ءابدىراحمان ابايۇلى تۋرالى جاس زەرتتەۋشى ەلدوس توقتاربايدىڭ ءابىشتىڭ ءومىرى مەن وسكەن ورتاسى، سوڭعى ساپارىنان ماعلۇمات بەرەتىن ماقالاسىن وقىدىم. وقىدىم دا، ويعا قالدىم. ابايدىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى، وسكەن ورتاسى جايلى ەستەلىك جازۋشىلاردىڭ ىشىندە ەڭ ۇزاق، تولىققاندى ماعلۇمات بەرگەن كاكىتايدىڭ بالاسى - ءارحام.

ءارحام كاكىتايۇلى ابايدى كورگەن، تاربيەسىندە بولعان. اباي قايتىس بولعاندا ءارحام 19 جاستا. ياعني ءارحامنىڭ ەستەلىگى تاريحي كۋاگەر رەتىندە قابىلدانعان اسىل مۇرا.

ء(ابدىراحمان)

ءارحامنىڭ اتاسى ىسقاق - ابايدىڭ تۋعان ءىنىسى، اكەسى كاكىتاي – ابايدىڭ تۇڭعىش جيناعىن شىعارۋشى، اقىننىڭ ەڭ العاشقى ءومىربايانىن جازىپ، قازاقتىڭ ادەبيەتتانۋ ىلىمىنە وشپەس ءىز قالدىرعان. ءوزى دە عاجايىپ اقىندىق ورتادا ومىرگە كەلگەن ءارحام كاكىتايۇلىنىڭ سوڭىنا مول مۇرا، عالىمدارعا ازىق بولار ۇلككەن ءىس قالدىرعان ەرەكشە تۇلعا. سوندىقتان دا ابايدىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى، اقىننىڭ تۋىسقاندىق اينالاسى تۋرالى ءسوز ەتكەندە ءارحام كاكىتايۇلىنا جۇگىنگەنىمىز ابزال.

ءابىش تۇمەن قالاسىنداعى رەالنىي شكولدى ءتورت جىل وقىپ ءبىتىرىپ كەلگەن سوڭ، بالاسىنىڭ بولاشاعى زور ەكەنىن تانىپ، اباي ونى پەتەربور قالاسىنا ءتورت جىل اسكەري وقۋعا جىبەرەدى. وقۋىن اياقتاپ ەلگە كەلگەن سوڭ، ءابىشتى شىعىس ەلىنە كەلىپ ساۋدامەن بايىعان ىسقاق دەگەن تاتاردىڭ بالاسى سۇلەيمەننىڭ ماعريفا دەگەن قىزىنا ايتتىرىپ، ەكەۋىن ۇيلەندىرەدى.

ءابىش ءبىر جازداي دەم الىپ الماتىعا قىزمەتكە جۇرمەكشى بولعاندا ماعريفانى وزىمەن بىرگە ەرتە كەتەدى. ءبىر جىلداي الماتى قالاسىندا قىزمەت ىستەگەن ءابىش دەمالىس الىپ، ەلگە كەلگەندە ماعريفا ەكىقابات ەكەن. «ءوز قولىمىزدا بوسانسىن» دەپ ءدىلدا بايبىشە كەلىنى ماعريفانى الىپ قالىپ، ءابىشتى الماتىعا جالعىز جىبەرەدى.

ءابىش كەتكەن سوڭ ەكى-ءۇش ايدان كەيىن ماعريفا بوسانىپ قىز تابادى، اتىن راحيلا قويادى. اقىلدى، ءبىلىمدى، كەيىنگى جاستارعا باسشى بولارلىق جىگىت اكەسىنە بەرگەن ۋاعداسى بويىنشا وقيتىن كىتاپتارىن مەزگىلىندە ەلگە جەتكىزىپ، ۇعىمعا اۋىر سوزدەردىڭ ماعىناسىن ءتۇسىندىرىپ جازىپ بەرىپ وتىرادى.

ابايدىڭ كوڭىلى جاي تاۋىپ، وسپان ءولىمىنىڭ جاراسى ەسكىرىپ، الاڭسىز ءومىر سۇرە باستاعاندا تاعى ءبىر اۋىر سوققىعا دۋشار بولادى.

1895 جىلى وكتيابر ايىندا الماتىداعى ءابدىراحماننان ء(ابىش) حات كەلەدى.

«مەن اۋرۋ بولدىم. ءجۇرىپ، تۇرۋىم قيىن بولدى. ماعان ماعاۋيانى جىبەر. ماعريفا كەلمەي-اق قويسىن، جاس بالاسى جۇدەپ قالار، بۇل اۋرۋدان قورقىنىش از، ۋايىم ەتپەڭىز. بىراق سەرىك كەرەك بولعان سوڭ ماعاۋيانى شاقىرىپ وتىرمىن»،- دەپ جازادى.

وسى حاتتان سوڭ، كوڭىلىنە الاڭ كىرگەن اباي ماعاۋيانىڭ قاسىنا ءوز اۋلىنا كورشى بولىپ وتىرعان تورە تۇقىمى مايقاندى ەرتىپ الماتىعا جىبەرەدى. اباي ءابىش اۋرۋىنا قاتتى الاڭ بولىپ كوپ ولەڭدەر جازادى. ۇزدىكسىز حات جازىپ، حات الىپ وتىرادى. سول جىلى نويابر ايىندا الماتىدا كوز جۇمعان ابايدىڭ سۇيىكتى بالاسى ءابدىراحماندى مۇسىلماندار زيراتىنا التى ايعا امانات قويىپ، ماعاۋيا ەلگە ورالادى.

ول تۋرالى ءارحام كاكىتايۇلىنىڭ ەستەلىگىندە بىلاي دەيدى:

«...ءابىشتىڭ سۇيەگىن قازىپ الىپ ماقتاعا وراپ بىلعارىعا قاپتاپ، اعاش تابىتقا سالىپ الىپ شىعادى. تابىت پاۋەسكە ارباعا تۇرقى سىيماعان سوڭ قيعاشتاپ سالىپ اشىق جەرىنە ورىندىق قويىپ، ىسقاق وتىراتىن ورىن جاسايدى. بارلىعىن كوڭىلدەگىدەي عىپ جايلاپ الىپ، ءتۇن ىشىندە ءجۇرىپ كەتەدى. ءابدىسامات ءابىشتىڭ سۇيەگىن ءبىر بەكەت جەرگە شىعارىپ سالىپ، ابىشكە مىنگىزگەنىم دەپ تورجورعا اتىن بەرىپ قوش ايتىسادى. مايقان مەن تانەكە ەكى اتتى سالت ءمىنىپ، ەكى اتتى جەتەكتەپ ءابىشتىڭ سۇيەگىن سالعان اربادان قالماي جەلە تەكىرەكتەپ وتىرادى. ىسقاق باسىنا ايىر قالپاق كيىپ، وقالى شەكپەنىن سىرتىنان جامىلىپ، قۇددى ءبىر ورىس ۇلىقتارى سياقتانىپ ءابىش سۇيەگىنىڭ جانىندا وتىرادى.

الماتىدان ۇزاعانشا بىرەۋ تەكسەرەر دەپ حاۋىپتەنىپ قاتتى ءجۇرىپ كەلىپ، ۇزاعان سوڭ ءجاي ءجۇرىپ ءبىر جۇمادا بالتابەك اۋلىنا تاياۋ ءبىر بەكەتكە كەلسە، الدارىنان بالتابەكتىڭ قوندىقازاق دەگەن بالاسى كۇتىپ جاتىر ەكەن. سول بەكەتتە ءبىر كۇن دامىلداپ بالتابەكتىڭ بالاسى ءبىر جولداسپەن ەرىپ ءبىر قول ادام، ءبىر توپ اتپەن ارقات بەكەتىنە كەلەدى. اباي بالاسىنىڭ سۇيەگىن الىپ كەلەدى دەگەن حاباردى ەستىپ، سول اينالاداعى ماماي جىگىتتەرى جينالىپ كۇتىپ الادى».

ال، ەلدوس توقتاربايۇلىنىڭ جازباسىندا «كيىزبەن قاپتاپ، ءمايىتتىڭ دەنەسى اۋىر دا، الىس جولعا شىدايتىن ءارى ءيىس شىعارمايتىن يىرمەن، جالبىز سياقتى شوپتەردى ۇگىتىپ، سەۋىپتى. ءسويتىپ، پار ات جەگىلگەن ارباعا اياۋلى ءابىش مارقۇمنىڭ سۇيەگىن سالىپ، جولعا شىققان ەكەن»، - دەيدى.

ءابىشتىڭ سوڭعى ساپارى تۋرالى باسقا دا تاريحي ەستەلىكتەردە قاپال قالاسى، ەسىمبەك قاجى، سارا تاستانبەكقىزى تۋرالى ايتىلمايدى. ابايدىڭ سۇيىكتى بالاسى ءابدىراحمان قازا بولدى دەگەندى ەستىپ، زامانداسى جامبىل جاباەۆ تا «جالعىزبىن دەپ جۇرمەسىن، سالەم ايت بارساڭ ابايعا»، دەپ قازا قايعىسىنا ورتاقتاسىپ، الماتىدان ابايعا سالەم جولدايتىنى بەلگىلى. سارا تاستانبەكقىزىنىڭ ابىشكە ارناعان جوقتاۋ ولەڭى دە وسىنداي ماندەگى تۋىندى بولسا كەرەك.

ءابىشتىڭ سۇيەگىن الىپ قايتاردا تەك ءۇش ادام عانا بارعان. بۇل وقيعاعا شاكارىمنىڭ ەش قاتىسى جوق. ءابىشتىڭ سۇيەگىن اقشوقىعا اكەلگەندە كاكىتاي، شاكارىم باستاعان ونشاقتى ادام ارحات بەكەتىنەن كۇتىپ الادى. ول تۋرالى ءارحام تاعى دا: «...اباي اۋلىنا پالەن كۇنى شىقتىق دەگەن تەلەگرامم كەلگەن سوڭ باستىعى كاكىتاي بولىپ ون كىسى پاۋەسكە اربا جەگىپ ارقات بەكەتىنە كەتتى. سۇيەك اۋىلعا كەلگەندە كوپ ادام جينالدى. اربادان تابىتتى كوتەرىپ ۇيگە كىرگىزگەن سوڭ اباي ءابىشتىڭ بەتىن اشقىزىپ كورمەكشى بولدى. سوندا ماحمۇت دەگەن كىشكەنە موللانىڭ بالاسى:

- اباي اعا، ولگەن ادامنىڭ بەتىن اشۋ كۇنا ەمەس پە،- دەپ ەدى اباي:

- ءاي، ماحمۇت، قاتە ايتاسىڭ، مەن سوناۋ الماتىدان كوپ ميحناتپەن العىزىپ كىمنىڭ سۇيەگى ەكەنىن كورمەي جەرلەۋىمە بولا ما؟ ەكىنشى، شاريعاتتا جىلاماسىن دەگەن بار، بىراق بالاسىنىڭ بەتىن اكەسى كورمەسىن دەگەن ءسوز جوق،- دەدى.

اباي ءابىشتىڭ باسىن اشقىزىپ ءوزى كورىپ ماڭدايىنان يىسكەدى دە، ودان سوڭ:

- سەندەر دە كورىڭدەر، بىراق جىلاماڭدار دەپ شەشەلەرىنە، باۋىرلارىنا تۇگەل كورسەتتى.

ءابىشتىڭ ەش جەرى بۇزىلماعان، اپپاق بولىپ ۇيىقتاعان ادامداي جاتىر ەكەن. جالعىز-اق، وڭ جاقتاعى قاسى ءتۇسىپ قالىپتى.

ءابىشتىڭ سۇيەگىن اتاسى قۇنانبايدىڭ اياق جاعىنا اكەلىپ جەرلەدى. ماعريفا تالىپ قالدى. ءبىر ءتۇن ەسى كىرمەي جاتتى. اباي داۋىس شىعارعان جوق. بىراق ەكى كوزىنەن جاس پارلاپ اعىپ تۇردى، ابىشكە جىلاماعان جان بولمادى»، دەيدى.

ءابىشتىڭ سۇيەگىن الىپ قايتۋعا كەلگەن ءۇش ادام تۋرالى دا ءارحام ناقتى جازادى:

«قىستاي اباي التى اتتى جەمگە بايلاتىپ، سەمىرتىپ قار الا تەگەنەك بولىپ كەتە باستاعاندا ءابىشتىڭ سۇيەگىن الىپ كەلۋگە ءۇش كىسى جىبەردى. ونىڭ ءبىرى ءوز قولىنان قويىپ كەلگەن مايقان تورە، ەكىنشىسى، ورىسشا تىلگە جۇيرىك، وسپان بولىس بولعاندا جاعىمدى بي بولىپ جاندارالدان وقالى شەكپەن كيگەن، ءتۇسى سارى، كوزى كوك، مۇرتى ەدىرەيگەن، بايقاماعان كىسى ورىس دەپ قالارلىقتاي ءتۇرى بار بوكەنشى سولتابايدىڭ ىسقاعى. ءۇشىنشىسى جانعان وتتان قايتپايتىن، جاۋدان قورقىپ تايمايتىن، العان بەتىنەن بۇرىلمايتىن جۋانتاياق بايتۋ بالاسى تانەكە. ۇشەۋى ءۇش اتتى سالت ءمىنىپ، ءۇش اتتى جەتەككە الىپ، جول ازىعىن بوكتەرىپ الماتىعا جونەلەدى» دەپ ايقىن كورسەتەدى.

ابايدىڭ سۇيىكتى بالاسى ءابىشتىڭ قايتىس بولۋى، اماناتتاپ الماتىعا جەرلەنگەن ءمايىتىن ەلگە الىپ كەلگەندەگى جوعارىداعى اڭىزعا قاراي بۇرمالاۋشىلىق جاقىندا عانا تۇسىرىلگەن «اباي» فيلىمىندە دە قولدانىلادى. كەيىنگى كەزەڭدەر ەل اراسىندا ابايعا قاتىستى ەمەس سوزدەر، دەرەكتەر، ءتىپتى ولەڭ جولدارى مەن افوريزمدەردى ۇلى اقىنعا تەلۋ جيىلەپ بارادى. ەل اۋزىندا ايتىلعان دەرەكتەر مەن عالىمداردىڭ قالامىنان شىققان تۋىندىلاردىڭ سالماعى ەكى بولەك.

قالاي دەسەك تە، ەل اراسىنداعى اڭىزعا سۇيەنىپ، بۇرمالاۋشىلىققا جول بەرۋ عىلىمي-تاريحي قۇندىلىقتاردىڭ قۇنىن تۇسىرەدى.

مەنىڭ ۇعىمىمدا ءوزىن عالىممىن دەپ ساناعان ءار ادام، ماقالا جازسا دا، زەرتتەۋ جۇرگىزسە دە ناقتى دەرەكتەرگە توقتاپ، سارالاپ، سالماقتاپ سويلەگەنى ءجون.

الماحان مۇحامەتقاليقىزى

استانا