Týrki halyqtarynyng auyz әdebiyetinde kóptegen ortaq keyipkerler bar ekeni belgili. Solardyng biri hәm biregeyi Qojanasyr ekeni dausyz. Danqy shartarapqa taraghan  búl kisi qiyaldan shygharylghan keyipker emes. Onyng kesenesi qazir Týrkiyanyng Aqshehir qalasyndair qalasynda ornalasqan. Qojanasyr - ónege men ghibratqa toly nasihattar aityp, bar ghúmyryn qalyng búqaragha tura joldy kórsetuge arnaghan tәlimi zor, erekshe túlgha. Keybir derekterde onyng әuliye, ghalym bolghandyghy da aitylady. Onyng hikmetke toly ghibratty sózderi auyzdan-auyzgha ótip, býginge deyin jetip otyr. Jalpy, Qojanasyrdyng qaghytpa sózderi turasyndaghy foliklorlyq әngimeler barlyq týrki halyqtaryn kezdesedi. Qazir, Qojanasyrdyng atyna tanylyp jýrgen «anekdot» týrindegi salt-dәstýrge, dinge, etikagha teris keletin әzil-ospaqtar negizinen onyng sózderi emes. Týrli jaghdaylargha baylanysty, Qojanasyrdyng obrazy ózgeriske úshyrap otyrghan. Onyng birden-bir sebebi, Qojekenning ómirin beyneleytin naqty jazba әdebiyetting joqtyghynda. Degenmen, Orta ghasyrlargha tәn manakyb, tazkirie jәne lúghat janrynda jazylghan shygharmalarda onyng esimi arakidik aitylyp qalady. Qojanasyr turaly alghashqy derekter Sary Saltúqtyng ómirin bayandaytyn Ábulhayyr Rumiyding «Saltúqnamesinde» kezigedi. Fatih Súltan Mehmetting úly Jem súltannyng biyligi kezinde Ábulhayyr Rumy týrik tilining sózdigi sanalatyn «Saltúqname» atty shygharmany jeti jyl uaqyt jazyp, 1480 jyly kitap etip bastyrghan.

Týrki halyqtarynyng auyz әdebiyetinde kóptegen ortaq keyipkerler bar ekeni belgili. Solardyng biri hәm biregeyi Qojanasyr ekeni dausyz. Danqy shartarapqa taraghan  búl kisi qiyaldan shygharylghan keyipker emes. Onyng kesenesi qazir Týrkiyanyng Aqshehir qalasyndair qalasynda ornalasqan. Qojanasyr - ónege men ghibratqa toly nasihattar aityp, bar ghúmyryn qalyng búqaragha tura joldy kórsetuge arnaghan tәlimi zor, erekshe túlgha. Keybir derekterde onyng әuliye, ghalym bolghandyghy da aitylady. Onyng hikmetke toly ghibratty sózderi auyzdan-auyzgha ótip, býginge deyin jetip otyr. Jalpy, Qojanasyrdyng qaghytpa sózderi turasyndaghy foliklorlyq әngimeler barlyq týrki halyqtaryn kezdesedi. Qazir, Qojanasyrdyng atyna tanylyp jýrgen «anekdot» týrindegi salt-dәstýrge, dinge, etikagha teris keletin әzil-ospaqtar negizinen onyng sózderi emes. Týrli jaghdaylargha baylanysty, Qojanasyrdyng obrazy ózgeriske úshyrap otyrghan. Onyng birden-bir sebebi, Qojekenning ómirin beyneleytin naqty jazba әdebiyetting joqtyghynda. Degenmen, Orta ghasyrlargha tәn manakyb, tazkirie jәne lúghat janrynda jazylghan shygharmalarda onyng esimi arakidik aitylyp qalady. Qojanasyr turaly alghashqy derekter Sary Saltúqtyng ómirin bayandaytyn Ábulhayyr Rumiyding «Saltúqnamesinde» kezigedi. Fatih Súltan Mehmetting úly Jem súltannyng biyligi kezinde Ábulhayyr Rumy týrik tilining sózdigi sanalatyn «Saltúqname» atty shygharmany jeti jyl uaqyt jazyp, 1480 jyly kitap etip bastyrghan. Qojanasyrdyng ómir sýrgen kenistigi men uaqyty haqynda zertteushilerding týrli kózqarasy bar. Keybir derekterge qaraghanda onyng Seljúqtar, al, kelesi bir derekterde Ámir Temirding dәuirinde ómir sýrgendigi aitylady. Qojanasyrdy Anadoly ónirinde ómir sýrdi dep biletin zertteu júmystary ony 1208 jyly Akshehirde Abdullah qoja men Sydyqa qatynnyng otbasynda dýniyege kelgendigin bayandaydy. HIH ghasyrda ómir sýrgen Sibrihisardyng muftii bolghan Huseyn myrzanyng «Mejmuay-Maariyf» atty shygharmasynda Qojanasyrdyng tuylghan jeri Sibrihisardyng Qortu eldi-mekeni dep kórsetilgen. Alayda, basqa zertteushiler búl derekke kýmanmen qaraydy. Ataqty ensiklopidist Fuad Kópirúly «HIII ghasyrda ómir sýrgen Hajy Ibrahim jәne Seyd Mahmut Hayraniyding shygharmalaryndaghy basty keyipkerdi Qojanasyr boluy mýmkin» deydi. Tipti, zertteushiler Seljúqtar dәuirinde ómir sýrgen dәruish Vehluly Dana, Bolgariya men Makedoniyada ómir sýrgen Hitar Petar, sisiliyalyq Giufa, germaniyalyq Till Eulenspiyegel, reseylik yahudy mújyq Hershele Ostropoler atty keyipkerlerding Qojanasyrgha úqsastyghyna qarap, onyng shyn mәninde ómirde bolghandyghyna kýmanmen de qaraydy. Keybir zertteushilerding pikirinshe onyng esimimen birge «afendi» (grekshe «iye») atauy qosa aitylghandyqtan, Qojanasyrdyng Anadolynyng tól tumasy ekendigi, foliklorlyq derekterdegi esekke teris minip jýrgenine qarap, onyng hristian monahy bolghandyghy aitylady. Kelesi bir zertteushiler Qojanasyrdy Horasan aimaghynan shyqqan dәruish dese, ózbek aghayyndar ony Búharanyng tumasy dep te biledi.  Al, týrkiyalyq zertteushiler Ystanbúldyng alghashqy qazysy bolghan Sybrihasardan shyqqan ataqty «Qyzyr myrza» men «Tazarrunamenin» avtory Sinan pashanyng Qojanasyrdyng naq ózi ekenin aitady.

Qojanasyr kópshilik qauymgha tura joldy núsqap, jaqsylyqqa shaqyryp, jamanshylyqtan tyighan әulie adam bolghan. Ol qalyng búqarany haqpen qauyshtyru ýshin eshkimge úqsamaytyn ózindik әdis-tәsilderdi ústandy. Aqiqatty pash etu ýshin, sonday-aq, qoghamdy búzyq әreketterden arashalau maqsatynda halyqqa eng jaqyn tildi jәne tapqyr sózderdi qoldanyp, ashy mysqylgha toly, adamdy eriksiz kýldiretin, kýldire otyryp jylatatyn ónegeli sózderdi aitatyn. Ózhan Óztýrik atty zertteushi «Qojanasyrdyng monghol shapqynshylyghynyng ezgisine úshyraghan Anadoly halqynyng sharasyz beynesin suretteytin túlgha. Ol jazba әdebiyet qalyptaspaghan dәuirde el biyleushilerdi ótkir tilimen synap, halyqtyng pikirin bilderetin edi» deydi. Qojanasyr turaly keninen mәlimet beretin derekterding biri Londan múraghatynan tabylghan «Haza Terjemey Nasriddin Efendy Rahme» atty shygharmasy. Biraq, búl shygharmadaghy basty keyipkerding keybir qylyqtary Qojanasyrdyng súlbasyna úqsay bermeydi. Degenmen, búl shygharmada Qojanasyrdy «әuliyelerding әuliyesi etip» dep  kórsetedi.

Qojanasyr óz dәuirinde filosofiyalyq qarapayym әzilderimen otbasy men kórshiler arasyndaghy jәne sauda-sattyq qatynastaghy kemshilik pen olqylyqtardy týzep, shynayy dostyqtyng qas ýlgisin әzil aita otyryp ashy tilmen uaghyzdaghan kórnekti túlgha-tyn. Osy kýnge deyin әleumettanushylar men psihologtar óz zertteulerinde  Qojanasyrdyng ónegeli әzilderin tiyimdi paydalanyp otyrady. Týrki әleminde onyng aitqan әzilderin tipti qazylardyng ózi ýkim berude ýlgi retinde negizge alghan. Qojanasyrdyng әzilderi Europagha da tarap, birneshe tilderge audarylghan. Piyerre Millening «nasreddin et son epouse» jәne Evmonde Savusseyding «La literatyre Populaire Turgue» atty shygharmalarynda Qojanasyr turaly arnayy bólim berilse, Jean Paul Carnierding «Nasreddin Hoja et ses Histoires Turgues» atty shygharmasy ataghy mәshhýr әzilkeshting qaljyndarynyng jinaghy bolyp sanalady.

Qojanasyr haqynda azdy-kópti zerttelgen enbekterdi talday kelip, ony HIII-HIV ghasyrlarda Anadolyda ómir sýrgen dep tújyrymdaymyz. Ózbek halqynyng auyz әdebiyetindegi Qojanasyr haqyndaghy әzil әngimelerding bir parasy Ámir-Temirge arnalghandyghyna qarap, ony Temir bastaghan Mәurennahr qosyny Anadolyny jaulap alghan shaqta, yaghni, HV ghasyrdyng basynda ómir sýrdi dep te boljaugha bolady. Al, Orta Aziya halyqtaryna Qojanasyr turaly hikayalar osy Ámir-Temirding әskerining Anadolygha joryghynan keyin keninen taray bastaghan.  Jalpy, Orta Aziyadaghy týrki halyqtarynda Qojanasyr túrpattas әzildey otyryp tapqyr sóz aitatyn, ótkir tilimenen el biyleushilerdi qaghytyp tastaytyn túlghalar kóp ómir sýrgen. Qazaq halqynyng da әrbir auylynyng ózining Qojanasyry bolghan. Mysaly, bizding foliklorymyzdyng eng kórnekti keyipkerlerning biri Aldar kósening basynan keshken hikayalarynyng Qojanasyrdyng әzil әngimelerimen belgili-bir úqsastyghy bar ekeni belgili. Yaghni, Qojanasyr turaly anyz-әpsanalar el ishinde kóptep aityla bastaghannan keyin, Qojanasyrdyng әzilderine qisyny kelinkireytin hikayalardyng bәrin onyng atyna telu ýrdisi payda bolghan tәrizdi. Birte-birte, Qojanasyrdyng keypi transformasiyagha úshyrap, el auzynda aitylatyn amgershilikke jat hikayalardyng kóbi onyng atyna tanyla bastady. Teginde, Qojanasyr kózi tirisinde-aq, «әuliye» atanghan, el biyleushileri men qarny juan bay-manaptyng ersi qylyqtaryn ótkir әzilderimen synap, qashanda halyqtyng janashyry hәm әdiletting jarshysy bola bilgen. Osy túrghyda, Qojanasyrdyng biyik óresin tómendetken bilimsizdik pen nadandyq edi dep aituymyzgha tolyq negiz bar. Áytpese, ol ózi ómir sýrgen kezendegi dýmshe  ghalymdardyng nadandyghyn betine basyp, jany shyr-pyr etip jýrip shynayy ghylymdy qorghap baqqan. Mysaly, Qojanasyr aitty deytin myna bir hikayagha nazar audarayyqshy: Birde Qojanasyr esegin joghaltyp alyp: «Ua Alla Taghala! Esegimdi zalym alsa alsyn, biraq, ghalymgha keziktire kórme! dep dúgha jasapty. Onyng búl dúghasyn estigen júrt: «Qojeke, zalym alsa alsyn» degening qalay, esegindi ol iyemdense, kózin qúrtady ghoy» depti. Sonda Qojanasyr: «Zalym alsa alsyn degenimi, zalym qansha degenmen, esekting etining aram ekenin biledi. Al, ghalymgha keziktire kórme degenim, ghalym әiteuir bir jerden pәtua shygharyp, esekting eti adal eken dep, esegimdi jep qongy mýmkin» degen eken.

Sóz sonynda aitpaghymyz, Qojanasyr týrki halyqtary satirasynyng sardary. Býgingi әdebiyetimizdegi ioroniya, sarkazm, yaghni, shymshyp, shaghyp sóileu, ashy mysqyl, oryndy kelemejdeu men keketu, tauyp aityp úyaltu men múqatu, shyndyqty әzilmen shymbayyna batyryp jetkizu, qisynyn keltirip sózben qaghytu, sóz jarysta útqyr әzil aitu sekildi janrlardyng negizin salghan Qojanasyr babamyz. Biraq, onyng maqtamen bauyzdau arqyly soyyp salyp, aqiqatty pash etetin әdemi tәsilining el ishinde kemip bara jatqany ózekti órteydi. Satira kóshining búidasyn ústaghan azamattarymyz osyny eskerse eken demekpiz.

«Abay-aqparat»