويتىپ قازاق ءتىلىنىڭ جازۋ مادەنيەتىن جاڭعىرتىپ، جاڭا ءالىپبيدى ۇلتتىق ءتىلىمىزدى ساقتاۋ كودىنا اينالدىرا الامىز.  ۇلتتىق كود جايلى ەلباسى: «...جاڭعىرعان قوعامنىڭ ءوزىنىڭ تامىرى تاريحىنىڭ تەرەڭىنەن باستاۋ الاتىن رۋحاني كودى بولادى. جاڭا تۇرپاتتى جاڭعىرۋدىڭ ەڭ باستى شارتى – سول ۇلتتىق كودىڭدى ساقتاي ءبىلۋ»  – دەگەن.

عىلىمي ەڭبەكتەردە «كود»، «كودتالۋ» ۇعىمدارى «ءارتۇرلى اقپارات بەرۋشى، ونى وڭدەپ، ءارى ساقتاۋعا ارنالعان شارتتى بەلگىلەر جۇيەسى»، «ءوزارا كەلىسىلگەن بەلگىلى ءبىر شارتتى تاڭبالارعا قانداي دا ءبىر ماعىنانى سىيدىرۋ» دەگەن انىقتامالار بەرىلەدى. ءتىل، ول – تاڭبالار جۇيەسى. تاڭبا – باسقا ءبىر بەلگىلى زاتتىڭ، ەرەكشەلىكتىڭ قاتىناستىق وكىلى رەتىندە كورىنەتىن، ساقتاۋعا، قايتا جاساۋعا، حابار بەرۋگە، قول جەتكىزۋگە ارنالعان ماتەريالدى قۇبىلىس. جۇيەسi مەن قۇرىلىمى بار تىلدىك تاڭبا جازۋعا ءتۇسiپ، ۇعىمدىق تۇرپاتقا يە بولعاننان كەيiن ماڭگiلiك قۇندىلىققا اينالادى.

ءالىپبي – ۇلتتىق جازۋدىڭ، ال جازۋ – ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ كورسەتكىشى. ەندەشە الەمگە كەڭ تارالعان، حالىقارالىق دەڭگەيدەگى لاتىن جازۋىنا كوشۋ ارقىلى ءبىز ۇلتتىق مادەنيەتىمىزدى الەمدىك مادەنيەتپەن بەرىك بايلانىستىرامىز. بۇل – دامىعىسى كەلەتىن، وركەنيەت كوشىنە ىلەسكىسى كەلەتىن، سويتە وتىرىپ، الەمدىك مادەني كوشتەن لايىقتى ورىن العىسى كەلەتىن حالىقتىڭ باستى ماقساتى.

دەمەك ءالىپبي قۇرامىنداعى تاڭبالار  اقپاراتتى،  مازمۇندى ساقتاۋشى، حالىقتىڭ سويلەۋ، جازۋ مادەنيەتىنەن حابار بەرۋشى كودتار. جاڭا ءالىپبي قۇرامىنداعى ءاربىر تاڭبا – وسى ۇلتتىق ءتىلدى جانە ءتىلدىڭ نەگىزگى زاڭدىلىقتارىن ساقتاۋ كودى. ونىڭ قۇرامىندا 31 تاڭبا ۇسىنىلعان. ءالىپبي قۇرامىنداعى تاڭبالار قازاق ءتىلىنىڭ ءتول تابيعي بولمىسىنا، دىبىستىق، جازباشا جانە اۋىزشا ءتىلىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە، لەكسيكا-گرامماتيكالىق قۇرىلىسىنا ورىس ءتىلىنىڭ تيگىزگەن ىقپالىن السىرەتىپ، ءتول تىلدىك تابيعاتىن قايتارۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. جازۋ – ءتىلدى جاڭعىرتۋدىڭ، بەكىتۋدىڭ قۇرالى.  سوندىقتان قازاق ءالىپبيىن لاتىنعا كوشىرۋ ارقىلى ءبىز ۇلتتىق ءتىلىمىزدى جاڭعىرتىپ، مەملەكەتتىك ءتىلىمىزدىڭ مارتەبەسىن بەكىتە الامىز. جاڭا ءالىپبي قۇرامىنا تەك قازاق ءتىلىنىڭ ءتول دىبىستارى ەنگىزىلدى. كيريل الىپبيىندەگى 9 ءارىپتى (يۋ، يو، يا، ، ، تس، چ، شش، ە) قازاق ءتىلىنىڭ دىبىستىق ەرەكشەلىگىنە يكەمدەپ ايتاتىن بولامىز. ماسەلەن، ۋملاۋت، برەۆيس، ماكرون، سەديل دياكريتيكالىق تاڭبالارى دا ءتىلىمىزدىڭ دىبىستىق ەرەكشەلىگىنە قاراي داۋىستى مەن داۋىسسىزداردى اجىراتىپ قولدانۋ ءۇشىن بەرىلگەن. ەگەر حالىقارالىق فونەتيكالىق الىپبيدە 52 دياكريتيكالىق بەلگى بولاتىن بولسا، قازاق ءالىپبيىن تۇزۋدە ءبىز سولاردىڭ ىشىنەن جوعارىدا اتالعان 4 بەلگىنى تاڭداپ الدىق. ياعني بۇل دياكريتيكالىق بەلگىلەر قازاق ءتىلىنىڭ تابيعاتىن قيسىنعا ساي، قولدانۋعا قاجەتتى اڭعارتۋعا ءتيىستى سيمۆولدار. ياعني ءبىز بۇل دياكريتيكالار نەگىزىندە سول دىبىستاردىڭ فونەتيكالىق مازمۇنىن ءدال كورسەتەمىز. بۇل ءالىپبي ءتۇزۋ ءۇشىن ماڭىزدى ماسەلە.

وسى جاڭا ءالىپبي نەگىزىندەگى قازاق ءتىلىنىڭ جارىققا شىعاتىن ەملە ەرەجەلەرى دە جوعارىدا ايتىلعان ۇلتتىق ءتىلدىڭ جاڭعىرۋ جانە دامۋ مۇددەلەرىن كوزدەيدى. اسىرەسە، ەملە ەرەجەدەگى كىرمە سوزدەردىڭ جازىلۋىنا قاتىستى  تاراۋشالارى شەت تىلدەن ەنگەن سوزدەردى قازاقشالاپ ايتۋعا، ءوز تىلىمىزدەگى دىبىستاردىڭ ۇندەسىمى مەن ۇيلەسىمىنە سايكەس بەيىمدەپ ايتۋعا داعدىلاندىرادى. سونىمەن قاتار لاتىنگرافيكالى قازاق ءالىپبيى ەلىمىزدەگى قازاق جانە ورىس ءتىلدى قازاقتاردى ۇلت رەتىندە بىرىكتىرۋدە، عىلىمي، مادەني، ەكونوميكالىق  جانە ت.ب. وزىق يدەيالارعا قول جەتكىزۋدە ۇلتتىق كود قىزمەتىن اتقارادى. دەمەك لاتىنگرافيكالى جاڭا ءالىپبي مەن ەملە ەرەجەگە ارتار جۇگىمىز از ەمەس.

سوفيا قاجىاقپارقىزى وماروۆا، 

ادىستەمە باسقارماسىنىڭ باسشىسى، فيلول.، ع.ك.

Abai.kz