Tәkenning «Júmbaq jany» (jalghasy)
Jalghasy: Ýshinshi bólim
Basy:
Kez-kelgen shygharmashylyq enbek belgili bir maqsatpen jazylady. Meninshe, Tәkennin «Júmbaq jandy» jazudaghy eng basty avtorlyq maqsaty – Abay ólenderining poetikalyq quatyn jan-jaqty talday otyryp, Abaydyng qazaq ólenine engizgen janalyqtaryna toqtalu bolghan sekildi. Sóz joq, Tәken Abay ólenderin poetikalyq túrghydan óte biyik dәrejede taldaghan. Biz múny - «Júmbaq jannyn» eng biyik, tabysty belesi dep týsinemiz.
Aqyn ólenin aqyn taldasyn,- degen eski tәmsil bar. Jany bar sóz. Ádebiyettegi jolyn aqyn bolyp bastaghan Tәken, Abay ólenderining ishki mazmúnyn aqyngha tәn nәzik sezim, tereng týisikten nәr alghan súnghyla bilgirlikpen taldaghan.
Ol ózining «Júmbaq janynda» :
Jelsiz týnde jaryq ai,
Sәulesi suda dirildep,
Auyldyng jany tereng say,
Tasyghan ózen kýrildep.
Tamasha shumaq. Shenberi ýlken, tynysy keng shumaq. Aqyn jasaghan shumaqtan biz eki týrli suret kóremiz. Auyldyng janynda jayma su. Onda aidyng sәulesi dirildeydi. Sol auyldyng janynda jәne tereng say. Onda ózen aghady. Biz tasyghan ózenning suretin kórmeymiz, kýrkiregen dauysyn estiymiz [1,57-58 b],- deydi.
Kóremiz... jәne ... estiymiz. Oqushy Abaydyng bir shumaq óleninde eki týrli sezimdi bastan ótkeredi. Kóredi jәne estiydi... Qúday-au, qalay bayqamaghanbyz? Abaydyng dәl osy «Jelsiz týnde jaryq ai» ólenin es bilgeli oqyp kele jatyrmyz ghoy. Ekiúday kýy keshetinbiz. Biraq, ol qanday kýi? Ne suret? Ne qylghan ýn ekenin tolyq ajyratyp, bile bermeytinbiz. Aqyn ólenining syrt ajaryna tamsanudan arygha bara almappyz. Oqushynyng osy sezimde bar da, sanada joq ekiúday kýiin dәl tauyp, dóp basqan synshy, soqyrgha tayaq ústatqanday etip, ony Abay poeziyasynyng syrly әlemine jetelep alyp kelip, engizip jiberedi.
Abaydyng mahabbat lirikasy «Qyzaryp, súrlanyp» ólenindegi myna bir shumaqtaghy oy men sezimdi әdebiyet teoriyasy túrghysynan talday kele, Tәken bylay deydi:
Janynda japyraq,
Ýstinde júldyz da,
Elbirep-qaltyrap,
Jigit pen ol qyz da.
Jauyr bolghan jyrdyng ekpininen әdeyi ainyp, auyzeki sózding yrghaghyna jaqyndata, alty buynmen jazylghan júp-júmyr, dóp-dóngelek shumaqta kóp suret, kóp maghyna jatyr. Qyz ben jigit – ýpirmeli-shýpirmeli bolghan jandar emes, tamyryn terenge jibergen aghash emes. Olar japyraqqa úqsap elbireydi, qaltyraydy. Japyraqty ýzu qanshama arzan bolsa, olardy osy arada ýrkitu de sonsha onay. Olardyng ýstinen júldyz qarap túr. Búl – mahabattyng sholpany, jarasymnyng sәni. Ol jastargha qyzygha ma, shashu shasha ma búny aqyn aitpaydy, oqyrmannyng qiyalyna qaldyrady. Sarang poeziya dep osyny aitamyz. Osynday sarang joldar men jomart oidy, súlu sezimdi beyneleu qabileti Abaydyng eresen biyiktigin andatady [1, 59 b].
Abay poeziyasynyng bar bolmysyn terennen týsingen Tәken, aqyn ólenderin talday otyryp, san týrli qyzyqty tújyrymdar arqyly oqushysyn eliktire, sonynan ertip otyrady. Oy qanday! Biyiktik pen kendik qanday!
Abay shygharmashylyghyn taldaghan Tәkennning әdeby taldauyndaghy ýilesimdi jýiege qúrylghan sony pikirdi oqyghan sayyn qúnygha týsesin. Qisyndy oy jýiesi arqyly, aitpaq bolghan negizgi oiyna úzaqtan qarauyl qoyghan avtor, bir taqyryptan ekinshi taqyrypqa óte jenil auysyp ketip otyrady. Oqushy qiyalyn әldiylep oyatqan, ish pystyryp jalyqtyrmaytyn әdemi tәsil. Avtor Abaydyng «Attyng syny» ólenin taldamas búryn, jylqynyng týri men tarihyna, onyng halyq ómiri men әdebiyettegi alatyn ornyna óte qyzyqty mәlimetter arqyly keninen toqtalady.
Óz enbeginde Tәken Abay shygharmashylyghyn belgili jýiemen, taqyryp boyynsha taldamaghan. «Júmbaq janda» Abaydyng ómiri turaly mәlimetter men aqynnyng estetikalyq kózqarasy, onyng әleumettik oilary men satirasy, mahabbat lirikalary men tabighat lirikalary aralasyp kelip otyrady. Búl tәsil enbekting qúnyn týsirip, avtordyng aitpaq bolghan oiyna núsqan keltirip túrghan joq.
Avtor Abaydyng tabighat lirikalary turaly: «Onyng peyzajy qimylgha, adammen qarym-qatynasqa, maghynalyqqa, әserlilikke toly»,-dey kele: «Búl peyzaj әleumettik oigha da, qoghamdyq túrmysqa da, mahabbat jarnamasyna da, aqynnyng kónil-qoshyna da aralasyp jatady [1, 59 b]»,-deydi. Ras, aqyn Abaydyng tabighat lirikalaryndaghy kórinis-qimylda bolmystan tys kómeskilik, túspalshyldyq joq. Kóshpeli qazaq túrmysynan alynghan shynshyl, tiri suretti oqushygha asa týsinikti etip, «búryn dәl osynday bolghan» degendey, bir kezderi ata-babamyz ómir sýrgen kóshpeli túrmystyng realistik shyndyghyn, aqyndyq sheshen tilmen sheber suretteydi.
«Abaydyng peyzajy bizding qanymyzgha daryp, sanamyzgha sinip ketken. Kóktem kelse, biz Abaydyng sógilgen búltyn, oinaghan nayzaghayyn eske alamyz. Jaz shyqsa biz, Abaydyng kókoray shalghynyna aunaghanday bolamyz. Kýz kelse, biz Abaydyng dymqyl býrikken túmanyna shomylghanday әserlenemiz. Qys týsse, biz qaltyraghan aqsaqaldy shaldy kóz aldymyzgha elestetemiz. Abaydyng samaly, saghymy, jeli, janbyry, ýskirigi, ayazy bayaghy kýiinde túrghanday sezinemiz [1, 59 b]»,- degen avtor Abaydyng tabighat lirikalarynyng bar bolmysy turaly tolghauly oiyn eki-aq abzasqa syighyzghan. Tereng bilimmen úshtasqan sheberlik degenimiz osy!
Abay – tabighattyng tórt mezgiline óleng arnaghan qazaq aqyndarynyng eng alghashqysy. Qazaq dalasyndaghy tabighat kórinisin ghajap realistik formada surettegen Abaydyng tamasha ólenderining biri, ol – «Kýz».
Búl ólende aqyn, kóshpeli elding kýzdi kýngi tirshiligin, kýzgi tabighat ayasynda jýdegen qazaq qauymynyng ómirin suretteydi. Mine, Abaydyng osy «Kýz» ólenin Tәken óz enbeginde әdebiy-teoriyalyq túrghydan taldaghan. Oqyp kórelik:
Súr búlt, týsi suyq qaptaydy aspan,
Kýz bolyp, dymqyl túman jerdi basqan.
Bilmeymin toyghany ma, tonghany ma,
Jylqy oinap, bie qashqan, tay jarysqan.
Aqynnyng ne aitqaly kele jatqanyn bilu qiyn. Oinaqy sheberlikpen bastalghan óleng birden qyzyqtyra tartady da, syryn artqa saqtay túrady. «Toyghany ma, bilmeymin, tonghany ma, jylqy oinap, bie qashqan, tay jarysqan»,- dep, әr nәrseden dәmelendiredi. Sodan, ekinshi shumaghynda aqyn biraz sheshilgendey bolady.
Jasyl shóp, bәisheshek joq búrynghyday,
Jastar kýlmes, jýgirmes bala shulay.
Mine, múnda kónilsiz jastar janaghy jarysyp jýrgen tay-qúlyndargha birden qarama-qarsy suretteledi. Jәne «jasyl shóp, bәisheshek joq búrynghyday» degende týsi synghan jasyl shóp pen ajary synghan jastar kóz aldyna qatar keledi, asa bir nәzik janama teneu bop keledi. Osydan keyin aqyn teneuge tike kóship:
Qayyrshy shal-kempirdey týsi ketip,
Japyraghynan airylghan aghash, quray,- deydi.
Qanday ghajap!
Búl arada qayyrshy shal-kempirge úqsap qalghan aghash, quraydyng sureti kýshti me, әlde, japyraghynan airylghan aghash, quraygha úqsas qayyrshylardyng beynesi basym ba, ol jaghyn jikteu qiyn. Asyly, iskusstvonyng kýshi osynday qaytalanbas sheberlikte bolsa kerek. «Beynelep oilau» degenimiz de osyghan sayady [1, 31-32 b]», - dep jazghan Tәkenning búl taldauyn qazaq әdebiyetindegi óleng taldaudyng tamasha klassikalyq ýlgisi dep qarastyrsaq qatelespeymiz!
Abaydyng shygharmashylyq ómirine zer sala qarasaq, 1886,1889,1896 jyldar Abaydyng aqyndyq, oishyldyq enbekterining eng jemisi mol, ónimdi jyldary boldy. Búl kezde aqylshy – ústaz dәrejesine kóterilip, aghartushylyq kýreske belsene kirisken aqyn Abay, kóshpendi qazaq qoghamyndaghy nadandyq, jalqaulyq, kýnshildik, alauyz-aryzqoylyqty qatty synaydy. Aqyn ómirining osy kezeni turaly Tәken:
Maqsatym til ústartyp, óner shashpaq
Nadannyng kózin qoyyp, kónilin ashpaq
Ýlgi alsyn deymin oily jas jigitter,
Duman-sauyq oida joq әuel basta-aq, - dep, óz maqsatyn oqushysyna ashyq aitady», - dey kelip: «Shynynda da, Abay osy múrattan ómir boyy tayghan joq. Mynadan ýiren dep, halqyn óner-bilimge shaqyrdy, moraliding biyiktigine, sezimning terendigine, dýniyege kózqarastyng kendigine qaray búryldy. Mynadan jiyren dep, qoghamnyng keseldi jaqtaryn әshkereledi [1, 34 b]», - dep jazdy.
Tәken tilimen aitqanda, «Til ústartyp, óner shashpaq»,-kezeninde jazylghan Abay ólenderin taqyryp jaghynan birneshe jikke bóluge bolady. Búl ólender ishinen bizding kózimizge aldymen ilinetini aqyn ómir sýrgen sol kezdegi qazaq qoghamyndaghy nadandyq, qanaushylyq, jalqaulyq, jik-jikke bólingen alauyzdyq, aryzqoylyq sekildi kertartpa qayshylyqtardy synap, mineytin әleumettik lirikalary men sarkazmgha toly uly satiralary. Abay ómirining osy kezeni turaly M.Áuezov: «Osy tústa aqyndyq mәdeniyeti de, bilimi de jan-jaqty ósip, kemeldene týsken Abay, zamany men qoghamdyq ortasynyng qayshylyqty kemshilik minderin zor dauysty ýlken kýshpen әshkereleytin tәrbiyeshilik tartysqa belsene kirisedi. Sol sebepti, búryn qazaq dalasynda aitylyp, jyrlanyp kórmegen sóz saryndary tuady. Osy jyldarda Abay әbden qalyptasqan realist-aqyn boluymen qatar, ózi surettep otyrghan ortada san týrli adamdardyng ishki syryn, minez әreketterin iri sheberlikpen ashqan psiholog, sonymen qatar óz zamanyndaghy әleumettik qayshylyqtar men auyrtpalyqtargha em izdeushi qayratker aqyngha da ainalady. Abay búqara halyqty qanap, el ýstinen kýn kórgen bay, bolys, bi, starshyn, elubasy, tolyp jatqan qu, pysyq, aryzqoylardy – el denesindegi aiyqpas jara, parazitter dep týsindiredi. Aqyn óz shygharmasynda «atqaminerler»- degen atpen belgili dәl osy el biyleushiler tobyna qatty shýiligedi [2, 111 b]»,-deydi. Mine, osy «el denesindegi aiyqpas jara – atqa minerler» tobyn, aqyn Abay sarkazmge toly ashy satiranyng keyipkerine ainaldyrdy.
«Abay auyldaghy bolystardyn, biylerding qorqaulyghy ýstine meylinshe qorqaq jýrekshaydy bolyp alghan sorly ekenin aityp, óltire syqaq qylady. Múnyng ózi әrirekte Gogoli men Shedriyn, berirekte Chehov surettegen orys chinovnikterine de tәn edi. Jәne olardyn, atalmysh jazushylardyng aldynda Kapnist, Fonvizin sekildi synampaz, shenempaz, shynshyl syqaqshylar bar-dy. ...Abaydyng aldynda ýlgi bolmady. ol jaqsy biletin foliklorlyq shygharma, ertekke ainalghan aldampaz syqaqqoylar oghan azdyq etti. Sondyqtan da әshkereleushi qúraldy onyng óz qolymen jasauyna tura keldi», - dep [1, 34 b] jazghan Tәken, Abaydyng qazaq әdebiyetine satira janryn alyp kelip, ony qazaq poeziyasyna ornyqtyrghan janashyl reformatorlyghyn jetkizgen. Kópsózdilikten qashatyn, ghajayyp stilist Tәken: «...Ýlgi bolmady, ...әshkereleushi qúraldy onyng óz qolymen jasauyna tura keldi», - dep, Abaydyng mysqyl, sheneu, kelemej arqyly keyipkerding óz minin ózine aitqyzatyn әdeby tәsilderin aityp otyr.
Jalpy, Tәken kópke belgili jәitterdi bostekti qaytalay beruden qashqaqtap, odan boyyn aulaq ústaydy. Sondyqtan da bolu kerek, ol belgili abaytanushylar enbeginen ýzindi keltirip, olardy algha tartpaydy. Búdan, Tәken ózine deyingi abaytanushylardy oqymaghan, olardy bilmeydi eken degen oy tuyndaugha tiyisti emes. Avtordyng «Abaytanugha» qatysty ghylymy enbekterdi zerttey oqyp, jetik bilgeni «Júmbaq jannyn» ón-boyynan anyq angharylady. Ol Abaygha baylanysty barlyq mәselege tek ózine ghana tәn ózindik kózqaraspen kelip, basqasha qaraydy. Tәkenning búl tәsili әdeby enbekting baghasyn biyiktete týsken.
«Júmbaq jandaghy» myna joldargha kóz jýgirtinizshi.
«Abay «Kýlembaygha» deytin ólenin:
Uaghalaykýmsәlem,
Bolys, mal-jan aman ba?
Mynadaygha kez boldyn,
Auma-tókpe zamanda,-
dep, kelemej ete bastaydy da:
Ornynnan túra shabasyn,
Atshabar kelse qyshqyryp.
Oyaz kelse qayter en?
Aydaharday ysqyryp,
Otyrasyng ýiinde
Óz-ózinnen kýsh kirip.
Bosqa-aq týsip qalarsyn
Bireu ketse ýshkirip!-
dep bitiredi. «Bolysynnyng siqy mynau» degendey, shek-silesi qatyp kýledi. Abay «Bolys boldym, minekey» dep keletin ataqty óleninde búl uly syqaghyn qoghamdyq qúrylystyng tamyryna daryta týsedi. Bolys býy deydi:
Kýn batqansha shabamyn,
Árli-berli dalpyldap,
...Ashylyp omyrau, kýn ystyq
Qoyyn ketti alqyldap
Búl neghyp osynsha qansorpa bolyp jýr desen, onyng sebebi bylay bolyp shyghady:
«Óz malym» dep qoyghan mal
IYesine berildi.
Aqyly jandar qamalap,
Keptirdi sonda erindi.
Búl jerde bolystyng oyazdan qorqu sebebi de ashylyp qalady. Ol – paraqorlyq. Biraq, oyazdyng ózi de para alghandy jaqsy kóredi. Sondyqtan bolys:
Onashada oyazgha
Maqtamaymyn elimdi.
Óz elime aitamyn
«Bergem joq»,- dep - belimdi,- deydi.
Oyaz ketken song ol ne isteydi deniz:
Kýshtilerim sóz aitsa,
Bas iyzeymin shybyndap.
Álsizding sózin salghyrsyp,
Shala úghamyn qyryndap...
Búl joldardyng әrbir sózi nayzaday qadalyp jatyr. Poeziyalyq kórkemdigi de tamasha. Últtyq kolorit ta bar: «Bas iyzeymin shybyndap» deydi aqyn. Asyly, últtyq aqynnyng bir ereksheligi – obraz jýiesin óz halqynyng úghymynan taba bilu bolugha kerek. Abay «Bay seyildi» dep keletin óleninde: «Jas terekting japyraghy, jamyraydy soqsa jel»,-deydi. Ádette, qoy-qozy jamyraydy ghoy. Endeshe, mal baghyp óspegen halyqqa búl balama suretting jetui de qiyn. Biraq, qazaq úghymynda búl qanshalyqty әdemi, jatyq shyqqan desenizshi [1, 35-36 b]».
Búl ne? Ádeby taldau ma, joq әlde óleng joldaryndaghy aqynnyng aitpaq bolghan oiyn, avtordyng óz oqushysyna týsindirmek niyeti me? Ekeui de! Qalay oilasaq ta, Tәken Abaydyng aitpaq bolghan oiynyng eng manyzdy, ózekti túsyn dóp basyp, dәl tabady da, oqyrman talghamyn biyiktete týsu maqsatynda aqyn oiyn jarqyrata әrley týsip, ony óz oqushysyna úsynady. Synshy Tәkenning búl әdeby tәsili – onyn tereng biliminen habar beretin parasat dengeyin aighaqtasa kerek!
«Últtyq bolmystan tys túratyn óner iyesi joq degen qaghida-aqiqat»,-degen Tәken: «Últtyq aqynnyng bir ereksheligi-obraz jýiesin óz halqynyng úghymynan taba bilu bolugha kerek [1, 36 b]»,-dey otyryp, Abay ólenderining últtyq bolmysy men últtyq koloriytining barlyq ereksheligin óz oqyrmanyna jan-jaqty ashyp kórsetedi. Synshy enbegining eki úshy – zertteu men taldau Tәkenning «Júmbaq janynda» óz órisin әdemi tauyp, bir arnada toghysyp jatady. Abay shygharmashylyghyna arnalghan Tәkenning búl enbeginde taldau da bar, zertteu de bar. Avtor Abay ólenderin әdebiyet toeriyasy túrghysynan da biyik dәrejede taldaghan. Ádebiyet teoriyasynda «detali» degen úghym bar. Osy әdeby detali turaly qazaqtyng belgili әdebiyet teoretiygi akademik Z.Qabdolov: «Detali-zatty shyndyqtyng bir qyry arqyly bar syryn tútas, týgel jәne shapshang tanytatyn naqty shtriyh. Detalidyng basty baghalylyghy – dәldiginde. Al, dәldik shyndyqqa janasymdylyq [9, 98-99 b]»,-dep týiindeydi.
Al osy әdeby detali turaly Tәken Álimqúlov: «Detali degennen shyghady, Abay ólenderining órimi eldik túrmystan tughan tabighattan qúralyp, nyghyzdanyp, júmyrlanyp, iyne shanshar sanylau qaldyrmaydy.
Bas-basyna by bolghan ónkey qiqym,
Minekey búzghan joq pa elding siqyn.
Janym-au, nendey keremet detali! Qiqym-kәdimgi quraghan shópting jel úshyrghan ýgindisi ghoy. Búl ótken jylghy, búrynghy jylghy shópten, tamyrsyz shópten qalghan qúnarsyz qiqym. Abay shenegen biyshikeshterding de tamyry joq, bolsa – tayyz. Búdan artyq tapqyrlyq bola ma?
Bas-basyna by bolghan tekesharlardyng úsqynyn qiqymgha balaghan tili ashy aqyn qazaqtyng iygi jaqsy ataulysyn bayansyz saghymgha teneydi.
Tónkerilip qúbylghan júrt-bir saghym,
Shyngha shydap, qosa almas yntymaghyn.
Saghymnyng ózi aldamshy qúbylys bolsa, sol saghymday tónkerilgen júrt shyndyqqa shydam bermeydi. Sol sebepti yntymaq qosa almaydy [1, 65-66 b]»,-deydi.
Avtor búl jerde Abaydyng «Qalyng elim, qazaghym, qayran júrtym» ólenine әdeby detali (kishkene bólshek) bolyp túrghan «qiqym» jәne «Japyraghy quraghan eski ýmitpen» ólenindegi «saghym» sózderining atqaryp túrghan әdeby maghynalyq qyzmetin týiindegen. Tәken «qiqym» sózining týp maghynasyn jete týsindirgen son, tәuelsizdigi men erkindiginen airylghan últymyzdyng sol tústaghy taghdyry men tarihyna basqasha qaray bastaysyn. Avtordyng әdeby taldauy – tarihy jadymyzdy janghyrta týsip, halqymyzdyng ótkenine basqasha kózben qaraugha jeteleydi. «Qiqymdar» basqarghan elding sory – әrqashan da qalyn! Sory qalyng elding «shyngha shydap», «yntymaq qosyp» túraqtay almay, saghymday qúbyluy – tabighy qúbylys. Osy ólenderdi talay oqydyq. «Qiqym» sózi «siqyn» sózining tasasynda qalyp qoyghandyqtan bolar, «qiqymnyn» týp maghynasyna jete mәn bere almadyq. Ólenning syrt pishimine aldanyp, mazmúnyn jete týsinbeppiz. Ólendi kishkene ghana detali (bólshek) arqyly jetkize taldaghan synshy, Abay ólenining ishki mazmúnyn oqushysyna tamasha ashyp, kórsete alghan. Bir sózben aitqanda, Tәken óz enbeginde Abay ólenderining kórkemdigi men poetikalyq quatyn terennen taldap, jan-jaqty ashyp kórsetken.
«Zadynda, Abaydyng poeziyasy men muzykasynyng ymy-jymy bir. Ekeui de aghartushylyq, sanatkerlik qyzmetke tәueldi jәne osynyng qatarynda ekeui de syrshyl, shynshyl, shynayy, shyrayly. Onyng әnderi әriden kele jatqan halyq әnderin de, ózinen shamaly búrynghy sahara kompozitorlarynyng әnderin de qaytalamaydy. «Qúlaqtan kirip boydy alar» әnge ghashyq bolghan Abay – segiz qyrly, bir syrly. Týri men mazmúny san yqylym әnder, ómirge qúshtarlyghymen, sezim terendigimen toghysady. Qyz aitugha arnalghanday «Jelsiz týnde jaryq ai» әni sonshalyq sezimtal, nazdy, saghynyshty kelse, erkek bolghanda, kәrtәmis erkek aitugha jaralghanday «Qor boldy janym» әni kýn kýrkirerlik kýnirenisimen kónil qamyqtyryp, jan týrshiktiredi [1, 114-116 b]»,-dep, Abay kompozitorlyghyn sóz etken Tәken, sonymen birge Abaydyng qazaq ólenine engizgen janalyqtaryna da әr qyrynan toqtalady.
«Qalyptasqan professionaldyq әdebiyet joq jaghdayda ómir keshken Abay, ózining estetikalyq tolghaularynda «mazmún men týr» degen ataugha bara bermeydi. Ádebiyet zertteu ilimi tudyrghan múnday ataugha onyng baruy mýmkin de emes edi. Biraq, osynyng esesine sóz ónerining symbattylyghy turaly Abay tújyrymdary tamasha. Búl tújyrymdardyng bógdelik pishimde qalmay, tól tuyndylarynyng ishki-syrtqy súlulyghyn kýsheytui – úzaq ómirli olja [1, 107 b]»,-degen avtor, Abay shygharmashylyghyndaghy «mazmún men týrge» de basqa jolmen kelip, ózgeshe tújyrym jasaydy. Tәkennin: «... tól tuyndylarynyng ishki-syrtqy súlulyghy»,-degeni, búl – Abay ólenderindegi mazmún men týr ýndestigining jarasymdy birligi.
Poeziyadaghy kórkemdik týr – kórkemdegish qúraldar arqyly berilgen óleng órnegi, til kestesi, ólenge tәn ortaq intonasiya jәne jýieli úiqas týrleri. Búlardyng barlyghy poeziyalyq shygharmada tereng mazmún arqyly birimen-biri baylanysa kele, kórkem mazmúngha ainalady. Týr men mazmúnnyng jýiesin tauyp, bir birlikte kelui – shygharmanyng kórkemdik quatyn arttyra týsip, oqushygha oy sala, ony mýldem basqa әlemge jeteleydi.
Abay óz tolghaularynda Tәken tilimen aitqanda tek qana «sóz ónerining symbattylyghy» turaly ghana emes, sóz ónerindegi «týr men mazmún» turaly da sóz qozghaghan.
Ólenge әrkimnin-aq bar talasy,
Sonda da olardyng bar tandamasy.
Ishi altyn, syrty kýmis sóz jaqsysyn
Qazaqtyng kelistirer qay balasy,-dep, ólenge qoyylar estetikalyq talaptardy terennen tolghaghan Abaydyng «ishi altyny» - «mazmún» da , «syrty kýmisi» - «týr».
Abay týrden mazmúndy joghary baghalap otyr.
Dey túrghanymen, taghy da bir sózinde «syldyrap ónkey, kelisim»,-degen Abay, týr men mazmúnnyng tútas kýide, ajaramas bir bólikte birge keluin – óleng sózding basty sharty retinde úsynady. Óleng sózge qoyylar osy «shartty-talap» ýdesinen aqyn Abaydyng ózi de ýnemi tabylyp, biyik shygharmashylyq belesterden kórinis berip otyrghan. Aqynnyng oi-sezimin jetkizetin aluan týrli beyneleu qúraldary, suretteu tәsilderi birimen-biri kórkemdik jýiede tútasa kelip, ólenning mazmúnymen biyik dәrejede ýndestik tabady. Biz múny Abaydyng tereng bilimmen úshtasqan aqyndyq daryny men sheberligining aiqyn kórinisi dep bilemiz.
Tәken: «Abay múrasyn zerttegender aqynnyng janadan 17 forma jasaghanyn anyqtady. Asyly, búl ólenning syrtqy formasy bolsa kerek. Soghan Abay poeziyasynyng ýndilik, oralymdylyq, qarapayymdylyq janalyqtaryn qossaq, forma baylyqtary sheksiz úlghaya týspek [1, 110 b]», - dey kelip Abaydyng qazaq ólenine engizgen janalyqtaryna toqtalady.
Tәken:
Sen meni ne etesin
Meni tastap, óner bastap,
Jayyna
Jәne aldap,
Arbap,
Óz betinmen sen ketesin,
Nege әure etesin.
Osy ólenning alghashqy joly 8 buyn bolsa, ekinshi joldary 4 buyn bolyp otyrady. 2 buyn men 7 buynnan qúralghan joldary da bar. Al, úiqasy qanday desenshi. Qazaq óleninde búryn bolmaghan úiqastar (a-b-b-v-g-g-a-a) [1, 108 b] – dey kelip: «Ol foliklorlyq shygharmalardyng әbden qalyptasyp qalghan dәstýrlerine, әdisterine, formalaryna tәueldi bolmay, jana tәsilder, jana formalar, tyng obrazdar jýielerin, sóz oramdaryn taba bildi. Óz zamananyng ozyq oily adamy retinde, Abay poeziyasynyng iydeyasyn biyiktete, pikirin bayyta, sezimin terendete týsti. Osy baghytta ol ólenning ishki formasyna kóbirek den qoydy.
Sayray ber, tilim,
Sarghayghan song búl dertten.
Býgildi belim,
Jar tayghan song әr sertten.
Sherli sezimning tolqynyna úqsas osynau shalys shumaq, joldyng basynan da, ayaghynan da úiqasady. Tegeurindi serpinmen berik úiqasady. Ekinshi joldyng basy «sarghayghan son» bolsa, soghan shalys joldyng basy «jar tayghan son» bop, ýiirile ýilesedi [1, 109 b]», - dep, qazaq ólenine Abay engizgen janalyqtardy kәnigi әdebiyet zertteushisi retinde taldaydy.
Búdan ary Tәken: «Osynday forma janalyghyn Abay «Qatyny men Masaqpay» siyaqty ólenderinde terendete, qyrlandyra týsedi.
Syrmaq qyp astyna
Bayynyng toqymyn.
Otynyng basyna
Terining qoqymyn,
Býksitip
Byqsytyp
Qoqsytyp keltirdi.
Osynyng bәrimen
Kónilinde mini joq
Jýzining nәri men
Boyynyng syny joq.
Býkshiyip,
Seksiyip,
Týksiyip óltirdi.
Abay әr sózin shegelep aitady. Jeldirtip óte shyqpaytynday etip, salmaqpen oqityn tәsil tabady. Ol – jana forma. Ólenning bastapqy joldary 6 buynnan qúrylsa, keyipkerding eng bir sýikimsiz kezenin tanbalaytyn ortanshy jolda 3 buynnan (bir sózden) qúralady. Al, ólenning a-b-a-b-v-g retimen keletin shalys úiqastary men aralas júp úiqastary qazaq óleninde búryn bolmaghany mәlim. Ólenning ishki dinamikasynan tughan búnday syrtqy formalar da ýlken janalyq edi [1, 111 b]», - deydi de «Abay janalyghynyng eng bir batyldyghy men kiriptarsyzdyghy – ol óleng joldarynyng әuendes boluyn shart qylmaydy.
Sol jelikkennen jeligip,
Jyndy sary joghaldy.
Oybaylaghan bolayyn-ay,
Joqtamasam obal-dy
(«Baymaghanbetke qatynynyng atynan shygharylghan óleni»)
Mine, osynday alghashqy joldary 8 buyn, ekinshi joldary 7 buyn. Eger, óleng kileng 7 buyndy joldardan qúralsa, kәdimgi jeldirme jyr ólshemmen jenil oqylyp keter edi. Biraq, Abay sóz intonasiyasyna juyqtatu ýshin jyr yrghaghyn әdeyi ózgertip, 8 buyndy joldar aralastyrady. Sonyng nәtiyjesinde qonymdy, qúnarly jana týr tuady
Súrghylt túman dym býrkip,
Barqyt peshpent sulaydy.
Jenimenen kóz sýrtip,
Súrlanyp jigit jylaydy.
Áyelmising jylama,
Tәuekel qyl qúdagha.
Óleng ait,
Ýige qayt.
Osynyng alghashqy alty joly belgili bir yrghaqpen, buyn ólshemimen keledi de, songhy eki joly kilt ózgeredi. Áriyne, búl syrtqy forma ýshin jasalmaghan. Ólenning ishki dinamikasynan tughan. Jylap túrghan jigitke aqyn aqyl aitady. Jәne tez júbansyn dep әdeyi qattyraq, zekinkirey aitady. Oqighany bayanadap kele jatqan joldar búghan jaramsyz bop qalady. Qysqa jigerli joldar kerek edi. Ishki forma dep osyny aitamyz [1, 112 b]», - deydi.
Tәken óz zertteu enbeginde Abaydyng qazaq ólenine engizgen janalyqtaryna toqtala otyryp, ony jan-jaqty talday kele, sóz ónerindegi «mazmún men týr» birlestigi turaly oiyn: «Dýniyede formasyz qúbylys joq. Poeziyada formanyng orny erekshe. Múnyng ózi mazmúngha say tumaq. Ishki, syrtqy formamen kelisti kómkerilmegen mazmún japyraqsyz aghashtay sidam tartpaq. Onyng jemis berui de neghaybyl [1, 113 b]», - dep týiindeydi.
Bilip aitylghan tamasha týiindeu. Tәken qazaq ólenine Abay engizgen janalyqtarymen birge sóz ónerindegi týr men mazmúndy óz oqushysyna әdebiyet teoriyasynyng bilgiri retinde jan-jaqty jete taldap týsindiredi.
Tәken Abay shygharmashylyghyn taldaugha arnaghan әdebiy-zerteu enbeginde: «Abay múrasyn zerttegender aqynnyng janadan 17 forma jasaghanyn anyqtady [1, 110 b]», - degen dәiek sóz keltirse de, Abaydyng qazaq ólenine engizgen janalyqtaryna týgel toqtaludy maqsat tútpaghan. Ádebiyette әbden anyqtalghan belgili nәrse,-dep oilady ma eken, ol óz enbeginde Abaydyng qazaq ólenine alyp kelgen basty janalyqtarynyng biri «Segiz ayaqty» da, «Alty ayaqty» da sóz etpeydi. Abay engizgen týr janalyqtaryna ishinara toqtalghan avtor: «Abay poeziyasynda formanyng (týrding N.M) aqaulyghy bolsa, ol jetim úiqasta emes, kezdeysoq keybir osal úiqastarda
Taghdyr etse alla,
Ne kórmeydi pәndә.
Nemese:
Kónilim qaldy dostan da, dúshpannan da,
Aldamaghan kim qaldy tiri janda.
Osyndaghy úiqastar әlsiz, bolymsyz, sәnsiz. Búl әdebiyetting qalyptaspaghan kezine tәn kemshilik [1, 110 b]», - dep, Abay ólenderining úiqastaryna syn aitady.
Meninshe, osy óleng joldaryn synaugha esh negiz joq.
Taghdyr etse alla
Ne kórmeydi pәndә,-degen óleng joldary Abaydyng «Qor boldy janym» ólenining birinshi shumaghynyng songhy eki tarmaghy.
Óleng bylay bastalady:
Qor boldy janym
Sensiz de mening kýnim,
Bek bitti hәlim,
Taghdyrdan kelgen zúlym,
Taghdyr etse alla
Ne kórmeydi pәndә? [4, 97 b]
Búl ataqty «Segiz ayaq» sekildi, qazaq ólenining týr janalyghy bolghan Abaydyng - «Alty ayaghy». Abay ólenderining «Segiz ayaq», «Alty ayaq» ataluy – ólendegi shumaqtyng 8 ne 6 tarmaqtan (joldan) qúraluyna baylanysty aitylghan. «Segiz ayaq» jәne «Alty ayaq» - búl óleng ýlgisi. Segiz ne alty tarmaqtan túratyn shumaqtaghy ólenning mazmúny men maqsatyna erekshe zer salghan aqyn, shumaqtyng songhy eki tarmaghyn týiindi oigha qúrylghan aforizmmen ayaqtaydy. Shyghys poeziyasynyng ýlgisinde jazylghan Abaydyng «Qor boldy janym» óleninde sýigenine qoly jetpey ýzdigip; janym kýizeldi, qor boldym,-dep nalyghan jigit; búl mening taghdyrym, allanyng jazuy osy:
Taghdyr etse alla
Ne kórmeydi pәndә?-dep, ózin-ózi júbatady.
Búl – mәtel sózge ainalyp ketken aforizm. Aforizmge ainalghan shumaqtaghy songhy eki tarmaq «alla» men «pәndә» b-b bolyp, júp úiqas týrinde әdemi úiqasyp, jaghymdy estiledi. Al, ólenning a-ә-a-ә-b-b týrindegi shalys úiqasy men júp úiqasynyng bir shumaqta birge kelui – qazaq óleninde búryn bolmaghan jaghday. Búl – Abaydyng qazaq ólenine alyp kelgen týr janalyghy. Osy shumaqtyng songhy eki tarmaghyn «osal úiqas» dep kemsituge ne jol bar?
Al, Tәkennin: «Úiqastary kezdeysoq, әlsiz, bolymsyz»,-dep synaghan Abaydyng «Kónilim qaytty dostan da, dúshpannan da» ólenining birinshi shumaghynyng tolyq núsqasy mynau:
Kónilim qaytty dostan da, dúshpannan da,
Aldamaghan kim qaldy tiri janda?
Alys-jaqyn qazaqtyng bәrin kórdim
Jalghyz-jarym bolmasa anda-sanda. [4, 30-b]
Osy óleng joldarynda sezimge auyr, maghynasy joq, úiqasy kelmey túrghan bir sóz bar ma?
Búl kәdimgi a-a-b-a bolyp keletin qazaqtyng qara óleng úiqasy. Tәken synaghan Abay ólenindegi shumaqtyng aldynghy eki tarmaghy a-a bolyp әdemi úiqasyp túr. Búl óleng joldarynda qanday min bar? Meninshe, Abay ólenderi «Qor boldy janym» men «Kónilim qaytty dostan da, dúshpannan da» ólenderining týri men mazmúnyn aiqyndaytyn tarmaqtaryn: «Osyndaghy úiqastar әlsiz, bolymsyz, sәnsiz [1, 110-b]», - dep, synap, kemiterge jol joq.
Ayta ketetin bir jaghday: Tәkenning «Júmbaq janynda» Abaydyng búl ólenining birinshi joly «Kónilim qaldy dostan da, dúshpannan da [1, 110 b]», - dep berilipti. Al, bizding qolymyzdaghy Abaydyng 1986 jyly «Jazushy» baspasynan shyqqan eki tomdyq shygharmalar jinaghynyng birinshi tomynda: «Kónilim qaytty dostan da, dúshpannan da» bolyp basylghan. Óz kónil tarazyma sala otyryp, «kónilim qaldy» emes «kónilim qaytty» degen tirkesti dúrys dep taptym.
Abaydyng qazaq ólenindegi janalyqtaryna toqtalghan Tәken: «Erekshe angharylatyn bir nәrse – Abay poeziyasynyng qúnarly, baysaldy, oily әuenge týsui, auyzeki sóz yrghaghyna juyqtauy. Búl tústa da Abaydyng orys poeziyasynan óte sheber ýirengeni sayrap túrady [1, 107 b]», - dey kelip: «Qartaydyq, qayghy oiladyq, úlghaydy arman» dep bastalatyn óleninde de ishki yrghaq basym. 11 buyndyq joldar destelenip, ekpindep, tónkerilip jatady. Búny oryssha «stopa» deydi. Orys ólenimen ólsher bolsaq «Qartaydyq, qayghy oiladyq, úlghaydy armanda» tórt stopa (yrghaq) bar. «Evgeniy Onegiyn» tórt-bes stopaly yambomen jazylghan. Osylaysha keng tynysty, tegeurindi serpinde jazu, kólemdi roman ýshin ontayly bolghan. Romannan әldeneshe ýzindi audarghan Abaydyng búny bilmeui aqylgha syimaydy» [1, 109 b], - deydi.
Tәken sóz joq, Abaydyng qazaq ólenine engizgen týr janalyqtaryn jiktey otyryp, terennen tolghap, tamasha taldaghan. Ol qazaq ólenine Abay engizgen janalyqtardy sanamalap keledi de, osynyng bәrin Abay orys poeziyasynan ýirendi deydi. Tәken tújyrymymen bizding kelispeytin jerimiz de osy tús.
Eng birinshi, «ýirendi» degen sózben kelispeymin. Jazu jazudy, tas qalaudy, traktor aidaudy ýirenuge bolady. Sebebi, búl kәsipter – bir qimyldy ýnemi qaytalau daghdysy arqyly keledi. Al, jaratushy bir Allanyng ózi bergen aqyndyq daryn – óleng jazu qasiyetin qalay ýirenbeksin? Óleng jazu – ýirenu arqyly emes, tabighy daryn arqyly keletin shygharmashylyq júmys emes pe?
«Adal shynym, yamby degen ne, horey degen ne – bilgen emespin, bilgim de kelmeydi [9, 262 b]», - deydi orystyng әigili aqyny Mayakovskiy.
Mayakovskiy sózi aqiqat qoy. Qay aqyn óleng jazghanda ólenning buyn sany sanap otyrypty?
Al, Abay ólendi qalay jazghan? Ol turaly aqynnyng úly Túraghúl (Túrash) Qúnanbaev bylay deydi: «Óleng jazarda shiyrek tabaqtay aq qaghazdy aldyna alyp, qolynda qarandashy, kózi jasauranqyrap (teginde kózi jasauraghysh edi) әndetinkirep, kýnirenip otyrady. Sol kýnirenuding arasynda estiler-esitpes qylyp kýbirlenkirep kelip, jazyp ketken song kóp oilanyp toqtalmaydy. Aldynghy jazghanyn kóp syzyp, týzetpeydi de [3, 239 b]». Sonda Abay «kýbirlenkirep, kýnirengende» Tәken tilimen aitqanda: «Orys poeziyasynan sheber ýirengen «stopoly yambony» sanap otyrmaghan shyghar? Naghyz aqyndar esh uaqytta óleng buynyn sanamaydy. Sebebi, olargha óleng jazudy eshkim de ýirete almaghan. Jalpy, shygharmashylyq adamdar (aqyn, suretshi, jazushy, kompozitorlar) óz júmystary arqyly bir-birine әser etui mýmkin. Biraq olar bir-birinen ýirenbeydi. Osy enbekting basynda aitqanbyz, taghy da qaytalaymyz: ýirenuding arghy jaghynda kóshiru túr. Ras, Abaygha orys әdebiyetinin, onyng ishinde Pushkinnin, әsirese Lermontov shygharmashylyghynyng әseri mol boldy. Biraq, Abay Pushkinge de, Lermontovqa da úqsamaydy. Sebebi, Abay ózining últtyq ereksheligimen eshkimdi qaytalamaytyn dara túlgha.
Tәkenning aituynsha orys poeziyasynan Abaydyng ýirengeni – «stopoly yamby». «Stopa» - qazaq óleng qúrylysyndaghy «tarmaq» yaghny óleng joly. Al, «Yamb» - әr tarmaqtaghy ekpin týsetin buyndardyng dybystalu týri [9, 274 b]. Orys tili de, qazaq tili de jalghamaly, yaghni, jalghau jalghanatyn tilder tobyna jatatyndyqtan, qazaq óleni de, orys óleni de sillabikalyq jәne tonikalyq óleng ólshemine jatady.
Sillabikalyq ólende – yrghaq, shumaq, tarmaq pen bunaq buyngha negizdelse, tonikalyq ólende – yrghaq, shumaq, tarmaq pen bunaq ekpinge negizdeledi. Tәkenning «stopoly» orys óleng ólshemimen jazylghan [1, 109 b], - dep mysalgha keltirgen Abaydyng «Qartaydyq, qayghy oiladyq, úlghaydy armannyn» birinshi shumaghy:
Qartaydyq, qayghy oiladyq, úlghaydy arman
Shoshimyn keyingi jas balalardan.
Terin satpay, telmirip kózin satyp,
Tep-tegis júrttyng bәri boldy alarman [4, 25 b], - dep berilgen.
«Qartaydyq, qayghy oiladyq, úlghaydy armannyn» orys óleng ólshemine esh qatysy joq.
Búl tarmaqtary a-a-b-a bolyp keletin qazaqtyghng tól tuyndysy – qara óleng úiqasy. «Qara ólen» úiqasyn qazaqtyng tól tuyndysy dep aitatyn sebebimiz: «Qara óleng 11 buyn, 4 tarmaq, a-a-b-a týrinde keledi. Qara óleng kóne zamannan bastau alyp, terenge tamyr baylaghan. Onyng ýlgileri «Oghyznama» (9 gh), J.Balasaghúnidyng «Qútadghu biliginde» (11 gh), M.Qashqaridyng «Diuany lúghat at-týrik» (11 gh), A.Iýginekiyding «Aqiqat syiynda» (12 gh) kezdesedi»,-dep jazady әdebiyet ensiklopediyasy. (Qazaq әdebiyeti. Ensiklopediyalyq anyqtamalyq. Almaty, «Aruna Ltd» JShS 2010 jyl)
Abaydyng «Qartaydyq, qayghy oiladyq, úlghaydy arman» óleni sóz joq «qasiyetinnen ainalayyn qara ólen» (Múqaghali) úiqasymen jazylghan últtyq tuyndy. Ony orys óleng ólshemimen ólsheuding esh jóni joq.
Abay Pushkinning «Evgeniy Onegiynindegi»:
Kak rano mog on liysemeriti
Tayti, nadejdu revnovati,
Razuveryati, zastaviti veriti
Kazatisya mrachnym, iznyvati,-degen joldardy týpnúsqagha jolma-jol say etip:
Jasynan týsin biylep, syr bermegen,
Dәmelense, kýndese, bildirmegen.
Nanasyng ne aitsa da, amalyng joq,
Týsinde bir kәdik joq «aldar» degen,-dep audarghan.
Tarmaqtary a-a-b-a bop keletin birinshi shumaq – qara óleng ýlgisinde audarylghan. «Evgeniy Oneginnin» kelesi 2,4,5 – shumaqtary 4 tarmaqtan, al, 3,6,7 – shumaqtary 6 tarmaqtan túrady. Búlar da qara óleng ýlgisinde audarylypty. Pushkin «Evgeniy Onegindi» «stopoly yambomen» yaghny buyn arqyly tarmaqpen jazyp otyr. Abay da búl ólendi «qara ólen» ýlgisinde buyn arqyly tarmaqpen audarghan. «Evgeniy Onegin tórt-bes stopoly yambomen jazylghan. Romannan әldeneshe ýzindi audarghan Abaydyng búny bilmeui aqylgha syimaydy [1, 109 b]», - dep, Tәken neni menzep, neni aityp otyr? Sonda, Abay Pushkinnen ne ýirengen? Óte týsiniksiz. Álde, qazaq halqymen ghasyrlar boyy birge jasasyp kele jatqan «qara ólen» ýlgisin be?
Tәkenning oiynsha, mýmkin, halyq arasyndaghy jiyn-toylarda este joq erte kezden aitylatyn:
Salayyn ólenmenen sózden órnek,
Joq eken ótken ómir qayta kelmek.
Zamanynnyng barynda oina da kýl,
Dýniyege kelgenderding bәri de ólmek,-degen sekildi qara óleng úiqasymen aitylatyn halyq әnderindegi úiqas, ekpin, yrghaq týrlerin de kópshilik halyq Pushkinning «Evgeniy Ongiyeninen» ýirenip pa?
Tәken óte «orysshyl». Týsinemiz, zaman aghymy solay boldy. Ol Abay poeziyasynyng nәzik iyirimderin sonshalyq tereng taldap, jete týsinip túrady da, aqyn ólenderindegi kýlli jetistikti orys әdebiyetine aparyp teliydi. Taghy da qaytalaymyz: Abaygha orys әdebiyetining әseri mol boldy. Biraq, búl – orys әdebiyeti bolmasa, Abay bolmas edi degen sóz emes. Orys әdebiyeti men mәdeniyeti bolmasa – Abay bolmas edi,-degen Kenestik, «úly orystyq» shovinisttik iydeologiya bizding sanamyzgha әbden sinip, bite qaynasyp ketken. Búl iydeologiya – týp tamyrymen ziyandy, qate tújyrym. Ókinishtisi sol, Tәken osy iydeologiyanyng qúrbandyghy.
Dýnie jýzinin, әsirese kórshi elderding әdebiyetining bir-birine әseri mol bolady. Álem әdebiyeti tarihynda shygharmashylyghyna basqa elding mәdeniyeti men әdebiyeti әser etpegen birde-bir danyshpan joq. Búl – zandylyq! Basqa halyqtardyng úly oishyl aqyndary sekildi, Abay da osy zandylyqtan tys ómir sýrmegen. Tarihiy-dialektikalyq sebepterge baylanysty últ mәdeniyeti sahnasyna shyqqan Abayday úly oishyl, orys әdebiyeti bolmasa da óz biyiginen tabylar edi. Sebebi, Abaydy dýniyege alyp kelgen – tarihy qajettilik! Biz osy tarihtyng dialektikalyq zanyn jete týsinuimiz shart!
Abay shygharmashylyghyn taldap, zertteude «Esse» janryn sәtti tandaghan Tәken – ghylymy әdebiyetterde qalyptasqan tújyrymdargha basqa kózqaraspen jana qyrynan qarap, tyng boljamdar men jana týiindeuler, sony pikirler aitady.
Qazaq әdebiyeti ghylymynda, qazaq jazba әdebiyeti Abaydan bastalady – degen pikir ghylymy dәleldenip, sanamyzgha sinip, jattalyp qalghan tújyrym. Qaghidagha ainalyp ketken dәl osy tújyrymgha Tәken ózge qyrynan kelip, bólek kózqaraspen, basqasha qarap, tyng boljamdar aitady.
Ol bylay deydi: «Qazaqtyng jazba әdebiyeti Abaydan bastaldy degen tújyrym – tym úshqary tújyrym. Jazba әdebiyeti, bir adamnan bastalsa, ol adam qalay klassik bola qalady?! Dýnie jýzinde onday tәjiriybe joq. Qazaq tilinde jaryq kórgen ejelgi dýniyelikterdi bylay qoyghanda, Abaydyng ózi shenegen keshegi kitaby aqyndar tobyn qayda qoyamyz? [1, 68 b]».
Oylantyp, oigha shaqyryp túrghan salmaqty pikir.Tәken sózi bizdi tyghyryqqa tirep, oigha shaqyryp otyr. Avtor pikirin taldap kórelikshi...
Onyng oiynsha, qazaq jazba әdebiyeti Abaydan bastalady,-deu, úshqary pikir. Jalpy, jazba әdebiyeti degenimiz, qanday әdebiyet? Onyng auyz әdebiyetinen nendey erekshelikteri bar?
Kez-kelgen halyqtyng әdebiyeti – auyz әdebiyetinen bastau alady. Sebebi, jazudy oilap tauyp, admdar ózderining ruhany qúndylyqtaryn jazbasha týrde jazghangha deyin, adamzat damu tarihynda birneshe mynjyldyqtar ótken. Ádebiyeti birden jazba әdebiyetinen bastalghan dýnie jýzinde birde-bir el joq. Osy zandylyqty dýnie jýzi әdebiyet tarihy bir auyzdan moyyndaydy. Demek, auyz әdebiyeti – jazba әdebiyetting negizi hәm bastauy.
Auyz әdebiyeti – halyq danalyghynan jinaqtalyp, auyzsha shygharylyp, auyzsha taralghan «halyq shygharmashylyghy» dep atalatyn kórkem-әdeby tuyndylardyng jiyntyq atauy. 1846 jyly aghylshyn ghalymy Viliyam Toms úsynghan «foliklor» (aghyl. folik-halyq, lor-danalyq,bilim) atauy auyz әdebiyeti ýshin halyqaralyq atau bolyp bekitilgen. Auyz әdebiyetining ózine tәn belgileri bar. Olar: 1. Auyzsha shygharylyp, auyzsha taraydy. 2. Belgili avtory bolmaydy. 3. Kóp núsqaly bolady. Búl belgiler auyz әdebiyetining týrleri: Epos, liro-epos, ertegi, maqal-mәtelder men salt-dәstýrge baylanysty tughan óleng jyrlar, anyz әngimelerding barlyghyna tәn ortaq belgiler.
Al, jazba әdebiyetining ózine tәn belgileri: 1. Jazbasha jazylyp taraydy. 2. Belgili avtory bar. 3. Bir núsqaly bolady. Búl әdebiyet ghylymynyng әlipbiyinen habardar әrbir mektep oqushysyna belgili jaghday.
Baspa jýzinde jaryq kórgenge deyin, ólenderi bir núsqada jazbasha shygharylyp, alghashqyda auyzsha, keyinnen Mýrseyit qoljazbalary arqyly «Abay sózderi» degen ataumen taraghan Abay ólenderi – jazba әdebiyetining núsqasy bolyp tabylady. Dau joq, Abay jazba әdebiyetining ókili. Búl – aqiqat! Dey túrghanymen, qazaq jazba әdebiyeti Abaydan bastalady ma? Mine, mәsele qayda jatyr?! Ádebiyet ghylymynda dәleldengen jazba әdebiyetine tәn belgilerdi men bostan-bosqa jazyp otyrghanym joq. Meninshe, jazba әdebiyetine tәn belgilerdi qamtyghan әdeby shygharmalar avtory, jazba әdebiyetining ókili bolugha tiyis. Qazaq әdebiyetinde belgili avtordyng atymen jariyalanyp, jazbasha taraghan әdeby shygharmalar Abay ólenderinen bastalmaydy ghoy. Mýrseyit qoljazbalary arqyly taraghan ólenderin esepke almaghanda, Abaydyng eng alghashqy ólender jinaghy 1909 jyly Sankt-Peterburg qalasyndaghy Boraganskiyler baspahanasynan jaryq kórgeni mәlim. Qazaq әdebiyeti tarihynda ózindik oryndary bar aqyndar; Shәdi-tóre Jәngirúlynyn, Mәshhýr-Jýsip Kópeevtin, Molda Músanyn, Maylyqoja, Dulat, Shortanbaylardyng kitaptary 1909 jylgha deyin, yaghni, Abay ólenderi alghash kitap bolyp basylghan uaqyttan búryn baspadan jaryq kórgeni mәlim. Búlardyng da shygharmalarynyng avtory kórsetilip, jazbasha týrde, bir núsqada jazylyp taratylghan.
Yaghni, olardyng әdeby shygharmalary jazba әdebiyetting barlyq zandylyqtaryna sәikes kelip túr. «Qazaqtyng jazba әdebiyeti Abaydan bastalady degen tújyrym tym úshqary. ...Arqalyq tarlandardy taqyryptan tysqary qaldyryp, kýngeyding kóptegen kitaby aqynyn alsanyz, jazba әdebiyetting toghyz tarau joldary sayrap jatyr [1, 68 b]», - dep, Tәken osy jaghdaydy aityp otyr.
Ras, óz halqynyng mәdeniyetinen tysqary túratyn danyshpan bolmaydy. Búl – anyq! Eger, qazaq halqynda sonshalyq biyik dәrejede damyghan bay halyq auyz әdebiyeti men halyq arasynan shyqqan erekshe daryndy dala aqyn-jyraulary men kitaby aqyndar bolmasa, qazaq halqynyng úly klassik aqyny Abay Qúnanbaev ta bolmas edi.
Ózine deyingi aqyn jyraular men kitaby aqyndardan Abay kimdi bildi? Qaysysyn qadir tútty? Olardyng Abay shygharmashylyghyna әseri qanday? «Abaytanu» ghylymynyng eng osal jerinen ústaytyn búl súraqtargha bir-eki auyz sózben jauap bere salu onay sharua emes. Ol ýshin Abay ólenderin Abaygha deyingi aqyndar ólenderimen salystyra otyryp, tekstologiyalyq zertteuler arqyly qyruar sharua atqarylugha tiyis. Búl – býgingi kýngi «Abaytanu» ghylymynyng aldynda túrghan keleli mindet.
Abay:
Shortanbay, Dulat penen Búqar jyrau,
Óleni biri – jamau, biri – qúrau.
Átten, dýniye-ay, sóz tanyr kisi bolsa,
Kemshiligi әr jerde-aq kórineu túr-au,- dep,
XIX ghasyrdyng iri aqyndary Búqar, Dulat, Shortanbaylardy synaghanda, olardyng óleng úiqastaryn, sóz baylyghyn olqysynyp otyrghan joq, olardyng halyqqa jón kórsetip, jol siltey almaghan oy kedeyligin әshkerelep otyr.
Abaydyng Shortanbay, Búqar, Dulattardy synaghan osy ólenin betperde etip, Abay eshkimnen eshnәrse ýirenbey, tua bitti darynynyng arqasynda úly klassik aqyn dәrejesine jetkendey etip aitylady. Ózine deyingi aqyndar shygharmashylyghynyng Abaygha etken әseri bizde óte tómengi dәrejede zerttelingen. Abaygha deyingi aqyndar, Abaymen salystyrghanda keme janyndaghy qayyqtay shyghar, biraq, bәribir búl aqyndardyng Abaygha әseri mol boldy. Tәkenning tilimen aitqanda: «Abay olardan sóz júmsau tәsilderin ýirendi, tilge molyqty [1, 10 b]». Bir sózben aitqanda: «Abay taqyr jerde óspegen shyghar [1, 68 b]», - degen Tәken pikirinde tereng maghynaly oy jatyr.
Ángime Abay shygharmashylyghyna iygi әserin tiygizgen «ruhany qaynar búlaqtar» turaly emes, mәsele: «Jazba әdebiyet Abaydan bastalady»,- degen qazaq әdebiyetindegi qalyptasyp ketken tújyrymda bolyp túr.
Jazba әdebiyeti – últ sanasynda tabighy jaghdayda ósip jetiletin ruhany dәuirding jemisi. Jazba әdebiyetining qalyptasuyna uaqyt kerek. Ol bir kýnning jemisi emes. Sondaqtan da, syrtqy faktorlar әserimen, óz kezeginde ósip jetiletin jazba әdebiyetti bir adamna bastaldy deu,- meninshe qate tújyrym. Eger biz, qazaq jazba әdebiyeti Abaydan bastaldy desek, onda Abaygha deyingi Shәdi-tóre Jәngirúly, Maylyqoja, Dulat, Shortanbay, Mәshhýr-Jýsip, Molda Músa sekildi aqyndardyng baspa betinde jaryq kórgen ólenderin qayda qoyamyz? Álde, búl aqyndardy qazaq әdebiyeti tarihynan mýldem syzyp tastaymyz ba? Olardyng bilimi men tabighy aqyndyq daryny Abaydan kem shyghar. Biraq, olardyng qazaq әdebiyeti tarihynda alar óz oryndary bar ekeni anyq! Sondyqtan da qazaq jazba әdebiyetining damu kezenderin qazaq әdebiyeti tarihy ýshin qayta jazuymyz kerek,-dep oilaymyz.
Qazaq jazba әdebiyeti Abaydan bastalady, - degen tújyrym arqyly Abaydy jeke dara jarnamalap, qazaq jazba әdebiyetinin, qala berdi qazaq әdebiyetining tabighy tamyrlary jýiesin dúrys týsinbey, qazaq jazba әdebiyeti tarihyn sholaq qayyryp jýrmiz. Mәselening osy túsyna kelgende Tәkennin: «Abaydyng tarihy ornyn shendessiz jeke jikteuding jóni joq. Ángime Abaydyng ózinen búrynghylardan, óz tústastarynan erekshe biyiktiginde hәm qatparlylyghynda bolugha tiyis»,- degen |1.68-b| sózderine qazaq әdebiyeti tarihy men «Abaytanu» ghylymy túrghysynan kóz jibersek, búl pikirding maghynalyq tólemining tym biyikte túrghanyna kózimiz jetedi.
Qazaq jazba әdebiyeti Abaydan bastalmapty,-degen pikirding Abaydyng aqyndyq daryny men onyng qazaq әdebiyetinde alatyn ornyna núsqan keltiruge tiyisti emes. Mysaly, N.Ya.Lutishinning qúrastyruymen 1883 jyly Tashkentte basylyp shyqqan «Qyrghyz hrestomatiyasy» kitabyna enip, jazba әdebiyetining ókili degen ataqty Abaydan kóp búryn iyelengen Maylyqoja aqyndy Tәken Abaymen salystyrady. Oqyp kórelik: «Abaydan on jyl búryn tuyp, alty jyl búryn ólgen, kózi tirisinde kitaptary shyqqan Mayly aqynnyng (Maylyqojanyn) myna bir ólenin paraqtanyz:
Ákimi jýr úryny tyyamyn dep,
Til almasa jelkesin qiyamyn dep.
By men bolys basynyng paydasynda
Parasyn ap dýniyeni jiyamyn dep.
Bolmaghanda bolystyng poshtasy jýr,
Sharshatpasqa jol-jolda tospasy jýr.
Úrlyq qylghan jigitter tau týlkisi
Bolyspenen mal berip dostasyp jýr.
Syrt qaraghanda, búl shumaqtar әshkereleushilik quaty jaghynan Abaydan asyp týsken tәrizdi. Abayda tau týlkisindey ailaly úrylar, olarmen ymy-jymy bir bolystar surettelmeydi. Maylyda suretteledi. Abayda «úryny tyyamyn» dep syrttay dýrdiygen syrqyndy әkimder joq. Maylyda bar. Biraq, osynyng bәri Maylyny Abaydyng dengeyine keltire almaydy. Óitkeni, Maylynyng keyipkerleri jalpylama, jadaghay, syrdan. Keyipkerding jeke portretin kórip, dara minezine qanyqpaymyz. Ishki dýnie joq, kókeyge qonatyn minez-qúlyq joq, pighyl joq. Al, Abaydyng manday aldy shygharmalaryndaghy geroylar dәuirding jalpy shyndyghyn dara minez, jeke taghdyr, ekshendi pishin arqyly jetkizedi. Abaydyng Maylydan mәdeniyettiligi de, úlylyghy da osynda [1, 68-69 b]»,-dep, jazghan Tәken jazba әdebiyetining ókili Maylyqoja ólenderining Abay poeziyasynan qanshalyqty tómen ekendigin tamasha dәleldegen.
Tәken Abay shygharmashylyghyn taldaugha arnaghan «Júmbaq jan» atty zertteu enbeginde, qazaq әdebiyetinde taghy da bir qalyptasqan tújyrymgha qarsy shyghady. Ol – Abay aqyndyghy turaly. Mektep qabyrghasynan bastap qúlaqqa singen pikir boyynsha Abay ólenderinde min joq. «Syldyrlap ónkey kelisim»,- degendey Abay ólenderinen min tabu bylay túrsyn, Abayda nashar óleng bolady-au,-dep, esh uaqytta oilamappyz. Ony izdeuge bilimimiz de, óremiz de, batyldyghymyz da jetpepti. Al, Tәken osy qalyptasqan ýrdisti búzyp, Abaydy synaydy.
Abay ólenderin qanshama ghalymdar taldady. Solardyng ishinde ýsheui ghana Abay ólenderine syn aitypty. Olar: A.Baytúrsynúly, M.Áuezov jәne T.Álimqúlov. Men búl jerde jiyrmasynshy-otyzynshy jyldardaghy belgili Kenestik әdebiyet synshysy Ghabbas Toghjanúlyn esepke almadym. Sebebi, Kenestik sayasattyng «taptyq túrghysynan» jazylghan Ghabbas Toghjanúlynyng aqyn Abay turaly enbeginen tereng zertteu men әdeby teoriyalyq taldaulardy kóre almadyq. Sondyqtan da, Gh.Toghjanúlynyng Abay turaly syny, birjaqty qaradýrsindeu jazylghan qarabayyr enbek bolyp kórindi.
A.Baytúrsynúly men M.Áuezovke qaraghanda Abaydy T.Álimqúlov «qattyraq, batyrynqyrap» synaghan. Salystyryp kórelik:
Abay ólenderi turaly A.Baytúrsynúly: «Jalghyz-aq mini bar. Ol min – óleng bunaqtary tekserilip ornyna qoyylmaghandyq. Onyng oqyghanda ya әnge salyp aitqanda kemshiligi zor bolady. Dauystyng aghynyn búzyp, ólenning ajaryn ketiredi. ...Búl kemshilikti týzeuge bolady. Ólenning ýsh buyndy bunaqtary men tórt buyndy bunaqtary almasyp ketken jerlerin alyp, óz ornyna qoysa týzeledi. Múnan basqa Abay ólenderinde min bar dep óz basym aita almaymyn»,- dep jazady. («Qazaq» gazeti. №39,40,43. Qarasha-Jeltoqsan, 1913jyl)
Qazaq әdebiyeti teoriyasynyng negizin salushy, tilshi-ghalym A.Baytúrsynúly 1913 jyly jazghan «Qazaqtyng bas aqyny» atty maqalasynda Abaydyng qay ólenderining bunaqtarynyng orny auysyp ketkenin naqty atyn atap jazbapty. Búl tústaghy oqushynyng týsinigi men bilim dengeyin eskergen A.Baytúrsynúlynyng búl maqalasynan ony kýtuge de kerek emes. Avtordyn: «Ólenning ýsh buyndy bunaqtary men tórt buyndy bunaqtary almasyp ketken»,-deuine qaraghanda, A.Baytúrsynúly Abaydyng aralas buyndy «Boyy búlghan», «Taygha mindik», «Sen meni ne etesin», «Ata-anagha kóz quanysh» sekildi ólenderining birin tilge tiyek etti me eken,- dep, joramaldadyq.
1909 jyly Sankt-Peterburg qalasyndaghy Boraganskiyler baspasynan shyqqan Abay ólenderining túnghysh jinaghyna redaktorlyq jәne tekstologiyalyq taldau jýrgizilmegendikten, baspadan kóptegen qatelikter ketken. Onyng ýstine búl tústaghy Abay ólenderining kóbi qoljazba týrinde halyqqa taraghanyn eskersek, A.Baytúrsynúlynyng Abay ólenderi turaly synyn tipten eleusiz, kishkene ghana syn dep qabyldaugha bolady.
A.Baytúrsynúlynyng synynday emes, M.Áuezov synynda naqtylyq basym.
M.Áuezov: «Dәl «Qaqtaghan aq kýmisteydin»túsynda Abaydyng kemshiligin synay ketu kerek. Múndaghy jetpegendik nemenede? Bizding bayqauymyzsha, Abay búnda jandy, tiri adamdy beyneleuding ornyna jansyz suret berip, otyrghan siyaqty. Suretshining qaghazgha týsirip otyrghan portreti aiqynyraq seziledi. Ásem súludyng syrt kórkimen qatar sezimin, aqyl-mineziin, adamdyq ishki dýniyesin berudi aqyn eskermeydi. Pasporttyq sipattau jasaydy.»,-dey kelip: «Ekinshi bólimi Abaydyng búl ólenin kompozisiyalyq tútastyq, kórkemdik kýiden aiyryp, әlsizdikke auystyryp әketedi. Onyng sebebi ólenning bas jaghy bir taqyryptan bastalyp, ayaq jaghy ekinshi bólek taqyrypqa auysqannan. Áuelde ish pen minez joq, tek syrt bolsa, keyin syrt joq, tek minez atalady. Basynda súlulyqqa sýisine sóilep, keyin úrsyp toqtaydy. Sonday ekiúdaylyq syrtqy týrden, aqynnyng teneu leksikasynda aiqyn kórinedi. Kýlkisi «búlbúlday», dep «ish qaynatatyn» jarastyq tauyp otyrghan aqyn, keyingi bólimde «jyrtaqtap», «tyrtaqtaghan» degen tәrizdi, kelisimge shalghay, úrysqa jaqyn sózderdi qoldanady [2, 108-109 b]», - dep Abaydyn «Qaqtaghan aq kýmistey keng mandayly» ólenin synaydy.
Al, Tәken:
Qarashada ómir túr,
Toqtatsang toqsan kóner me.
Arttaghy mayda kónil jýr,
Jalynsang qaytyp keler me.
Júrt auzynda jattalyp, naqylgha ainalghan osy ólendi kemituge jol joq. Ádemi, beyneli shygharma. Biraq, jana ghana keltirilgen shumaqtarday shyrqau sheberlik, biyik mәdeniyet joq. Auyz әdebiyetinin, assa shyghys poeziyasynyng ýlgisine úqsap ketedi. Jatyqtyghymen qatar sheshendikke boy úrady [1, 38 b], - dey kelip: «Endi osy Ospan haqynda basqa bayandy ólenine kelseniz, auyldyng әuenindey ala-qúla.
Keshegi Ospan aghasy,
Kisining malyn jemepti.
Mal súraghan kisige
Joq, qaytemin demepti.
Quaty artyq, oiy ken
Júrttyng bәrin shenepti.
Osynyng songhy eki jolynda ghana mәnisti minezdeme bar. Búghynqy sezim, ashyq oy bar. Ónge joldar – baghanaghy «bóz». «Kisining malyn jemepti, joq qaytemin demepti» degen siyaqty jyrdyng kóringen qazaqtyng qolynan keletinine kýmәn bola qoymas. Osy taqylettes: «Qaqtaghan aq kýmistey keng mandayly, alasy az qara kózi núr jaynaydy»,- dep keletin óleni de – orta qoldy dýniye. Endeshe, Abaydyng qalamynan shyqqan nәrsening bәri altyn deu – әdeby kriyteriyge kórineu obal [1, 70 b]»,-dep jazady.
Avtor Abaydyng «Qaqtaghan aq kýmistey, keng mandayly» ólenin M.Áuezovten song talday otyryp, synaudy orynsyz sanap, «Orta qoldy dýniye»,-deumen ghana shektelgen synayly.
Eger biz, A.Baytúrsynúlynyn, M.Áuezovtin, T.Álimqúlovtyng Abay ólenderi turaly synyna kórkem әdebiyetke qoyylar talap túrghysynan qarasaq; T.Álimqúlov syniy-pikirlerindegi oy ústanym negizi terende jatyr. Ásirese, onyng kórkem shygharmagha tym biyik talap qoyyp: «Abaydyng qalamynan shyqqan nәrsening bәri altyn deu – әdeby kriyteriyge kórineu obal»,-deui, «Ádebiyet – ardyng isi» degen filosofiyalyq oidy shyrqau biyikke kóterip túr.
Ýshinshi bólimning sony. (Jalghasy bar)
Paydalanylghan әdebiyetter:
- Álimqúlov.T. Júmbaq jan. Zertteuler men maqalalar. Almaty, “Jazushy”-1978
- Áuezov.M. Jiyrma tomdyq shygharmalar jinaghy. T 20. Monografiya men maqalalar.Almaty, “Jazushy”-1985
- Áuezov.M. Abaydy bilmek paryz oily jasqa. Almaty, “Sanat”-1997
- Abay (Ibrahim Qúnanbaev).Eki tomdyq shygharmalar jinaghy.Birinshi tom.Ólender men poemalar.Almaty, “Jazushy”-1986
- Abay (Ibrahim Qúnanbaev).Shygharmalarynyng eki tomdyq tolyq jinaghy.II tom.Audarmalar men qara sózder.Almaty, “Jazushy”-1977
- Myrzahmetúly.M. Týrkistan- Taraz arasy.Astana, “Bilge”-2002.
- Belinskiy.V.G. Statiy o klassikah. Moskva, «Hudojestvennaya liyteratura» - 1970
- Jirmunskiy V.M. Bayron y Pushkiyn. Leningrad, «Nauka» Leningradskoe otdelenie – 1978
- Qabdolov.Z. Sóz óneri. Almaty, «Mektep» 1976.
- E.E.Bertelis. Roman ob Aleksandre y ego glavnye versiy na Vostoke. «M.L» izdatelistvo AN.SSSR 1948.
- Lermontov.M.i. Izbrannye sochiyneniya. Moskva «Hudojestvennaya liyteratura» 1983.
- Qasqabasov. S. Janazyq. Ár jylghy zertteuler. Astana, «Audarma» 2002
Núrghaly Mahan
Abai.kz
