IV

Sol jeksenbi demalysynyng erterek beriletin keshki taghamyna talasa-tartysa kep kirip, alqyna bas qoyyp edik. Dem alys kýnderi tamaq eki-aq uaqyt beriletindikten ganfandy1 pishenge kirgen ash siyrsha japyryp-jaypap jatqanbyz. Úighyr klastarynyng bir ýstelindegi segiz oqushy birdey búqty, ýstel astyna bastaryn tygha loqsyp, qúsa bastady. Biz óre túryp, qarasa qaldyq.

- Melliy2 sabaqtastar, jemender! - dep aighaylay saldy bireui. Aldylaryndaghy tegenede túrghan ganfannan jylqy tezegindey bir nәrseni saqbymen qysyp ýstel ýstine qoya saldy. Birneshe úighyr jigit esik jaqtaghy ýstelden as pysyratyn ýige shygha jónelisti.

- «Tyshqan!» «tyshqan!» - degen suyq kýbirler estilip túr. Úighyr, qazaq sabaqtastar arasynan loqsushylar kóbeye týsti de, hanzu sabaqtastardyng keybireuinen olargha qarsy iyanat sózder kóbeye týsti.

- «Sinku!», «IYeryn!»3...

IV

Sol jeksenbi demalysynyng erterek beriletin keshki taghamyna talasa-tartysa kep kirip, alqyna bas qoyyp edik. Dem alys kýnderi tamaq eki-aq uaqyt beriletindikten ganfandy1 pishenge kirgen ash siyrsha japyryp-jaypap jatqanbyz. Úighyr klastarynyng bir ýstelindegi segiz oqushy birdey búqty, ýstel astyna bastaryn tygha loqsyp, qúsa bastady. Biz óre túryp, qarasa qaldyq.

- Melliy2 sabaqtastar, jemender! - dep aighaylay saldy bireui. Aldylaryndaghy tegenede túrghan ganfannan jylqy tezegindey bir nәrseni saqbymen qysyp ýstel ýstine qoya saldy. Birneshe úighyr jigit esik jaqtaghy ýstelden as pysyratyn ýige shygha jónelisti.

- «Tyshqan!» «tyshqan!» - degen suyq kýbirler estilip túr. Úighyr, qazaq sabaqtastar arasynan loqsushylar kóbeye týsti de, hanzu sabaqtastardyng keybireuinen olargha qarsy iyanat sózder kóbeye týsti.

- «Sinku!», «IYeryn!»3...

Gomindandyq ústazdar kelgennen beri hanzu sabaqtastardyng bir qydyruy últtyq oqushylargha osy tilderdi tym jii qoldanatyn bolghan; qazaq oqushylargha búl «syilyqtargha» qosymsha «tufiy!»1 atty aiyrym «sybagha» taghy bar bolatyn. Ústazdar aldynda olardyng sózi inauatty bolghandyqtan, jergilikti últ oqushylary tilge til qaytarudy mýlde qoyyp edi. Osy kezekte de eshkim jauap qaytara almay, ol iyanattardy eleusiz qaldyrdy.

Eki úighyr oqushy eki qúlaghynan ústaghan semiz hanzu aspaz borsanday kirdi osy kezde. Qúlaqtan ústaushy oqushylargha hanzu sabaqtastardyng ekeui qatar aqyrdy:

- Qoya ber! ... Bosat!.. Jyrtqysh!...

Úighyr oqushylardyng bir juany oryndyghyna shygha hanzushalap olargha eskertu aitty:

- Sabaqtastar, sender aralaspandar!... Tyshqandy aspazdyng óz kózine kórsetip qana qoya beremiz!

Qúlaqtap alghan eki oqushy aspazdy tyshqan jatqan ýstelding aldyna apardy da, ózi biteu pysyrghan januaryn eki kózine eki sýrtti. Sol-aq eken, hanzu sabaqtastar shu ete týsti de, birnesheui úmtyla berdi. Tosqauylgha qatar túra qalghan úighyr sabaqtastar, kiymelese ketti olarmen, qúlaqtaushy ekeuine jibere qoymady. U-shu aighay, aqyru-kijinuler arasynan sart-súrt júdyryqtar estiledi. Hanzu sabaqtastardyng deni attanysqa kelgende úighyrlargha qazaq pen monghol oqushylardyng bir bóligi kómektesti. Hanzu sabaqtastar kóp edi. Álgi qúlaqtaushy ekeuge tús-tústan shabuyldap, talamay, tapalamay qoyar emes.

Baluandarymyz ben batyrlarymyz kóp - bizding jauynger klass qybyrsyz, ýnsiz túryp qaldy. Qanymyz qyzbay túrghan joq, qan desi qastastyq óz ishimizde bolghandyqtan, birimizding anysymyzdy birimiz bayqap, andysyp túrmyz. Tәrtip mengerushisi aitqanday, «eki qol birin biri ústap», qybyrlatpay túr. Baghana jataqhanada bolghan ózara «soghysymyzdyn» úshyghy әli shyqqan joq qoy. Osy keshte ashylatyn «túrmys tekseru» jiyny taghy da qaghyndyryp jibermesine kim kepil. Sonyng haupi de tejey berdi bizdi.

Ýlken zaldaghy úly dýbirli júdyryq endi qyzyp, oryndyqtar men ydys-ayaq ta shayqasqa qatynasar kezenge jetkende kirgen úzyn boyly úighyr Jyaugan[1] aqyryp-aqyryp jiberdi. Áskery basshyda bolatyn sústy ses osy kisining qalyng qabaghy men ýnireygen shúnghyl kózine týgelimen úyalaghan edi. Aqyryp-aqyryp jibergende osynyng yzghary atylyp-atylyp ketkendey býrip, soghys órtin tarpyp óshire qoyghanday sezindik.

Áshim Jyauguan hanzu sabaqtastargha qatty zekidi. Úrys bastala bergende-aq sytylyp ketken aspazdy qayta shaqyrtyp alyp, kópshilik aldynda úrsyp shyghardy. Edireyip-kýdireyip alghan oqushylardy tynyshtandyru ýshin ashanagha bir úighyr aspaz qosudy mektep kensesinen talap etetindigin aitty. Jyauguannyng búl rayyna razy bolsa da, kópshilik tas ayaqtaghy ganfandaryn tónkerip-tónkerip tastap shyqty.

Hanzu sabaqtastardyng mәlimdeuimen tәrtip mengerushisi de alqyna jetti. Ashana zalyna kirip shygha sala ysqyryq tartyp, jataqhana alanyna erekshe jiyn shaqyrdy. Joqtau uaqyty әli jete qoymasa da, әr klastyng ózdi-óz tizimi boyynsha joqtap aldy da, saqylday jóneldi.

Áshim býgin kezekshi Jyauguan bolghandyqtan ketpey, ýnsiz qarap túr edi, mengerushi saqyldaghan sayyn týksiydi. Óitetini, mengerushining sózi Jyauguannyng ashanadaghy sózine býkildey qarama-qarsy shyqty, úighyr oqushylargha «qúiryqsyz esek», «mýiizsiz siyr» degen anyqtamalar jasap, solarynyng «ghylmilyghyn» dәleldey bastaghanda, Áshim qolyndaghy týp-týzu shybyghyn laqtyryp tastay jóneldi. Tip-tik basatyn әskery jýrisining tym nyghyzdyghynan qatty ashulanghany bayqalady. Shyng Shysaydyng ofiyserler dayyndaytyn mektebinen oqyp, alghashqy kezdegi últtar tendigi singen miyna myna zor últshyldyq simay, bas sýiegin kernep bara jatqanday, tez shyqty qaqpadan.

Mengerushi oghan qarap ta qoyghan joq. Últtyq jaqtan solay qorlap-jerlep, mújyp-mújyp aldy da, ganfan arasynan tyshqan alyp kórsetken oqushy men aspazdy qúlaqtaushy ekeuin kópshilik aldyna shyghardy. Tyshqan әshkereleushini algha, aspazdy qúlaqtaushylardy onyng artyna qatar túrghyzyp, qoldaryn kótertip qoydy.

- Býgingi zor oqighany tughyzghan - osy ýsheui. Ásirese myna uanbadәn1- dep tyshqan әshkereleushini aq qolghapty sausaghymen qaday kórsetti mengerushi. - Kópshilikke tamaq jegizbey qoyghan osy!... Tyshqan da ózdering siyaqty jәndik emes pe, sender jiyrenetin nesi bar onyn! Sender etti kóp jeysinder, ol ettering de jәndikterding eti, al búl etting odan ne parqy bar?...

Últtyq oqushylar arasynan shyqqan kýnkil-kýbirdi mengerushi aqyryp tiydi da, aralaryna hanzu banjandardan tekserushi kirgizdi.

- Kim sóilese, sýirep shygharyndar múnda ... myna ýsheui ýsh dagomen2 jazalanady. - Búdan keyin kim osynday qylmys ótkizse, ayausyz jazalanady!... Úqtyndar ma, joq pa?

- Úqtyq! -dep hanzu sabaqtastar du ete týsti de, últtyq sabaqtastar ýnsiz qaldy. Mengerushi zekire qaytalap súrady:

- Úqtyndar ma, joq pa?

- Úqtyq!...Úqtyq!... Bәrin úqtyq! - dep últtyq oqushylar eregese aighaylap, aula qorghanyn janghyryqtyrdy. Ol osy jauapqa ghana razy bolghanday, jyly sóiledi endi.

- Sender Júnhua Mingonyng jaqsy búqarasy bolu jolynda tәrbiyelenip jatyrsyndar, óz aralaryndaghy múnday huaydandardy1 ózdering әshkerelep túru - sender ýshin shart. Múndaylardy jasyrsandar, bizden jaqsylyq kórmeysinder! Al, múndaylargha bolysyp, hanzu sabaqtastarynmen soghyssandar tipti qatty jazalanasyndar!... Bәring de myna qyryq besinshi klass oqushylarynan ýlgi alyndar! Búl klastaghy sabaqtastar múnday búzaqylaryna jol bermeydi, tәrtip bólimine óz uaqytynda mәlimdep túrady!...

- IYe, mәlimdeymiz dep mýiizimiz qaraghayday boldy! -dep qaldy Shaqan. Onyng uyty Salyqtyng auzynan atyldy.

- Jetistirgensin!

Syrtymyzdan andyp túrghan hanzu banjandar tymtine qaraghanymen onyng kim ekenin aiyra almay qaldy da, mengerushi óz sózin jalghastyra týsti.

- Olar óz aralaryndaghy mәselelerdi әshkereleushi de, ózderin ózderi týzetushi de bolyp keledi. Býgin men mektep atynan qyryq besinshi klasqa auyz syilyghyn jariyalaymyn!...

Tәrtip mengerushi bizdi osylay «jarylqap» túrghanda «sәyapyl» jeli ýdep, dauylgha ainala bastaghan. Ýkimi jariyalanyp bolsa da, әli qol kóterip túrghan ýsh qylmystyny óz oryndaryna zekire qaytaryp, jalpymyzgha asygha búiyrdy:

- Biring qalmay dereu mektep alanyna baryp, sapqa túryndar! Dauyl qataydy, tu týsiremiz!... Jiyesan1...

Duylday aghytyldyq ta endi mektep alanyna baryp tiziluge jóneldik. Úighyr sabaqtastardyng shyrayy ishtegi yzanyng dauylymen әlem-tapyryq bolyp búzylghan eken. Birnesheui bizdi keketip kele jatty.

- Nәmunashy2 synyp bolyp saylandyndar, ә! -dedi biri maghan. Úzyn boyly, qyrma saqal Yusup Qasym atty qúljalyq jigit ashuyn bizden qaytarghysy kelgendey ashyq óshtese tiyisti:

- Bú qonqabaylar auyzsha syilyqty altyn tәj dep týsinetin shyghar!

- Áriyne, - dep qos býiirimdi tayana qoydym. Ashumen shirygha qalghanymdy qasymdaghy Quat pen Ómirbek sezip qaray qaldy. - Bizge endi altyn tәj degening qiyn ba, әr kýni ózara soghysqanymyz ýshin ghana auyzben syilaghan tәrtip mengerushisi birimizdi birimiz úryp óltirsek, altyn tәjben syilay almay ma?!... Jýz tyshqan soyyp toy qylyp ta berer!

ysup Qasym búl sózime qatty kýldi de qoltyghymnan ústay aldy.

- Mine, endi týsinistik! -dep bәsendey sabaqtady sózin. - «Júnhua Mingo» degenning ne ekenin bilmey jýrippin. Albastynyng ornyna albasty qonypty emes pe!... «Myng guy1» deydi taghy da! Bir albastydan әreng qútylsaq myng albasty basty deshi!...

Búl sózine qarqylday kýlistik. Barlyq óshimizdi osy sóz qaytarghanday, Yusup Qasymgha sýiine kýldik. Qatty dauylgha qarsy kele jatqanymyzdy da, tipti, tu baghanasynyng týbine jetkenimizdi de sezbey kýlippiz.

- Bizge hanzu sabaqtastardy ósh qylyp qoyghan da osy góiler! - dep Yusup Qasym óz ornyna ketti. Qatarlas tizilgen basqa klas oqushylary búl kýlkimizdi jaratpaghanday, bizge qarap múryndaryn tyjyryp qoyady.

- Syilanghandyqtaryng qoyyndaryna simay túr ghoy, ә?- dep keketti bireui. Oghan Quat jauap qayyrdy:

- Joq, shyraghym, bizding qoynymyzgha auyz syilyghy ghana emes, neshe jýzdegen aram tayaq ta sighan!

- Ámirqandy izdep Qúdaydan kelgen elshi tyshqandy jep qoya jazdaghanymyzgha kýldik!- dedi Ómirbek.

- Ámirqannyng dәleldemesin qazaq klastary týgel estigen eken. Jabyla kýlisti búl sózge. Qatarymyzdyng tómengi shetinen Ámirqannyng dauysy shanqyldady:

- Joq, mening tyshqanym qazangha týspeydi, ol jataqhanada ghoy!

- E, sening shometayyna dәldep týsken «elshi», anyrayghan qazangha týse almay ma!- degen Tileuqan sózine qarqylday kýlip edik, Ámirqan qyzaraqtay jauap qayyrdy.

- Qazangha týsken tipti de mening tyshqanym emes, aspazdyng tyshqany!... Pysyrghan tyshqanyn jemeding degen ashumen jazalap jatpay ma!

Kishiligi men ótkirligi ýshin Ámirqandy qazaq oqushylar týgel erkeletushi edi. Onyng qadala týsetin tiken sózin eshkim kek saqtamay, qyzyqtap kýletin. Búl sózin de quzastyrghan eshkim bola qoymady.

Tu týsiru ýshin sap týzeu komandasy berildi. Otyz metrdey biyik baghana basynda túrghan kók sheke «gomindan qyzyl» dauylgha shabynghanday, qúiryghymen eki «sanyn» shart-shúrt sabalap, ýzdiksiz júlqynyp túr edi. Tәrtip mengerushisi mektepting birneshe qyzmetkerin erte kelip, aldymyzgha tizilisimen «Sanminjuiy» ólenin bastadyq. Tu tez týssin degendey, boz borannan asyryp-aq bozdatyp edik, tosyn bir sәtsizdikke úshyraghan son, «qozylatyp» soza týsuge tura keldi.

Eki oqushy saumalay susytyp týsiretin arqannyng eki úshyn baghana týbinen sheshe bergende, tudy qatty jel qaghyp ala jónelip, yq jaqtaghy elektr baghanasynyng basyna jaba saldy. Birneshe oqushy jýgirip baryp, sozylyp jatqan arqannan tartyp edi, týspedi; tu  dal bolmay baghanadan ajyrar emes, jel kýshimen baghana basyna orala jabysty. Týsiremin dep úshyryp alghan hanzu sabaqtastyng biri órmelep shyghyp baryp ajyratu ýshin baghanany qúshaqtay bergende, tәrtip mengerushi aqyryp, aq qolghapty qolyn shayqady, múnysy baghanagha «shyqpa!» degeni edi. Artyna búryla qarap, әlde kimdi kóz qydyrta izdep tapty da:

- Sen shyq! - dedi tyshqan әshkereleushi qylmystygha, - mine, sening keshirim alatyn orayyng keldi, jyrtpay týsir! Manayyndaghylardyng «shoqpa, shoqpa» degenin tyndamady «qylmysty», ýlken kýnәdan «onay qútqaratyn baghanagha» qaray túra jýgirdi. Biz tiksine qaldyq. Basyndaghy on neshe qatar elektr symy qatty jelden aidaharsha ysqyryp túr.

- Toqty ahún dar oiynyna mashyqtanghan, múnday baghanagha shyghu oghan sóz emes!- dedi bir úighyr sabaqtas.

Toqty ahún rasynda da aghashqa shyghugha asa epti, mashyqty ekenin kórsetti. Jep-jenil órlep, elektr symyna jete kidirdi de, jerde túrghandardan tayaq súrady. Tudy sonymen týrtip ajyratpaq siyaqty. Mengerushi baghana týbine jetip baryp, qolyndaghy jaza tayaghyn laqtyrdy. Bir qolymen qaghyp alghan Toqty, tugha qansha sozsa da, qysqa tayaq jeter emes.

- Týs, týs, týsip ket!

- Toq tartyp ketedi, týs!- desip birnesheu qatar aighaylady.

Toqty ahún órley týsti. Tómengi qatar symnan sәl asynqyraghan basyn qayqayta alystatyp alyp, qolyn taghy sozyp edi, tayaq tolyq jetse de, qatty jel jabystyryp túrghan ýlken tu baghana basynan ajyramay qoydy. Bir qolynyng qarymy jetpegen sayyn yshqyndy Toqty. Elektr symdary da yshqyna týsti, ash bórishe shulap, aidaharday jútynyp túr.

«Týs, týs!» dep kópshilik te shu kóterdi. Batys jaqtaghy qyzyl taugha «enkeygen» kýn múnarlana týsti. Ayghaylay úmtyldy Yusup Qasym:

- Toqtay túr, men de shyghayyn. Iyghyma ayaghyndy...

Búl sóz aitylyp bolghansha Toqtynyng baghanany qysyp túrghan eki ayaghy tayyp kep ketti. Tayaqty tastay sap, baghanany qúshaqtay bergende jaqynday qalghan mandaydan sap ete týsti toq symy, tartyp jabystyryp ala qoydy. Baghanadan ayaq ta, qol da ajyrap, symgha lezdik qana asylghanda jauyrynynan kók jalyn búrq ete týskendey boldy. «Jandy» әpsәtte suyryp alyp, tastap kep jiberdi denesin.

Qatty jerge týsirmeuge japyrlay úmtylghan sabaqtastarynyng ýstine týsse de, «qylmysty» sylq týsip, iyegin jalghyz-aq qaqty, «qylmysyn» osylay juyp, «dagodan» osylay qútylghanyn, birjolata mәngige qútylghanyn qol-ayaghy men moynynyng sylqyldauynan kórdik.

Býkil alang «Alla-Allalap» ketip edi, «A... la...» dep jymidy mengerushi eng sonynan. Jymiya qaldy da jiya qoydy auzyn. Bir adamdy óltirip túryp aitqan myna mazaghyna kópshilik atyla qarady. Jýzdegen kóz, yrjiyp baryp jiylghan sol salpy eringe tónip edi. Kópshilikting kózinen sekem alghan ol:

- Dayfu ...Dayfu1- dep aighay sala jóneldi. Múnysy dәriger izdeu emes, kópe-kórneu qashu eken, sonynan qua jýgirdi bir top úighyr sabaqtas; mengerushi emhanagha emes, túp-tura mektep bastyghynyng kensesine jýgire kirip, esikti qatty jauyp aldy.

Zәmbil tauyp әkelip, mәiitti jatqyzghan últtyq oqushylar sol «tabyttyn» artynan shúbaghan beti mektep kensesining aldyna jiyldy. Ýn-týnsiz túnjyrasyp, terezelerge tónisti.

- Ishinen ilip alypty!- dep aldymen kelgen sabaqtastar esikti úrghylap túr.

- Búzyndar!

- Ash, esikti!

- Shaq! ... qirat!

- Ashanadan balta әkel!- degen ashuly ýnder sapyrylysty bir mezette. Tәrtip mengerushisining qorqyp tyghylghanyn bilgen song kópshilik shulay týsti. Biraq, qimyl jasaghan eshkim joq. Bizding klastaghylardan tipti olargha ýn qosqan da eshkim bolmady. Qoldarymyzdy qusyryp, jym-jyrt túrmyz. Andy qarasyp qoyamyz bir-birimizge...

Sóitip túrghanymyzda qaqpadan edel-jedel eki jenil mashina kelip kirdi. Mengerushining kensede otyryp soqqan telefony boyynsha oqu-aghartu mengermesinen kelgen ynghay hanzu bastyqtar eken. Kense esigining aldynda jatqan ólikke tyjyryna-tyjyryna qarasty da, jym-jyrt qarap túrghan kóp oqushyny kóz qyrlarymen bir-bir sholyp, kýnk-kýnk, sóilesip qaldy.

- Búl neden óldi? -dep súrady biri kópshilikten. Oqushylar japa-tarmaghay jauap qayyrdy:

- Toq soqty!

- Osy qatty jelde elektr baghanasyna mengerushi zorlap shyghardy!...

- A.. a.. eshkim úryp óltirmegen ghoy, tarandar! -dep búiyrdy әlgi bastyq ses kórsetip, kerdie qaldy endi. - Ólikti óz jataqhanasynyng aldyna aparyp qoya túryndar, tekseremiz!

Kópshilik arasynan, kim ekeni belgisiz, bir úighyrdyng qatal ýni shygha salyp óshti.

- Taramandar!

- Kim? Kim?- desip ýnireye qarady bastyqtar, kópshilikting qaymyghyp túrghanyn eshkimning qaytalap ýn qatpauynan sezgen әlgi bastyq odan әri kerdiye, qatqyl ýnmen sóiledi:

- Tarandar!... mәseleni mektep bastyqtarymen, oqytushylarmen sóilesip sheshemiz!... Súraymyz, tekseremiz, qaytyndar!

- Olar bilmeydi!- dep qaldy taghy bir oqushy. Ekinshi, ýshinshi, tórtinshi ýnder bólisip alghanday ýzip-ýzip, hanzusha eng qysqa sózben jalghastyrdy talaptaryn.

- Biz kórdik!

- Biz bilemiz!

- Mengerushi әdeyi óltirdi!

- Shyqsyn ózi!

Bastyqtardyng kózderi tyshqan andyghan mysyqtyng kózinshe qansha oinaqshy tóngenmen sol ýnder kim-kimnen shyqqanyn tap basa almay qaldy.

Bekitilgen kensesinde mýdirding ózi de bar eken. Qatty qayghyrghan adamsha zildey salmaqpen shyqty esikten. Syrttan kelgendermen qol alysty da, oqushylargha ýzilerdey bәseng ýnmen «jylamsyray» túryp sóiledi:

- Sabaqtastar, býgin bizding eng jaqsy bir sabaqtasymyzdy toq soghyp óltiripti. Tәrtip mengerushisinen jana estip, anyqtap súrap shyqtym, ilinip qalghan tudy baghanadan týsiruge shygharghan - tәrtip mengerushisining ózi eken. Qapyda qalypty, qatty ókinedi. Búl sabaqtastyng kýshtiligine, eptiligine senip aitqan eken, ózdiginen elpek qaghyp jýgire jónelipti. Búl - otandy, ýkimetti, kópshilikti shyn jýregimen sýie bilgen eng qadirli sabaqtas!... Jerleuge óz klasyndaghy sabaqtastary jetedi, dayyndyq kóre bersin. Bar qarajaty mektepting qazyna bóliminen shygharylady. Tәrtip mengerushisining kemshiligin tiyisti oryndarmen sóilesip sheshemiz! Ústazdar sheshim etetin iske oqushylar aralaspaugha tiyisti, al, tarandar!

Kәri jәdigóiding «jyly-júmsaq» sózine oqushylardyng birsypyrasy júmsarghanday, ýnsiz tarasa berdi de, azyraq bólegi bir-birine qarasyp túryp qaldy. Men de búryla berip, oilanyp toqtadym: «búl «qadirmendilikpen» emes, qastyqpen óltirildi ghoy. Qylmysynnan aryl dep shyghardy ghoy, arylatyn qylmysy ne edi sonda, tamaq ishinen tyshqandy alyp tastaghany ma?»

- Mengerushining «kemshiligi» emes, zor qylmysy tergelsin!- dep, toptyng art jaghynda túrghan bireu zekip qaldy. Shettey túrghan taghy bir úighyr jigit anyqtay qostady ony:

- Mengerushi býgin kisi óltirip otyr, búl «kemshilik» qana ma?!

- Dereu jazalansyn! -dep shu ete týsti birnesheui.

Bastyqtar ózara bir-bir qarasyp qoydy da, sózdi aldynghy kerdie sóilegen bastyq aldy:

- Sabaqtastar, pikirlering bolsa, jazyp berinder, ústaz aldynda oqushylardyng búlay sóileui tәrtiptilik emes. Shyaujandaryng aitty ghoy, tarandar, Júnhua Mingo ýkimetining zany múnday isti ayaqsyz qaldyrmaydy!

Búdan song oqushylar jaghynan qarsy sóz shyqpady. Ózdi-óz klastarymyzgha taradyq. Sonan song mekteptegi jalpy úighyr oqushylar birlesip aryz jazdy. Ol aryzda mekteptegi qazaq, monghol sabaqtastardy da aighaq-kuә tartqan sóz bar eken. Biraq, bizding eshqaysynymyzdy eshkim shaqyryp súray qoymady. Erteninde jerleu saltyna әr klastyng en-eng momyn jandarynan tandap shaqyrghandyqtan Oralqan bas tórt-bes sabaqtasymyz ghana qatynasa aldy.

«Júnhua Mingo ýkimetining zanyna» múnan song da qúlaq týrip jýrdik. Bizding kishkene Ámirqan tipti saghat ara demalystarda da jýgirip shyaujang kensesining aldynda túryp-túryp qaytyp jýrdi. «Shyndyghyn izdese mendey bala aqymaqtan súramay ma?» dep, tili jetetin Aqylbaydy onyng taqymdap túrghanyn kóremiz. Biraq, izdegen, súraghan eshkim bolmady.

Úighyr sabaqtastar toptalyp bir barghanda: «aryzdaryndy jogharygha joldadyq» dep qana jýre beripti shyaujan.

Toqty Samat jerlengen song bizding kýtken súraushy-anyqtaushymyz ýmitimizding kerisinshe jyltynday qaldy: Ol - ózimizding Kәmen. Bizding әrqaysysymyzben jeke-jeke sóilesip, «mengerushi jazalansyn» dep talap qonshylardyng attaryn súrastyrdy. «Mengerushi býgin kisi óltirip otyr» dep ashyq sóilegen oqushydan basqasynyng kim ekenin taba almay jýripti.

Bir eleusiz sәtin tauyp menen de súray qaldy.

- Seni men menen basqasynyng bәri sonday talap qoyghan!- dedim men. - Ony qaytpeksin?

- Men dosynmyn ghoy,- dep juyp-shaydy Kәmen, - seni saqtandyru ýshin sóz etip túrmyn. Áneu kýngi ólimde artta qalyp talap qoyshylardyng ishinde sen de bar ekensin, sonda kim-kimning sóilegenin sen kórgensin.

- Sen ózing de túr eding ghoy sonda?

- Men әnsheyin túrghanmyn, kim sóilegenine zer salmappyn.

- Úzyn qúlaq sen «әnsheyin» túrghanda, shýldir shúnaq men qalay estimekpin?

«Úry arty quys», Kәmenning topyraq sary jýzi qyzghylt tartty.

- Dosym, tiling búryshtay eken ózinnin, úzyn qúlaq bop ne qyppyn?

- Qúlaghyng menen góri estigishteu degenim ghoy, ol jerde kimning ne dep túrghanymen sharuam bolmapty.

- Mengerushi turaly sóileuden saqtan,- dedi Kәmen qamqorsyp, -sol ólim jónin mengerushige artushylar hanzu sabaqtastar arasynda da bar eken. Ondaylargha túrmys teksertu jiynynda qatty syn aityp, eskertu berip jatyr. Eger taghy qaytalasa jaza qoldanylatyndyghyn aitty...

Kәmenning búl habarynyng shyndyghyn hanzu tili klasynda oqyp jýrgen Asylqannan súrap anyqtadym: Toqty Samattyng ólimine mengerushi jauapker ekendigin dәleldep, shyaujangha pikir jazghan hanzu sabaqtastar, óz aralarynda qatty syndalypty da, olardyng úighyr, qazaq oqushylarymen baylanysy shektelipti. Búdan keyin onday sóz shygharghandaryna «últtar yntymaghyn býldirushi» retinde «ýlken kýnә» jazylatyndyghy eskertilipti.

Sóitip, búl ólim jónindegi sózderge ýsh-tórt kýn ishinde-aq tiym salyndy da, mengerushi sharq úryp, búrynghy әuenine basa berdi. Kәmen siyaqtylardyng meni saqtau ýshin emes, әdil talaptardy tiyp, mengerushini saqtau ýshin zor mindet ótegenin sol tәrtip mengerushining búrynghysynan beter shaqyldauynan týsindik.

Dýisenbi kýnderi ashylatyn «Sun Junshandy eske týsiru» jiynynyng birinde mengerushining qúdireti tipti ashyq kórindi.

Gomindannyng partiya tuy men memleket tuy arasyna ilingen Sun Junshan suretine bes minut bas iyip, aza bildirisimizben «Zúnly ósiyetin»1 mengerushi bastap oqytty. Daghdyda ony shyaujang ózi bastap, mektep qarauyndaghy barlyq adam erip oqityn. Búl joly shyaujang óz ornyn әdeyi berip túr eken. Mengerushi ósiyetti bir sóilemnen aityp oqytyp shyqty da artyna qayryla sala janqaltasynan «mektep basqarmasynyng erekshe qararyn» shyghardy: eki úighyr sabaqtastyng «mektep tәrtibin ýzdiksiz búzyp» baghynbay kelgendigi, mektep tәrbiyeshilerine «shabuyl jasaugha deyin jetkendigi», sol ýshin mektepten quylghandyghy jazylypty. Oqu-aghartu mengermesining búl jónindegi bekituin de oqydy.

«Eki búzaqynyn» kim ekenin aiyra almay túrghanymyzda aidala jóneldi, Kәmen izdep jýrgen «kóp búzaqynyn» ekeui eken. Biri, «mengerushining qylmysy tergelsin» degen «búzaqy» eken. «Dereu jazalansyn» dep shu kótergen «qaraqshylardyn» tamyry kóp bolyp, qarymy jetpegendiginen be, әlde, mezet-merzimi jetpegendiginen be, әiteuir, olargha balta tiymepti...

Jiyn tarasymen úighyr sabaqtastar ózdikterinen ýn-týnsiz tizildi de, qaqpadan shygha jóneldi. Bir saghattan song qaytyp kelgende estisek, oqu-aghartu mengermesine aryz aita barypty da, jappay jylap jabyla shulap túryp «teksereyik, sózsiz teksereyik» degen jauabyn әreng alyp qaytypty.

Sol tekseruding nәtiyjesi ilbigennen ilbip zorgha jetti bizge: mengerushige «dago» әreng jazylypty. Biraq sol jazalanuyna sener-senbesimiz belgisiz kýiinde qaldyq. Senbeyik desek, oqytushylar men tilmashtardy týgel jiyp, mengerme bastyghy jariyalapty, seneyik desek, jazalanushymyz jalandaghan semser kýiinde saqtaldy.

 

Ádiletti tergeushim, osy óltirilgen qylmysty men mektepten aidalghan eki búzaqy jerlik jaghynan bolmasa da, eldik jaghynan sizding aghalarynyz edi. «Tura biyde tughan joq, tughandy biyde iman joq» degendey, búl ýsheuining búlay jazalanuyna sizding býireginiz, әriyne, býlk etpegen shyghar. Sizshe bolghanda, búlargha eng kenshilik sayasat qoldanylghan da, óte jenil jaza berilgen ghoy.

Búl oqighada sizder sýiine quattaytyn, biz qylmystylar qauymy «suayt senim» dep dattaytyn taghy bir ýlgili dәstýr bar. Yaghny qúqyqty kisi neni qylmys dep jariyalasa, baghynyshty pendeler sony qylmys dep moyynday berui, sol qylmysynan neghúrlym tez arylyp, adalanuy qajet. Toqty Samat qylmystan qalay adalandy?! Qylmys týgil óz ómirinen de adalanbady ma, netken qaharmandyq!... Marhúmnyng jany jәnnәtta-aq shyghar-au! Oghan adalanu orayyn tauyp bere qoyghan tәrtip mengerushi netken rahymdy jan, shahitke balaghan shyaujang qalay әdil edi!

Sizding búl jolghy ýkimderding bireuine ghana narazy ekendiginizge dauym joq, ol tórtinshige shygharylghan ýkim. Mengerushining kisi óltirgen «kemshiligi» Toqty Samattyng tamaqtan tyshqan alyp tastau sipatty zor qylmysyna astar bola alar ma? Ekeuine birdey «dago» jazylghany netkeni?!...

Sol jerde óziniz bolsanyz әlgi búzaqylardyng naq keri tónkerisshi shayka ekendigin baqalshaghyn shaghyp otyryp moyyndatar, moyyndaryn ýze salar ediniz ghoy!... «Mengerushi jazalansyn» dep shulaghan sol toptyng arasynda mening de bar ekenim aitylyp ketti, iygilikting erte-keshi joq, sol qylmysym ýshin, mine moynym!

 

(Jalghasy bar)

«Abay-aqparat»

---

1 Ganpan (qytaysha) - «Qúrghaq tamaq» degeni. Qúba-qúrghaq bórttirilgen kýrish.

2 Melly (úighyrsha) - últtyq.

3 Synku, iyeryn (hanzusha) - mal, hayuan, jabayy adam.

1 Tufy (hanzusha) - bandy, qaraqshy.

[1] Jyauguan (hanzusha) - әskery oqytushy

1 uanbadan (hanzusha) - tasbaqa júmyrtqasy (óz tilinde auyr iyanat sóz). Onbaghan, jeksúrn, súmpayy siyaqty auyspaly maghynada qoldanylady

2 Dago (hanzusha) - ýlken kýnә. Ýsh ýlken kýnә jazylghan oqushy mektepten quylady.

1 Huaydan (hanzusha) - shirigen júmyrtqa, búl arada iyanat sóz.

1 Jiyesan (hanzusha) - taralu (tizilgen saptan, jiynnan tarau búiryghy).

2 Nәmunashy (úighyrsha) - Ýlgili.

1 Gýy (qytaysha) - albasty. Jerlik halyqtyng mengony - «myngýi» dep atap jýrgeni - tildegeni eken.

 

1 Dayfu (hanzusha) - dәriger, emshi.

1 Sun Junshan ósiyeti osylay atalatyn.