(Aqseleu  Seydimbek  eskertken eki mәsele)

Alashqa әigili, marqúm Aqseleu agha  ómirining songhy jyldarynda Astana qalasyndaghy Lev Gumiylev atyndaghy uniyversiytette ústazdyq qyzmet atqardy, qarapayym tirshilik keshti. Shәkirt tәrbiyeleudi baqytym dep bildi. Amal qansha, osydan tura eki jarym jyl búryn qazaq halqyn shóldetip, mezgilsiz, qazasymen ózi biletin adamdardyng qolyna súraq belgisin ústatyp, «búl ómirmen birge meni de zertte» degendey, mәngilik әlemge úshty da ketti.

Men alghash ret Aqandy Astana qalasynda ótken 2005 jyldyng 28 qyrkýieginde II-shi Dýniyejýzilik qazaq qúryltayynda kórdim.  Ózbekstan Respublikasynan kelgen bauyrlarymmen shýiirkelesip túrghan edim, anadaydan úzyn boyly, qabaghy sústy, qysqa saqaldy, bayaghynyng patshalary sekildi adam asyqpay adymdap kelip, qonyr dausymen «Qandastar, qay jaqtan kelip edinizder?» dedi.

Aqandy men birinshi tanyp:

- Assalaumaghalaykum agha, Ózbek jerinen kelip edik, -  dedim.

- Bәrekeldi, qazaqtyng qaysy ruynan bolasyn, bauyrym, - dep Aqang maghan qarady.

- Kishi jýzding ishindegi Álimbet balqy ruynanmyn.

- Týsinikti. Balqy Bazardyng úrpaghy boldyn-ghoy, Navoiy oblysy Tamdybúlaq audanynan shygharsyn?- dep jymidy.

(Aqseleu  Seydimbek  eskertken eki mәsele)

Alashqa әigili, marqúm Aqseleu agha  ómirining songhy jyldarynda Astana qalasyndaghy Lev Gumiylev atyndaghy uniyversiytette ústazdyq qyzmet atqardy, qarapayym tirshilik keshti. Shәkirt tәrbiyeleudi baqytym dep bildi. Amal qansha, osydan tura eki jarym jyl búryn qazaq halqyn shóldetip, mezgilsiz, qazasymen ózi biletin adamdardyng qolyna súraq belgisin ústatyp, «búl ómirmen birge meni de zertte» degendey, mәngilik әlemge úshty da ketti.

Men alghash ret Aqandy Astana qalasynda ótken 2005 jyldyng 28 qyrkýieginde II-shi Dýniyejýzilik qazaq qúryltayynda kórdim.  Ózbekstan Respublikasynan kelgen bauyrlarymmen shýiirkelesip túrghan edim, anadaydan úzyn boyly, qabaghy sústy, qysqa saqaldy, bayaghynyng patshalary sekildi adam asyqpay adymdap kelip, qonyr dausymen «Qandastar, qay jaqtan kelip edinizder?» dedi.

Aqandy men birinshi tanyp:

- Assalaumaghalaykum agha, Ózbek jerinen kelip edik, -  dedim.

- Bәrekeldi, qazaqtyng qaysy ruynan bolasyn, bauyrym, - dep Aqang maghan qarady.

- Kishi jýzding ishindegi Álimbet balqy ruynanmyn.

- Týsinikti. Balqy Bazardyng úrpaghy boldyn-ghoy, Navoiy oblysy Tamdybúlaq audanynan shygharsyn?- dep jymidy.

Qazaq shejiresinen habary barlyghy sonshalyqty, Aqang sol túrghan boyynda kimnen kim tuatynyn jatqa aityp berdi, tandanbasqa sharang joq, qazaq mәdeniyeti men salt-dәstýrlerin óz besigine bólep alu isining qas sheberi ekendigin moyyndatty.

Sol kýnnen bastap, kóz júmghangha deyin, Aqanmen bir kisidey qoyan-qoltyq aralastym. Ol kisiden ózime ómirlik azyq jinadym desem artyq aitqandyq bolmas.

Bir qalada túrghan song әredik Aqseleu aghamen kezdesip, súhbat qúrghandy ansap túratynmyn. Sonday súhbattarymyzdyng bir-ekeuin oqyrmangha úsynudy jón kórdim. Osy eki sózinde Aqang ishtey pisip-jetilgen  amanat sózin qaldyryp, eskertu jasap ketkendey kórinedi maghan.

1. Birde Aqseleu aghama ómirde qanday qúbylysqa tandanasyz dep súraq berdim.

- Júmamúrat, bilesing be, keyingi uaqytta esh nәrsege tandanbaytyn bolyp baramyn, - dep bastady sózin Aqan. -  Óitkeni men «Qazaq әlemi» deytin 600 bettik kitabymdy bir әripin qaldyrmay tútas kóshirip alyp, óz atynan shygharyp jibergen adamdy da kórdim. Ol jóninde «Egemen Qazaqstangha» felieton shyqty. Múny men tonalghannan song aityp otyrghanym joq. IYsi shygharmashylyq әulettesterim, әriptesterim osynday bir zansyzdyqtyn, bassyzdyqtyng qorlyq-zorlyghyn bastan ótkerip otyr. Bizding shygharmashylyq adamdar turaly ne zang joq, ne memlekettik dengeyde qorghau joq, ne onyng enbegin elep-eskerip, qalamaqysyn tóleytin tetik joq. Baspagerler bizge ne qalasa sony istey alady. Qanday zorlyq jasasa da qolynda. Endi búl qanday súmdyq, aidyn-kýnning amanynda 600 bettik zertteu enbegimdi ýsh jyl jazghan edim, aldyna ýsh bet, artyna jeti bet qosady da bireu óz atynan shygharyp jiberedi. Oghan әy deytin әje, qoy deytin qoja joq. Búl óz aldyna zar ghoy.

Búnday is-әreketterding bәri qúldyq sanadan bastau alady. Sebebi qúl әrdayym ózi sekildi qúldy qorlaghysy kelip túrady. Kóp jyldar boyy otarda bolghan elding óz jýregi ózine shabuyl jasaydy. Onyng emi-ruhany azattyq jәne ruhany janaru. Azattyq degenimiz --óz enbeging ózine búiyryp, óz jýregindegini jasqanbay aita aluyn. Kenes Odaghy kezinde jeke últtardyng tek-tamyryna ýniluding qajeti de bolmady. Kóptegen últtar ózderining etnogenetikalyq tek-tamyrynan kóz jazyp, syrttan zorlap tanylghan «búrynghy jabayy júrt» dep keletin teoriyasymaqty jatqa aitugha mәjbýr boldy.

Sonyng saldarynan iydeologiyalyq óktemdikting zardabyn týrki tildes halyqtardyng ishinen әsirese qazaq halqy qatty tartty. Assimilyasiya men akkuliturasiya qarqyny jaghynan qazaq eli qúrlyqtyng qay púshpaghynan da kem týspedi. KSRO-ning ensiklopediyalyq sózdiginde «assimilyasiya-eto sliyanie odnogo naroda s drugim s utratoy odnoy iz nih svoego yazyka, kulitury y nasionalinogo samosoznaniya» dep jazylypty. 1940 jylgha deyin qazaq әlipesin bir emes, eki ret auystyryp jiberdi, әdeyi halyqty óz tarihynan maqúrym qyldyru ýshin, keyinirek mýldem óz-ózinen jatyrqaytyn úrpaq ósip jetildi.

Aqyrynda, qazaq siyaqty bodandyqtyng búghauynda bolghan últtar tarihy damu ýrdisindegi ózining aqiqat bolmysyn paraqtau qabiletinen aiyryldy. Asylyn ayaq asty etip, jasyqqa maldanatyn, jatqa jaltaqtaytyn boldy. Búl degenin  etnikalyq tanym men talghamnyng dertti boluy, yaghny sapasyzdanu edi. Batys pen Shyghystyng jazba derekterin aitamyz-au, ózimizding auzymyzdy ashsaq aqtarylghan as ta tók bay foliklorymyz, bile bilsek, eng aldymen tarihy derek kózi retinde qanaghattanarlyq dengeyde zerttelip otyr ma?

Endi qara, ótken ghasyrdyng 70-80 jyldarynan bastap rugha, jýzge, atagha, jikke bólinu indeti bastaldy. Jýzge bólinu degen sóz baryp túrghan aqymaqtyq, tól tarihyn bilmeushilik bolyp shyghady. Ózi jaman indet bastalghanda - órt sekildi eldi sharpyp ketetin әdeti. Búl indet talay adamdardy azapqa, әurege saldy. Áli de әurege salyp keledi. Sorymyz bolar, baghymyz bolar Tәuelsizdik alghannan keyin әrkim óz qotyryn ózi qasyp naryqtyq jýieni tandadyq. Al naryqtyq jýie degenimiz -- baylyqtyng bәigesi. Baidyng bәsekesi. Bang jolyna týsken adamdar ózine qolayly әdis-tәsilding bәrin qoldanady. Ýlken aqyl, tәjiriybeni qoldanudan bastap, kisi óltiruge deyin barady. Ony ózing de estip kórip jýrsin. Demek naryqtyq jýie ózinen-ózi proteksiyalyq ansardy dýniyege әkeledi. Proteksiya degen ne? Belgili maqsatqa jetu ýshin top qúrady. Áriyne, kez kelgen adam topqa ózi biletin adamdardy tartady. Olar ózining rulas, atalastary boluy mýmkin. Biraq sol rulastary, atalastary kónilinen shyqpasa, sonyng óligin attap túryp mýlde basqa últpen pәtualasady. Degenmen týpki maqsatqa jetuden tayynbaydy. Proteksiya degen osy.

Biz proteksiyalyq yndyndy jýzshildikpen, rushyldyqpen shatastyryp otyrghan jәiimiz bar. Qazaqta rushyldyqtyng boluy mýmkin emes. Ony boldyrtpaytyn tetikti ata-babalarymyz jasap ketken. Óitkeni mening sheshem, әielim, kelinim basqa jýzden. Sonda basqa jýzden bolghany ýshin anamdy tәrk etuim kerek pe? Búl eshbir adam bara almaytyn mehanizm. Oghan baru mýmkin emes. Múndaygha tek jyndy adam ghana barady. Demek qazaqta rushyldyq, jýzshildik bar degen adam mýlde qazaq últynyng ishki etnojarylym tetigin, mehanizmin bilmeytin kórsoqyrlardyng tirligi. Onday adamgha mýsirkep, ruhany kemtar retinde janyng ashyp qarugha tura keledi.

2. Taghy birde aghadan  «Qazaqstandyq últ» degendi qalay týsinesiz? dep súradym. Aqseleu agha tereng tynys alyp baryp, jauabyn bylay qayyrdy:

-   Sosializmning qazanynda qaynaghan kóptegen últtardyng boyynda búl dert bar. Óitkeni 1,5-2 ghasyrgha sozylghan otarshyldyq jýie, 1 ghasyrgha sozylghan sosialistik iydeologiya ol últtyng diline, mentaliytetine ainalady. Qanyna sinedi. Ol da beynelep aitqanda dert siyaqty. Batpandap kiredi, mysqyldap shyghady. Demek belgili bir úrpaq auysqangha deyin biz sosialistik iydeologiyanyng jalanbút úranshyldyghynan, jelbuaz әperbaqandyghynan kópke deyin aryla almaymyz. «Qazaqstandyq últ» degen bayaghy Suslovtyng kezindegi «pasportymyzgha  «últym Sovet Odaghy» dep jazayyq» degen úsynys siyaqty bolyp estiledi maghan. «Qazaqstandyq últ» degen sóz ózining bastauyn amerikandyq últtan alady.

Amerika aboriygenderin jaulauda Djeyms Kuk, Laperuza, Magelan men ispandyq konkistadorlar barlyq әdis-tәsilderin qoldandy. Tús-tústan barghan basqynshylar ýndisterge jauday tiydi. Sóitip, olardy aghylshyn tilinde ghana sóileytin, últqa bólinbeytin amerikandyq últqa ainaldyrdy. AQSh elinde bes jyl túrsang boldy, amerikandyq dep qolyna pasport bere salady, shyghu teging asa qyzyqtyrmaydy. Tap sonday sheteldikterding basyp alyp tize batyrudyng aluan týri bizding elimizde jýrip jatyr. Sózim dәleldi bolu ýshin aitayyn, «Kazahstanskaya pravda» gazetining 2003 jylghy №20 sanynda bylay jazylypty.

«Bolishinstvo mestorojdeniy nefty y gaza okazalisi v rukah inostransev.. . «AktubeMunaygaz» pereshlo v ruky Kitayskoy neftyanoy kompanii. Kitaysy staly sobstvennikamy mnogomilliardnogo sostoyaniya... My staly bespravnymy rabamy kitaysev. Gorod prevrashaetsya v kitayskie provinsii... v kajdom mnogoetajnom dome selye kitayskie klany...Trebuitsya na rabotu ludi, vladeishie kitayskim yazykom... Kitayskie neftyaniky porabotily nas».

Esinde bolsyn, esh uaqytta birneshe etnostan qúralghan últ bolmaydy. Últ degen jeke adam siyaqty óte dara jaralym. Al últ pen memleketti shatastyrugha bolmaydy. Memleketting ayasynda birneshe últ boluy mýmkin. Biraq mindetti týrde memleketke úiytqy, tirek, irgetas jalghyz últ bolady. Ózge últtar últ bolyp eseptelmeydi.

Sol memleket ayasyndaghy diaspora, ózge últtardyng ókilderi bolyp qalady. Búl tariyh, etnologiya ghylymyndaghy aksioma. Meni ókindiretini, memleket iydeologiyasynyng tizginin ústap otyrghan paqyrlardyng qarapayym etnologiyalyq zerdesining joqtyghy. Basqasyn bylay qoyghanda, qazaqtyng qara tilinen kósilip әngime dýrkin qúray almaytyn shyraqtardyng sonynan qazaq eredi degenge kim senedi? Biylik basyndaghy osynday sheneunikterden ne ýmit, ne qayyr? Sonday adamdargha tizgindi qoryqpay qalay ústatady eken?! Búl balanyng qolyna jalan, ótkir qylysh ústatqanmen birdey ghoy. Eshuaqytta memleketting birneshe últtan jaraluy mýmkin emes. Imperiya boluy mýmkin. Onda da negizgi tirek últ óz óktemdigin kórsetedi. Ony biz keshe ghana Resey imperiyasynan kórdik. Orys últy basqa 204 últqa bilgenin istedi. 70 jylgha jeter-jetpes uaqytta 93 últ jer betinen joyylyp ketti. Qazirgi tanda  Yakutiya men Chitanyng arasynda 20 últtan eluden asqan 10 shaqty ghana adam óz tilinde sóiley alady eken, aradan 10-20 jyl ótken song olar o dýniyege attansa, ózderimen birge 20 últ jer betinen joghalady degen sóz.

Qazaqstandy alayyq. Qazaqstannyng tirek últy -- qazaq. Qazaqstannyng jeri -- qazaqtiki. Basqa últtardyng ókilderine bizdin  elde ómir sýru mandaylaryna jazylypty. Sonday taghdyrdyng qalyptasqany ýshin olardy kinәlamauymyz kerek. Olardy biz taghdyrlastar, otandastar retinde jaqsy ýmitpen, jaqsy bolashaqty qarsy alugha nasihattauymyz qajet. Búl rette artyq sóz aityp, jalpaqshesheylikke barudyng qajeti joq. Qazaqstanda 130 últtyng ókili bar dep danghyrap maqtanudyng keregi ne? Qazaqstanda 130 últ joq. Óitkeni últtyng anyqtamasy bar. Onyng jeri, tili, memleketining beriktigin bildiretin bankilik aqshasy boluy kerek. Qazaqstandaghy basqa últtardyng jeri basqa jerde. Negizgi últy basqa jaqta ornalasqan. Órkendep, gýldenetin tili de basqa memlekette. Sol sebepti qazaq halqyna da, Qazaqstandy meken etken basqa últtargha da aqiqat shyndyqty ghana aituymyz kerek. Shyn niyetimizdi ghana bildirgenimiz dúrys. Jauyrdy jaba toqymaghan jón. Ony syrtymyz da, ishimiz de, tarihtan, etnologiyadan habary bar adamnyng bәri bilip otyr. Al bizding keybir sayasatkerlerimiz oryssha aitqanda «lukaviyt» etuge qúmar. «Ártis» bolugha qúmar. Meni osy ókindiredi.

Osynday әngimelerden keyin kýnder kýibeng tirlikpen óte beripti. Sóitip jýrgende men Aqandy songhy ret 2009 jyldyng qyrkýiek aiynyng basynda asyghys kóshede ghana kórip  qalyppyn. Jalpy, Aqseleu aghagha yqylysym sheksiz edi. Mezgilsiz qazasyn estigende tóbemnen tómen qaray múzday su qúiyp jibergendey qatyp qaldym, ishki jan-dýniyem alay-týley bolyp ketti, kózime ystyq jas keldi. Ólmeytúghyn artyna sóz qaldyrghan...ol jan-jaqty daryn iyesi retinde ózining býkil bilimi men qajyr-qayratyn tughan halqynyng mýdesine baghyshtap, meylinshe maqsatty әri jemisti enbek ete bilgen asa aituly túlgha edi.

Aqandy jaqsy biletin adamdardyng sózine qaraghanda, ýy toly kitaptaryn kitaphanalargha asyghys jýrip taratyp bergen kórinedi.  Qúndy suretter men qaghazdaryn múraghatqa qattap, tizimdep qaytys bolarynan bir kýn aldyn yaghni, 2009 jyly qyrkýiekting 15 kýni ótkizipti. Búl turasynda múraghat qyzmetkeri Maral qaryndas aityp otyr. Sonday-aq auylyna songhy ret barghanynda «óle qalsam, osy jerge qoyarsyndar» dep inilerine qúlaqqaghys qylghany san-aluan oilargha jeteleydi. Sóz arasynda ózine-ózi qol salypty deushiler de úshyrasty. Oghan óz basym senbes edim. Tipti, bir dosyna «Áy, men osy jyldan qalmaspyn» depti. Soghan qaraghanda, Aqang ajalyn aldyn ala sezip-bilgen jәne soghan asyqqan synayly. Azaby men mazaghy qatar jýretin búl jalghannan erterek ketkendi jón kórgendey. Aqang biylikke de, baylyqqa da qyzyqpaytyn mәngilik mekenine búrynyraq barugha, aruaqtar arasyna tezirek jetuge asyqqanday kórinedi de túrady maghan. Janyng jәnnatta bolsyn, asyl agha.

«Abay-aqparat»