Jana әlipbiyding qúramynda w, c, h әripteri joq. W әrpi aghylshyn әlipbiyinde dauyssyz [u] dybysyn beredi, biraq sonday-aq, dauystylardy beretin qosar tanbalardyng ishinde qoldanylady. Kez kelgen dauystynyng aldynda [u] bolyp oqylady, mysaly, west, winner, r әrpimen birge sóz basynda kelse, oqylmaydy, mysaly wrong, write, al aw, ew, ow digrafynyng qúramynda «dybysy óshedi», h әrpimen digraf qúrsa, birde [u] bolyp oqylady, birde taghy «ýni óshedi». Ol latynnyng týpnúsqa әlipbiyindegi u әrpimen jarysyp ta qoldanylghan, mysaly,  flour/flower, guard/ward y suede/Swede. Biraq maghynasy basqa sózder jasalady. Yaghny u әrpining beretin dybysyna úqsas bolghandyqtan, búl әripting qyzmeti keyde artyqtyq etken. Endeshe qazaq әlipbiyinde de u әrpimen birge jarystyrmay, w әrpin aludyng qajeti joq. 

Sol siyaqty S, H әripterining de basy artyq bolady. Álipbiyge bir [u] dybysyn beretin w\u әripterin, odan qalyp [c] dybysyn tanbalaytyn s\s әripterin, oynng ýstine [h] dybysyn tanbalaytyn h\h әripterin jinasaq, «joq jerden» «problema tabamyz». Býgingi kiril jazuynyng ózinde q, h jәne h әripterining qaysysyn tandarymyzdy bilmey otyratynymyzdy eske alayyq. Hali me, qali me, hosh pa, qosh pa, Gauhar ma, Gauhar ma edi, jihanger me, jihanger me, dastarhan ba, dastarhan ba, dastarqan ba, rahmet pe, raqmet pe? Búl tandau qúr bosqa oilanu, mәnsiz, tekke qoyylatyn súraq bolatyn. Sebebi qazirgi qazaq jazuyndaghy h men H әripterining fonologiyalyq aiyrmashylyghy, yaghny eki dybystyng sóz maghynasyn aiyratyn ereksheligi joq. Gauhar dep te, Gauhar dep te, jihanger, jihanger dep jazsanyz da, mәni bireu bolatyn. Sondyqtan búl tandau mәnsiz edi de, jazuda tipti әrkim qalauynsha jazyp kete beretin. Sóz maghynasyn ajyratuda h, H men q әripterining arasynda paryq bar edi. Mysaly, hosh iyis, qosh kelu, han kóteru, qan jylau degen siyaqty. Sol sebepti jana jazuda H әrpi qaldyryldy.   

Al әlipbiyge S әrpin alsaq, ol qay dybysty tanbalamaq? Sirk, sement siyaqty sózderdegi s әrpi jana әlipbiyde s әrpimen jazylatyn bolsa (sirk, sement), myna S әrpimen qanday sózderdi jazbaqpyz? S-men jazamyz ba, әlde S-men jazamyz ba dep taghy oilanamyz ba? Alsaq, osy kezge deyin tilimizge orys tili arqyly enip ketken termin sózderdi jazayyq dep alamyz. Kerek qylsaq, qazirgi kiril sanamen oilaytyn ózimizdi ghana oilap, kerek qylamyz. Al odan   keyin búl әripting qyzmeti bolmaydy. Tek janadan kirme sóz kirgen sayyn qay әrippen alamyz dep, bas qatyru ýshin alamyz. Sebebi ol kezde bizding kelesi úrpaqtyng sanasynan ekinshi shet tili bolyp qalatyn – orys tilining S-sining beynesi óshedi. Alayda...

Resmy qújat, isqaghazdarda brend, kompaniya ataulary týpnúsqasy saqtalyp, kóshirilip jazylatyndyqtan qúramyndaghy C, W, Y, X әripteri  jazyla beredi. Mysaly, Coco-cola kompaniyasynyng preziydenti, Windows10 operasiyalyq jýiesi, «Toyota-nyng basqaru qaghidalary» degen siyaqty.

Qúralay Kýderinova, 

A.Bayúrsynúly atyndaghy Til bilimi institutynyng bas ghylymy qyzmetkeri, f.gh.d.

Abai.kz