«Estiytin әm tyndaytyn memlekettin» qúlaghy osynau Jer komissiyasy bolugha kerek edi. Jerge baylanysty múnday komissiya tәuelsiz zamanda birneshe mәrte qúrylghany belgili, olardyng júmystary ong nәtiyje bermegeni barshagha ayan.

Osy komissiyanyng da júrt pikirine qúlaq aspaytyny bayqaluda, taghy búrynghylardyng keypin kiymese bolghany. Qauip etkendikten aitamyz. Sebebi Jer kodeksi jobasyna qarsy últ patriottary qatarynda alghash ret búdan on segiz jyl búryn biz de ózimizshe dauys kótergen edik.  Sonda da, bertinde de ony biyliktegiler qaperine almaghan, sondyqtan taghy qaytalaugha mәjbýrmiz. Ýmitsiz – shaytan. Halyq pen ókimetti tilek birligi biriktiretinin eske salyp, jer mәselesinde olardyng eki jarylyp túrghanyn, óitkeni tilekteri bir emestigin aitqanbyz. Biylikting jerdi satu pighyly kópke únamaghan-tyn, alayda jer-sudy qaytkende saudagha salugha bekingen ókimet halyqty elegisi kelmegen, nebir tәtti qulyqpen orap-әdemilep, qazaqtyng últtyq memlekettiligin jonggha jol ashatyn sanylaulary jetkilikti Jer kodeksining jobasyn eldi jarylqaytyn qújat retinde algha tartqan. Biraq onyng mýldem onday emestigin sol 2003 jylghy 2 nauryzda jazghan «Shala da qaterli qújat jobasyna qarsylyq» atty maqalamyzda dәleldep kórsetuge tyrysqanbyz. Elegen eshkim joq. Al biz sonda 20-shy ghasyrdyng basynda oryn alghan «agrarlyq tórtipsizdikter» atty halyq narazylyghynyng ýstimizdegi jana ghasyrda qayta boy kóterui yqtimaldyghyn, parlamentting әrbir mýshesi, týrli biylik buyndaryn ústap otyrghan memlekettik qyzmetshi solardy bilu ýshin ózin tarihpen tәrbiyeleuge tiyistigin eske salghan bolatynbyz.  Tarihta ýlgi alarlyq sәt jetkilikti. Patshalyq dәuirding ózinde әdilet turaly aiqyn týsinigi bar adal memlekettik sheneunikter bolghan, solardyng biri «agrarlyq tәrtipsizdikterdin» týp-tamyryna ýnilip, ýkimetke әdil sheshim joly retinde alpauyttardan jer-sudy eshqanday óteusiz tartyp alyp, belgili bir ýlespen sharualargha bólip beru josparyn úsynghan-dy. Alghashqy eki Memlekettik duma da jer haqynda el mýddesine say zang shygharudy kózdegen. Alayda  samoderjes-imperator bәrin basqasha sheshti, sóitip, patsha qosh kórgen qonys audarushylar legi qazaqty taqyrgha quyp shyqty.

Keyin revolusiyalyq ókimet ony jóndeymin dep, halyqty ótirik uәdesimen aldausyratty da, is jýzinde qily sayasy nauqanymen kóshpendi elding toz-tozyn shyghardy. Endi Tәuelsiz elding jana Jer kodeksining jobasy sondaghy qylmysty qatelikter men búrmalaulardy týzetuding ornyna, terendete týsetini anyqqa ainalyp túrghan. Ol jana alpauyttardyng payda boluyna zandy jol ashpaq, sóitip, jer iyelenushiler sheteldik bolghan jaghdayda, eldik nyshandy joghaltar kezimizdi taqalta týspek. Yaghny búl – elbúzarlyq sharuany zang jolymen atqarugha jol ashatyn joba-tyn. Qújattyng tap soghan qyzmet etetinine, Kodeks jobasymen, әsirese onyng 13–15-shi babtarymen tanysqanda kózimiz jete týsti. Múnda ýkimetke jerdi qorghau men paydalanudyng negizgi baghyttaryn әzirleu, memlekettik jer kadastry men jer monitoringin jýrgizu tәrtibin belgileu, t.t., jer resurstaryn basqaru organyna osy oraydaghy birynghay memlekettik sayasatty jýrgizu, t.t. naqty praktikalyq is-sharalaryn jýzege asyrudy jýkteu kózdelgen. Demek, jer satqysy keletin sheneunikterding qolynda әzirge zanmen bekitilgen birynghay memlekettik sayasat joq, ony jasau tek jobalanuda. Jәne ol is-daghdymen (jerdi bóliske salumen, dúrysynda, osyghan deyin bólip berip qoyghandaryn zandastyrumen) qatar jýretin siyaqty. Endeshe, jer is jýzinde bayaghyda-aq bólinip ketken degen jany bar qauesetterdi esepke alsaq, memlekettik sayasatty jasap-bekitu – mәselening sonyna, atqarylghan isti rastay salugha qaldyrylghan.

Demek búl jәit Qazaqstan Respublikasynyng Jer kodeksi jobasy qazaq halqynyng últtyq-memlekettik mýddesine jauap bermeytin zalaldy qújat bolghaly túrghanyn dәleldey týsedi. Jekelegen biylikke qyzmet etushiler men jer iyelenushilerding jantalasa ýgittegenine qaramastan, halyq jer satugha jappay qarsy. Al talqylaudaghy Joba jerdi satu týgil, úzaq merzimge paydalanugha bergenning ózi qazaq halqyna qarsy jasalghan qiyanatty týzetpeytinin, qayta ony terendete týsetinin kórsetip otyr. Joba shiyki. Ony jasaushylardyng jer qatynasy syndy kýrdeli mәselege basynan emes, ayaghynan kelgenin, keruen sonyna ilesushi bolyp qana kirisip otyrghanyn kórsetti. Demek, Jer kodeksining jobasy Mәjilis talqylauyna berilmeuge tiyis. Ýkimet tarapynan onday arly batyldyq kórsetilmese, onda Parlament ony qabyldaudan bastartu kerek. Jәy ghana keri qaghu az, jerdi paydalanudyng bazalyq parametrleri ashyp aitylatyn, Jer kodeksin dúrys jasaugha negiz bolatyn qújat qabyldau qajet. Shartty týrde ony «Qazaqstan Respublikasynyng jer sayasaty» dep atayyq. Mine sol qújatta últtyq memlekettilikting irgetasyn nyghaytu kózdeletininin basty paryz retinde atap kórsetip, Qazaq Memleketining jer jónindegi negizgi maqsat-mýddesin tújyrymdau lәzim. Ayqyn, naqty sayasy túghyrnamasy bolmay túryp, әiteuir «jerindi kepildikke qoyyp, bankten aqsha alasyn» degen, kýmәndiligi basym ekonomikalyq jeleumen, el erekshelikterin eskermey, týbinde eldikten airylugha aparatyn zang qabyldaugha jol beruge bolmaytyny kim-kimge de týsinikti bolsa kerek. Al qazaqtyng әreng qoly jetken últtyq memleketin nyghaytudyng qiyn da dúrys joly, memlekettik jer sayasatynda erekshe qadap tújyrymdalugha tiyis jәit – óz elinde qúnarsyz shalghaylargha shyghyp qalghan jәne kenestik búrmalaular kezinde shetel asyp ketken júrtty jerge eng aldymen ornalastyru bolmaq kerek. Búghan sol shaqta da, odan bergi talqylaularda da eshkim qúlaq asqan joq. Joba 2003 jyly qabyldandy, ol azday, ókimetimiz 2016 jyly el mýddesine qighash keletin ózgeristerimen eldi taghy shulatty, qarsylyq bildirgenderdi sottady. Odan kóne tәsil arqyly shamaly sheginis jasap, kýdikti babtargha «júrtqa dúrys týsindirilmegen» degen syltaumen moratoriy jariyalady, qazirgi tandaghy jana komissiyanyng talqylauy da «júrt әli dúrys týsinbegen» degen jeleumen ong nәtiyje bermeytin sekildi. Sondyqtan da әr kezde, tipti osy songhy komissiya júmysynyng barysynda da aitylyp kele jatqanyna qaramastan, esh buyn qaperine almay otyrghandyqtan, búdan on segiz jyl búrynghy úsynysty qayta eske salugha tura keledi.

Qazaqstan Kenesterining 1925 jylghy Birinshi (eski Qazaq Respublikasyndaghy reti boyynsha – besinshi) Aqmeshit sezi qazaqtardy jerge birinshi kezekte jayghastyru haqynda tarihy qarar shygharghan-dy. Ony oryndaugha ortalyqtaghy әsire bolishevikterding jergilikti sholaq belsendilerge sýiene otyryp mýmkindik bermegeni belgili. Sonyng jәne kýshtep kelensiz reformalar jýrgizuding saldarynan jerge ornalastyrylmaghan kóshpendi qazaq, ókimet malyn tartyp alghanda, qynaday qyrylyp qaldy. Endi, memlekettik tәuelsizdik jaghdayynda, tәuelsiz respublika óz halqyn qorghay almaydy, naqty isterde últtyq mýddesin kózdey almaydy degenge kim senbek? Onda tәuelsizdikti nesine aldyq degen oryndy súraq tumay ma el-júrtta. Tәuelsizdikke layyq bolu – paryzymyz, mindetimiz. Búl isti qazaqstandyqtardyng eshqaysysyn renjitpey, qúqyn shektemey jýrgizuge bolady, tek onyng qisynyn arnayy qújatta taratyp bayandau lәzim. «QR jer sayasaty» elde osy uaqytqa deyin oryn alghan jer bólisting jalghastyryluyna shúghyl tyiym salyp qana qoymay, jeke menshikke ketken jer-sudy nasionalizasiyalaugha tiyis. Búryn bólinip-satylyp ketken jerlerdi paydalanu mýldem jana kózqaraspen jasalatyn Jer kodeksi qabyldanghangha deyin jalgha berilu qúqymen sozyla beretini eskertilip, jerge menshik qúqynyng janasha, zandy normamen qayta qaralatyny dәiektelu kerek. Sóitip, jer qatynastaryn eskishe damytudy tyi jón. Halyqqa taratylatyn shartty jer ýlesin ghylymy túrghyda múqiyat anyqtau lәzim. Ony eshkim qaghaju qalmaytynday әdildikpen rәsimdeudi batyl qolgha alyp, ayaghyna jetkizu dúrys. Mәsele tek әrkimge shartty ýlesin qaghaz jýzinde ýlestirip berude emes, sol shartty ýlesimen әrkimdi naqty jerge bekitude ekenin ashyp aityp, jýzege asyrudy kózdeude jatyr. Tauarly astyq óndiru alqaptaryn, orman-toghaydy beymәlim әri kýmәndi zandy túlghalar emes, shartty jer ýlesterin biriktiruleri arqyly óz birlikterin dýniyege әkeletin jergilikti halyq iyelenuge tiyis. Onday jerlerde júmysty úiymdastyryp-basqaratyn zandy túlghany solar qúrugha kerek. Búl iste jariyalylyq bolsyn. Sonda halyqta renish tumaydy. Esesine qazaq shyn mәninde óz jer-suynyng qojayyny bolady. Ay men aidahar elderinen әlsin-әlsin zәr shashyp túrghan zymiyandardyng auzyna qúm qúiylady. Biylik pen halyq arasynda Tәuelsizdikti nyghaytugha bekem kepil bolatyn  Tilek birligi oryn alady.

Jer-sugha halyqtyng ózi iyelik etsin, ókimet elde osynday ahual ornatudy ózining birden-bir boryshy dep bilsin – halyqtyng aqtyq aiqayy osyghan sayady.

Beybit Qoyshybaev

Abai.kz