Ábdirahman Abayúly turaly jas zertteushi Eldos Toqtarbaydyng Ábishting ómiri men ósken ortasy, songhy saparynan maghlúmat beretin maqalasyn oqydym. Oqydym da, oigha qaldym. Abaydyng ómiri men shygharmashylyghy, ósken ortasy jayly estelik jazushylardyng ishinde eng úzaq, tolyqqandy maghlúmat bergen Kәkitaydyng balasy - Árham.

Árham Kәkitayúly Abaydy kórgen, tәrbiyesinde bolghan. Abay qaytys bolghanda Árham 19 jasta. Yaghny Árhamnyng esteligi tarihy kuәger retinde qabyldanghan asyl múra.

(Ábdirahman)

Árhamnyng atasy Ysqaq - Abaydyng tughan inisi, әkesi Kәkitay – Abaydyng túnghysh jinaghyn shygharushy, aqynnyng eng alghashqy ómirbayanyn jazyp, qazaqtyng әdebiyettanu ilimine óshpes iz qaldyrghan. Ózi de ghajayyp aqyndyq ortada ómirge kelgen Árham Kәkitayúlynyng sonyna mol múra, ghalymdargha azyq bolar ýlkken is qaldyrghan erekshe túlgha. Sondyqtan da Abaydyng ómiri men shygharmashylyghy, aqynnyng tuysqandyq ainalasy turaly sóz etkende Árham Kәkitayúlyna jýgingenimiz abzal.

Ábish Týmen qalasyndaghy realinyy shkoldy tórt jyl oqyp bitirip kelgen son, balasynyng bolashaghy zor ekenin tanyp, Abay ony Peterbor qalasyna tórt jyl әskery oqugha jiberedi. Oquyn ayaqtap elge kelgen son, Ábishti Shyghys eline kelip saudamen bayyghan Ysqaq degen tatardyng balasy Sýleymenning Maghrifa degen qyzyna aittyryp, ekeuin ýilendiredi.

Ábish bir jazday dem alyp Almatygha qyzmetke jýrmekshi bolghanda Maghrifany ózimen birge erte ketedi. Bir jylday Almaty qalasynda qyzmet istegen Ábish demalys alyp, elge kelgende Maghrifa ekiqabat eken. «Óz qolymyzda bosansyn» dep Dildә bәibishe kelini Maghrifany alyp qalyp, Ábishti Almatygha jalghyz jiberedi.

Ábish ketken song eki-ýsh aidan keyin Maghrifa bosanyp qyz tabady, atyn Rahila qoyady. Aqyldy, bilimdi, keyingi jastargha basshy bolarlyq jigit әkesine bergen uaghdasy boyynsha oqityn kitaptaryn mezgilinde elge jetkizip, úghymgha auyr sózderding maghynasyn týsindirip jazyp berip otyrady.

Abaydyng kónili jay tauyp, Ospan ólimining jarasy eskirip, alansyz ómir sýre bastaghanda taghy bir auyr soqqygha dushar bolady.

1895 jyly oktyabri aiynda Almatydaghy Ábdirahmannan (Ábish) hat keledi.

«Men auru boldym. Jýrip, túruym qiyn boldy. Maghan Maghauiyany jiber. Maghrifa kelmey-aq qoysyn, jas balasy jýdep qalar, búl aurudan qorqynysh az, uayym etpeniz. Biraq serik kerek bolghan song Maghauiyany shaqyryp otyrmyn»,- dep jazady.

Osy hattan son, kóniline alang kirgen Abay Maghauiyanyng qasyna óz aulyna kórshi bolyp otyrghan tóre túqymy Mayqandy ertip Almatygha jiberedi. Abay Ábish auruyna qatty alang bolyp kóp ólender jazady. Ýzdiksiz hat jazyp, hat alyp otyrady. Sol jyly noyabri aiynda Almatyda kóz júmghan Abaydyng sýiikti balasy Ábdirahmandy músylmandar ziratyna alty aigha amanat qoyyp, Maghauiya elge oralady.

Ol turaly Árham Kәkitayúlynyng esteliginde bylay deydi:

«...Ábishting sýiegin qazyp alyp maqtagha orap bylgharygha qaptap, aghash tabytqa salyp alyp shyghady. Tabyt pәueske arbagha túrqy syimaghan song qighashtap salyp ashyq jerine oryndyq qoyyp, Ysqaq otyratyn oryn jasaydy. Barlyghyn kónildegidey ghyp jaylap alyp, týn ishinde jýrip ketedi. Ábdisamat Ábishting sýiegin bir beket jerge shygharyp salyp, Ábishke mingizgenim dep torjorgha atyn berip qosh aitysady. Mayqan men Tәneke eki atty salt minip, eki atty jetektep Ábishting sýiegin salghan arbadan qalmay jele tekirektep otyrady. Ysqaq basyna aiyr qalpaq kiyip, oqaly shekpenin syrtynan jamylyp, qúddy bir orys úlyqtary siyaqtanyp Ábish sýiegining janynda otyrady.

Almatydan úzaghansha bireu tekserer dep hauiptenip qatty jýrip kelip, úzaghan song jәy jýrip bir júmada Baltabek aulyna tayau bir beketke kelse, aldarynan Baltabekting Qondyqazaq degen balasy kýtip jatyr eken. Sol bekette bir kýn damyldap Baltabekting balasy bir joldaspen erip bir qol adam, bir top atpen Arqat beketine keledi. Abay balasynyng sýiegin alyp keledi degen habardy estip, sol ainaladaghy Mamay jigitteri jinalyp kýtip alady».

Al, Eldos Toqtarbayúlynyng jazbasynda «kiyizben qaptap, mәiitting denesi auyr da, alys jolgha shydaytyn әri iyis shygharmaytyn iyirmen, jalbyz siyaqty shópterdi ýgitip, seuipti. Sóitip, par at jegilgen arbagha ayauly Ábish marqúmnyng sýiegin salyp, jolgha shyqqan eken», - deydi.

Ábishting songhy sapary turaly basqa da tarihy estelikterde Qapal qalasy, Esimbek qajy, Sara Tastanbekqyzy turaly aitylmaydy. Abaydyng sýiikti balasy Ábdirahman qaza boldy degendi estip, zamandasy Jambyl Jabaev ta «Jalghyzbyn dep jýrmesin, Sәlem ait barsang Abaygha», dep qaza qayghysyna ortaqtasyp, Almatydan Abaygha sәlem joldaytyny belgili. Sara Tastanbekqyzynyng Ábishke arnaghan joqtau óleni de osynday mәndegi tuyndy bolsa kerek.

Ábishting sýiegin alyp qaytarda tek ýsh adam ghana barghan. Búl oqighagha Shәkәrimning esh qatysy joq. Ábishting sýiegin Aqshoqygha әkelgende Kәkitay, Shәkәrim bastaghan onshaqty adam Arhat beketinen kýtip alady. Ol turaly Árham taghy da: «...Abay aulyna pәlen kýni shyqtyq degen telegramm kelgen song bastyghy Kәkitay bolyp on kisi pәueske arba jegip Arqat beketine ketti. Sýiek auylgha kelgende kóp adam jinaldy. Arbadan tabytty kóterip ýige kirgizgen song Abay Ábishting betin ashqyzyp kórmekshi boldy. Sonda Mahmút degen kishkene mollanyng balasy:

- Abay agha, ólgen adamnyng betin ashu kýnә emes pe,- dep edi Abay:

- Áy, Mahmút, qate aitasyn, men sonau Almatydan kóp mihnatpen alghyzyp kimning sýiegi ekenin kórmey jerleuime bola ma? Ekinshi, sharighatta jylamasyn degen bar, biraq balasynyng betin әkesi kórmesin degen sóz joq,- dedi.

Abay Ábishting basyn ashqyzyp ózi kórip mandayynan iyiskedi de, odan son:

- Sender de kórinder, biraq jylamandar dep sheshelerine, bauyrlaryna týgel kórsetti.

Ábishting esh jeri búzylmaghan, appaq bolyp úiyqtaghan adamday jatyr eken. Jalghyz-aq, ong jaqtaghy qasy týsip qalypty.

Ábishting sýiegin atasy Qúnanbaydyng ayaq jaghyna әkelip jerledi. Maghrifa talyp qaldy. Bir týn esi kirmey jatty. Abay dauys shygharghan joq. Biraq eki kózinen jas parlap aghyp túrdy, Ábishke jylamaghan jan bolmady», deydi.

Ábishting sýiegin alyp qaytugha kelgen ýsh adam turaly da Árham naqty jazady:

«Qystay Abay alty atty jemge baylatyp, semirtip qar ala tegenek bolyp kete bastaghanda Ábishting sýiegin alyp keluge ýsh kisi jiberdi. Onyng biri óz qolynan qoyyp kelgen Mayqan tóre, ekinshisi, oryssha tilge jýirik, Ospan bolys bolghanda jaghymdy by bolyp jandaraldan oqaly shekpen kiygen, týsi sary, kózi kók, múrty edireygen, bayqamaghan kisi orys dep qalarlyqtay týri bar Bókenshi Soltabaydyng Ysqaghy. Ýshinshisi janghan ottan qaytpaytyn, jaudan qorqyp taymaytyn, alghan betinen búrylmaytyn Juantayaq Baytu balasy Tәneke. Ýsheui ýsh atty salt minip, ýsh atty jetekke alyp, jol azyghyn bókterip Almatygha jóneledi» dep aiqyn kórsetedi.

Abaydyng sýiikti balasy Ábishting qaytys boluy, amanattap Almatygha jerlengen mәiitin elge alyp kelgendegi jogharydaghy anyzgha qaray búrmalaushylyq jaqynda ghana týsirilgen «Abay» filiiminde de qoldanylady. Keyingi kezender el arasynda Abaygha qatysty emes sózder, derekter, tipti óleng joldary men aforizmderdi úly aqyngha telu jiyilep barady. El auzynda aitylghan derekter men ghalymdardyng qalamynan shyqqan tuyndylardyng salmaghy eki bólek.

Qalay desek te, el arasyndaghy anyzgha sýienip, búrmalaushylyqqa jol beru ghylymiy-tarihy qúndylyqtardyng qúnyn týsiredi.

Mening úghymymda ózin ghalymmyn dep sanaghan әr adam, maqala jazsa da, zertteu jýrgizse de naqty derekterge toqtap, saralap, salmaqtap sóilegeni jón.

Almahan Múhametqaliqyzy

Astana