Qazirgi tanda býkil adamzat basyna týsken ýlken auyrtpalyq - koronavirus indetine qarsy kýreske irisi bar, úsaghy bar, barsha әlem bolyp júmylyp jatyr. Osynau pandemiyadan tezirek arylu jolyndaghy arpalystan bizding elding de qalys qalmaytyndyghy belgili. Alayda, biz onymen qalay kýresip jatyrmyz, búl aurudan qúlan-taza aryludyng jolyn dúrys tandap aldyq pa, júrtty jappay eguge shaqyryp jýrgen vaksinamyz qanshalyqty  әserli әri qauipsiz degen súraqtardyng kim-kimdi de alandatary sózsiz.

Basy ashyq jayt mynau: Qazirgi tanda bizding elimizde negizinen Reseyding «Sputnik V» atty vaksinasy. Ózimizding oilap tapqan «CazVac» ataghyn alghan vaksinamyz tym mardymsyz bolghandyqtan, әri ony jappay shygharugha qauqarymyz jetpey, sonau Týrkiyagha baryp, qúidyryp әkeletindikten ol jayly kóp toqtala qoymaymyz. Onyng әngimesi әli alda. Sondyqtan da biz orystardyng «Sputniygi» jayly keybir oilarymyzdy ortagha salmaqpyz.

Áriyne, «búl vaksina iske jaramaydy, sondyqtan ony qoldanudy dogharu kerek» degen tym ýstirt te sholaq pikir týyden aulaqpyz. Alayda kókeyimizdegi keybir týitkildi jayttardy da aita ketpesek, shyndyqqa qiyanat jasarmyz.

Jalpy, qanday jana dýniye, әsirese medisina salasyndaghy endi shyqqan emdik dәri-dәrmek jan-jaqty tekserilip, onyng adamdy sauyqtyrudaghy jaghymdy әserimen qatar bolashaqta tiygizer ziyany da әbden ekshelip, tereng saraptaluy kerek. Al, eng bastysy, onday faktorlar halyqtan jasyrylmay, ashyq aityluy tiyis. Damyghan, demokratiyalyq elderde búl qalyptasqan әri ýirenshikti jayt. Alayda, múnday ashyqtyqty Resey tarapynan mýldem bayqay almadyq. Tek qana asyra maqtau, shekten shygha dәripteu, shashasyna shang tiygizbeu sekildi siyqsyz әreketter osy elding baspasóz qúraldaryn týgel jaulap alghan. Ony bizdegi orystildi portaldar jerden jeti qoyan tapqanday, jarysa basady. Mәselen, jaqynda ghana Reseyding «Lenta.ru» degen portaly qasyndaghy damyghan Europa elderinen emes, sonau ash-jalanash kýy keship otyrghan, onyng diktatatorlyq rejiymin Resey ýnemi qoldap otyrghan Venesuela jayly «alaqaylap», «tamasha» habar taratty. Sóitse, osy elding densaulyq saqtau ministri Karlos Alivarado sol jergilikti telearnagha bergen súhbatynda osy orystyng vaksinasyn әlemdegi eng ýzding vaksina qataryna qosypty. Sonda, deymiz-au, ózderi eshtenege jarymay otyrghan kedey elding ministri «Sputniktin» tendesi joq dýnie ekendigin ózinshe bal ashyp bilgen be? Áytpese, qandayda bir zertteu ortalyghynyng qorytyndysyna silteme jasau qayda nemese belgili bir ghalymnyng aitqanyna nege sýienbeydi? Osynday habarsymaqty kóshirip basqan jurnalisterding kózdegen maqsatyn týsinu de qiyn emes shyghar.

«Quyrdaqtyng kókesin týie soyghanda kóresin» degendey kýlkige qarq qylatyn qyzyq jayt әli alda. Jalpy, Resey jurnalisterining «ótirikti shynday, shyndy qúday úrghanday» etip kórsetude aldyna jan salmaytyndyghyn amalsyz moyyndaysyn. «Boyaushy-boyaushy degenge, saqalyn boyaydy» degendey búlar qyza-qyza kele, «Sputniyginin» bylayghy júrtqa kýlki bolatyndyghyn da bayqamay qalady. Jaqynda ghana «Reseyding tikeley investisiya qory» degenning mamandary qazirgi әlemdegi belgili deytindey bes vaksinadan qansha adamnyng ólgendigin salystyrypty. Sóitip ózderinshe mynaday mәlimet beripti. Olardyng boljauynsha «Pfizer y BioNTech»  vaksinasynan 39,4 adam, «Moderna» vaksinasynan 20,2 adam, «AstraZeneca» vaksinasynan 12,8 adam, «Johnson & Johnson» vaksinasynan 7,5 adam ajal qúshypty. Al «ataqty әri búl dýniyede tendesi joq» orystyng vaksinasynan nebәri 2-aq adam kóz júmypty. Bizding payydauymyzsha búlar sirә, araqqa sylqiya toyyp alghan sol orystyng mújyqtary shyghar degen oy keledi. Óitkeni birinshiden әlgindey medisisnamen emes, shetelden inviyastisiya tartumen ainalysatyn búl qordyng mamandarynyng atalmysh vaksinalargha bagha beretindigin qalay týsindik? Múnyng ózi eshbir saraptamagha sýienbegen, oidan shygharylghan mәlimetterdi paydalanylatyn taza jarnama ekendigi sózsiz. Bayaghy sol, orystyng vaksiyasyn ózgelerden artyq ekendigin qaytse de dәledep baghugha úmtylghan tyrashtanushylyqtan basqa týk te emes. Áytpese, anau AQSh sekildi alyp elden basqa, Europanyng barlyq elderi paydalanyp otyrghan, olargha Dýniyejýzilik densaulyq saqtau úiymy resmy týrde rúqsat bergen vaksinalardy qúbyjyq etip kórsetuding astarynda ózgeshe qanday qulyq jatuy mýmkin? Al endi әlemning sausaqpen sanauly ghana elderi egip jatqan, onyng ózi de tolyq saraptamalyq kezenderden týgel ótpegen vaksinany ózgelerden biyik qoiy - ózderin medisina salasynda ózgelerden әldeqayda ozyq ekendigin kórsetuge úmtylghan taza sayasy әri iydeologiyalyq shara ekendigi kózge aiqyn kórinip túrghandyghyn bayqau qiyn emes.

Al endi qaytse de keremet ekendigin kórsetip qalugha úmtylghan orystyng vaksinasy әlem elderinde erkshe súranysqa ie bolyp otyrmaghandyghy belgili. Qayta kerisinshe, aldynda osynday jarnamagha senip qalghan keybir elder endi ghana esin jinap jatyr. Ótkende Slovakiya vaksinamyn birgen onyng tehnikalyq minezdemelerin qosa bermegendigi ýshin orystyng búl vaksinalaryn qaytaryp jiberdi. Serbiyada da osy vaksina ýlken janjalgha sebepshi boldy. Al jaqynda ghana Braziliya da búl vaksinadan tolyq bas tartty.

Endi osy óz elimizde shyghatyn «Vremya» gazetining ótken aidyng ayaq kezinde jaryq kórgen «Kto chem koletsya» degen maqalasyndaghy birer faktilerge kóz jiberelik. Búl basylymnyng jazuyna qaraghanda, Reseyding jurnalisteri jappay jamandap, «júrt qyrylyp jatyr» dep ósek taratqan «Pfizer y BioNTech» pen «AstraZeneca» men «Moderna»  vaksinalaryn әlemning alpauyt elderi - AQSh, Úlybritanya, Kanada, Shveysariya, Izraili, Euroodaq elderimen qatar Indiya, Meksika, Pakistan sekildi memleketter jappay egip jatyr. Al «әlemdi tang qaldyrghan» orystyng vakinasyn jappay Reseyding ózinen basqa, Belorussiya men Qazaqstan ghana egip jatyr eken. Sonymen qatar, búl vaksinany anau Aljiyr, Argentina, Boliviya, Palestina, Týrkimenstan men Venesuela sekildi elder endi ghana resmy týrde tirkegen. Mine, osy mәlimetterden-aq, әlem elderining qay vaksinany tandap alghandyghyn aiqyn týsinuge bolady.

Taghy da aitamyz, biz Reseyding vaksinasynan mýldem bas tartugha ýndep otyrghan joqpyz. Tek qanday da vaksinanyng jarnamasyna tolyq senip qalmay, onyng adamdargha tiygizetin әserin tolyq bilip almay jappay paydalanudan saqtandyryp otyrmyz. Tek qana orystyng vaksinasyna ghana qúldyq úrmay, Amerika men Europa elderi egip jatqan vaksinalardy da qosymsha satyp alyp, paydalansaq úpayymyz týgel bolady. Mәselen, jaqynda ghana bizding elding kórshimiz Qytaydan 1 million dozalyq vaksinanay satyp alghandyghyn estip, osy baghytta alghashqy qadamdar jasalyp jatqandyghyna quandyq. Qaytkende de biz ýshin aldymen óz elimizding adamdarynyng densaulyghy qymbat.

Jaybergen Bolatov

Abai.kz