Qazaqtardyng Ekinshi dýniyejýzilik soghysta Europadaghy Qarsylasu qozghalysynyng qatarynda shayqasuy songhy kezdegi jariyalanymdar arqasynda belgili bolyp otyr.

Nemister tarapynan Fransiyagha, Gollandiyagha jәne Belgiyagha júmysqa jiberilgen búrynghy kenes әskery tútqyndary bastaryna týsken óz taghdyrlaryna moyynsúnbay basqynshylargha qarsy qoldaryna qaru alyp kýresui turaly tarih ghylymdarynyng doktory, professor  Gýlnara Mendiqúlova: «Batys Europadaghy Ekinshi dýniyejýzilik soghysqa qazaqtardyng qatysuy» jobasynyng ayasynda Europa territoriyasyndaghy әskery is-qimyldargha qatysqan qazaqtar taqyrybyn zerttep, orys tildi otandyq basylymdargha: «Týrkistandyqtar Ekinshi dýniyejýzilik soghysta: Tútqynnan Qarsylasugha // Turkestansy vo Vtoroy mirovoy voyne: iz plena v Soprotivleniye» jәne «Qazaq partizandary Fransiyada: qazaqtar europalyq qarsylasu qozghalastarynda qalay soghysty//Kazahskie partizany vo Fransii: kak kazahy voevaly v evropeyskom dviyjeniy soprotivleniya» atty súhbattar beripti. Biz atalghan súhbattardyng alghashqysy: «Týrkistandyqtar Ekinshi dýniyejýzilik soghysta: Tútqynnan Qarsylasugha» bólimin Abai.kz oqyrmandaryna audaryp, úsynyp otyrmyz.

(Partizandar sherui / Foto Gýlnara Mendiqúlovanyng jeke arhiyvinen)

Qazaq tarihshysy nemis tútqyny men Týrkistan legionynda bolghan, Qarsylasugha qatysqan qazaqtardyng jana arhiv derekterin taba aldy.

Áueli nemis tútqynynda bolyp, amalsyzdyng kýninen Týrkistan legionyna qosylghan, keyin kele europalyq últ-azattyq qozghalystary qúramynda bolghan Týrkistandyq jauyngerler – tarihshylar tarapynan eng az zerttelgen taqyryp. Osy materialdar qordalanyp jinaqtalghan Resey arhivteri әli kýnge deyin qúpiyalanyp, zertteushisin ózine jolatpaydy, kerisinshe Batys arhivteri qarajat jetispeushiliginen qazaq zertteushileri ýshin qoljetimsiz bolyp keldi.

Biz «Batys Europadaghy Ekinshi dýniyejýzilik soghysqa qazaqtardyng qatysuy» jobasyna jetekshilik etushi tarih ghylymdarynyng doktory, professor Gýlnara Mendiqúlovadan arhivten tabylghan songhy jәdigerler turaly bilu ýshin kezdestik.

(Fotoda: tarih ghylymdarynyng doktory, professor Gýlnara Mendiqúlova)

Gýlnara Mendiqúlova Tәshkenning bas arhiytektory lauazymyn tastap soghysqa attanghan maydanger әkesi Malbaghar Mendiqúlovtan 1960 jyly kenes arhiytektorlary qatarynda AQSh Niu-York qalasynda bolghan shaghynda búrynghy Týrkistan ligonynyng jauyngeri, taksy jýrgizushisi qazaqty  kezdestirgeni jayly talay mәrte estidi. Ekinshi dýniyejýzilik maydannan keri eline oralmaghan qazaqtar taqyryby Gýlnaranyng qazaq diasporalarynyng tarihyn zertteuining basty ózegine ainaldy.

(Foto Gýlnara Mendiqúlovanyng jeke arhiyvinen: Kýntughan Bayzelbek, Rabigha Qarabay, Múhtar Qarabay jәne Rabigha Qarabaydyng aghasy. Niu-York, 1994 jyl)

Gýlnaragha 1994 jyly Amerikagha barghan saparynda qos birdey legioner – Kýntughan Bayzelbek (1960 jyly mamyrday әkesimen kezdesken taksy jýrgizushisi) jәne Múhtar Qarabaydan súhbat aludyng sәti týsti. Álbette birden, olardyng legiongha qalay týskendikterin súrady. Olar óz kezeginde soghys bastalghan bette pende bolyp qolgha týsip, ashqúrsaqtyq pen suyq býrgen nemis tútqynynan qansha mәrte qashqandarymen bәri bir qolgha týsip, nemis konslagerinde it tirlikti qalay keshkenderin әngimelep berdi. Olarda bar bolghany eki jol ghana bar edi: biri – atylyp ólu, ekinshisi – legiongha jazylu. Bәrinde bolmasa da, kópshiligining qaperinde eshqanday iydeologiyalyq astar joqtyn.

(Foto Defense de la France gazeti, 1943 jyl 30 qyrkýiek Gýlnara Mendiqúlovanyng jeke arhiyvinen)

Sol sebepti kóptegen búrynghy legionerler keyinnen Fransuz Qarsylasuynyng belsendi qatysushylaryna ainaldy. Bizge búl olardyng keyin tabylghan qújattardaghy estelikterinen mәlim. 1990 jyldardan bastap, qazaqtardyng Fransiyadaghy partizan jasaqtarynda boluynyng faktisi qoghamdyq qúndylyqqa ainalyp, osy orayda Qazaqstannyng Fransiyadaghy elshiligi qyruar enbek sinirdi. Osy taqyrypqa qatysty qújattyq faktiler tym mardymsyz. Degenmen atalghan bos kenistik birte-birte jana mәlimettermen tolygha týsu ýstinde. Gýlnara Mendiqúlova Fransiya arhivterinen qazaqtardyng Qarsylasu qozghalysyna qatysuy jayynda tyng derekter beretin jana qújattardy taba bildi. Olar búryn habar-osharsyz ketti dep sanalghandar jayynda jipting úshtyghyn qolymyzgha ústatady.

– 2015 jyldyng qarashasyna deyin sizge ne mәlim boldy?

– 2009 jyly fransuz Qarsylasuynyng Muzeyinen «Defense de la France» gazetine jariyalanghan fotografiyany taptym, onda úzaq uaqyt konslagerde ashtyq pen nәsildik qorlyqtan azap shekken aziyalyq azamattar aishyqtalypty. Fotodaghy jazbada: «Orys әskery tútqyndary» dep jazylghan eken. Olar kim? Aty jónderi qalay? degen saualdar maghan taghat tapqyzbady. Osylaysha mening Fransiyadaghy әskery tútqyn qazaqtar men týrkistandyqtardy tabudaghy alghashqy izdenisim bastau aldy. Sol kezde Shyghys tilderi men órkeniyeti Institutyndaghy (INALCO) Mústafa Shoqay arhiyvinen qazaq, ózbek, qyrghyz, tәjik әskery tútqyndarynyng tizimi tabyldy. Myndaghan soylar (familiyalar)! Olar 1941 jyldyng qazanynda nemis konsentrasiyalyq lagerlerinde bolghan basym kópshiligi Ortalyq Aziyadan shyqqan kenes soldattary men ofiyserleri edi. Eng bastysy olar әli kýnge deyin habar-osharsyz ketkender tiziminde. Olardyng lagerdegi ómirleri adam tózgisiz boldy: olardyng jóiitter siyaqty sýtketke otyrghyzyluy bastaryna pәle bolyp jabysyp, ondaghan, jýzdegen jan ayausyz joyylyp jiberildi.

(Gýlnara Mendiqúlovanyng jeke arhiyvinen: Tizimder. Mústafa Shoqay arhiyvinen fragmentter)

«Bәlshebektik indetti jabayy taratushylar»

– Belgili sayasiymúghadjar Mústafa Shoqay konsentrasiyalyq lagerlerde bolghan shaghynda ondaghy kenestik tútqyndardyng auyr taghdyryna kuә bolady, – dep sózin jalghastardy  Gýlnara Mendiqúlova. – 1941 jyldyng qazanynda ol ózining múghadjarlyqtaghy jaqtasy Valy Kaymhanagha jazghan hatynda:

«Qazir bәrimizge mәlim dýniye, bizding tútqyndaghy otandastarymyzdyng jaghdayy adam tózgisiz, tym auyr. Barlyq jerde biz jolyqtyrghandar tamaq pen kiyim-keshekting joqtyghy jayly múng shaghady. Kópshiligi jartylay jalanash kýy keship, baspanasyzdyqtyng zardabyn tartuda, әli kýnge deyin (qazanda da) ashyq aspan astynda tәuliktep jel ótinde bolyp, ózderi qazghan «qasqyr apanda» týnep shyghuda. Eng soraqyny men Dembisa lagerinde kórdim. Búl jerde kinoteatrlardaghy «vohenshaudyq» («Vohenshau» – nemisting aptalyq sholuy. – Avt.) ýgit-nasihat kýn sayyn «Bәlshebektik indetti jabayy taratushylar» dep qaqsaytyn kavkazdyqtar, týrkistandyqtar jәne edil-oraldyqtar ghana ústalady. Men búny qúr bosqa eske salyp otyrghanym joq. Mening qandastarymyzben bolghan tikeley әngimelesuim barysynda ondaghy lager tirligindegi oryn alyp jatqan súmdyqtardyng talayynyng beti ashyldy. Atyp-asulardyng shegi joq. Bizding jigitterdin, sonday-aq, tatarlar men kavkazdyqtardyng sóz etuleri boyynsha osynda jetken 40 myng adamnan dәl qazir tek qana 25 myngha jeter-jetpesi ghana qalyp, qalghandary ajal qúshqan…»

– Janadan neni taba aldynyz?

– Fransuz Qarsylasuy qozghalysyna qatysqan týrkistandyq әskery tútqyndar jayly eng birinshi tapqanym qújattar, kartalar men fotografiyalar boldy. Mysaly, 1944 jylghy eki fotografiyada Tuluzany azat etuding qúrmetine ótken sheruge qatysqan Birinshi kenes partizan polkining sheulep ótui kórinis tapqan. Birinshi fotodan polk qúramyndaghy – eki aziat,  kavkazdyq pen europalyqtyng bet-jýzin aiyra alamyz. Mening osy joba boyynsha әriptesim tarih ghylymynyng kandidaty Anar Gabdulina 2008 jyly ózim tapqan derekterdi tolyqtyra týsu ýshin menimen birge Norvegiyagha sapar shegip qaytty. Búl bizding joramaldauymyz boyynsha, Finlyandiya men Shvesiya arqyly Norvegiya aumaghyndaghy әskery tútqyndar lagerine týsken qazaqtardyng tizimderi edi. Bәlkim, búl kenes-fin soghysy nәtiyjesinde pende bolghandar shyghar!? Ne bolmasa, soltýstik maydanda tútqyngha týskender bolar!?

(Gýlnara Mendiqúlovanyng jeke arhiyvinen Tuluzadaghy sheru, 1945 jyl)

– Sheteldik arhivterde qalay júmys istediniz?

– Ózimizge qajet dýniyeni tabu ýshin tauday qújattardy qoparyp, kelilegen arhiv shanyn jútugha tura keldi. Mysalgha, Tuluzanyng munisipaldyq arhiyvinde qújattar bizding kózimiz ýirengen jyldar boyynsha esh jýiege týsirilmey, qalay bolsa solay saqtalghan. Mәselen, 1945 jylghy qújattar 1950-shi jyldardan keyingilerden song úshyrasa beredi. Albiydegi arhiv birshama tәuir.  Norvegiyadaghy kóptegen qújattar sifrlanghandyqtan zertteushisining júmysyn jenildetedi.

– Tizimderde Týrkistannan shyqqandardyng әleumettik mәrtebesi men bilim dengeyi ashyp kórsetilgen be?

– Álbette. Eger Mústafa Shoqaydyng arhiyvindegi tizimderdi paraqtaytyn bolsaq, ondaghy adamdardyng orta bilimdi jәne ishinara joghary bilimdi bolghanyna kóz jetkizemiz. Olardyng arasynda múghalimder, injenerler, tehnikter, aspazdar, júmysshylar, traktorister, kombaynyorler, esepshiler, sharualar t.b. boldy. Ózge aimaqtargha qatysty sóz eter bolsaq, mәselen, Ózbekstan boyynsha, kópshiligi dihandar bolghanymen ishinara ózge kәsip iyeleri de úshyrasady.

Fransiyya aspany astynda

– Qazaqtar Fransiyyagha qalay keldi?

–1943 jyly nemister kenes armiyasynyng shyghys maydanyndaghy jenisterinen keyin qiyn-qystau jaghdayda qaldy. Onyng ýstine ózderi jasaqtaghan legiondar onyng ishinde týrkistandyqtar da kenes әskerimen soghysudan ýzildi-kesildi bas tartty. Sol sebepti olardy ózderi basyp alghan elderdegi, atap aitsaq, Fransiya shahtalary men partizandargha qarsy paydalanugha sheshim shygharyldy. Ondaghy Karmo men Alby qalalaryna taqau lagerlerde týrkistandyqtar tútqynda ústalyndy. Biraq ol jerdegi әskery tútqyndaghylar da kenes әskeri jaqyndap qalghanyn sezingen bette-aq qol qusyryp otyrghan joq. Fransuz Qarsylasuynyng ókilderining biri dәriger Ahmet Bektaev ózining «Fransiya aspany astynda» atty kitabynda Karmo qalasynyng manyndaghy lagerde ukrain Pyotr Diyachuk basqarghan kómónestik astyrtyn úiymnyng qúrylghandyghy jayly sóz etedi. Úiym mýsheleri fransuz partizandary (makizaramdarmen) baylanys ornatady. 1944 jyldyng 16 mausymynda (osy  data arhiv qújattary boyynsha naqtylandy), qúramynda qazaq, qyrghyz, ózbek, týrkimen jәne ózgeler bolghan 46 týrkistandyq lager kýzetshilerin óltirip, partizandargha qashyp baryp qosylady.

(Gýlnara Mendiqúlovanyng jeke arhiyvinen Fransiyadaghy týrkistandyqtar)

Parijding Últtyq arhiyvinen qúramynda qazaqtarmen birge gýrjiler, ukraindar, orystar jәne basqada últ ókilderi birlese shayqasqan Birinshi kenes partizan polkining qúryluy turasyndaghy hat jazysular, eske alular әm qújattar tabyldy. Eger 1968 jyldyng 29 nauryzynda fransuz arhiyvindegi eske alushy avtorgha makizar jasaqtaryna qazaqtardyng qatysqany turasynda hat jazghan Ahmet Bektaev bolmasa bolmasa, biz otandastarymyzdyng qaharmandyq ótkeni turaly esh bile almas edik.

Óz basym partizandarmen birge soghysqan Ismailov, Qaramergenov, Múhamedjanov, Abdullaev jәne basqada jana soylardy (familiyalardy) taba aldym.

Ahmet Bektaevtyng eske alularyna zer salar bolsaq, týrkistandyqtar birneshe partizandyq toptarda kóbine «Stalingrad» tobynda bolghanyn bile alamyz.    Onyng ýstine jauyngerler óz tarapynan olardy «manghúldar» dep ataydy. Albiydegi Tarn departamentindegi arhivten men әr makizar toby jeke tanbalanghan karta taptym, onda «Stalingrad» tobyndaghy qazaqtar soghysqan «manghúldar» bólimshesi jeke belgilengen eken. Búnyng bәri odan ary egjey-tegjey zertteudi qajet etedi.

(Fransuz Qarsylasuy arhivterindegi karta)

Sonymen birge, men qazaqtardyng Qarsylasu qozghalysyna qatysuyn aighaqtaytyn resmy qújattyq janama derekterdi de taba aldym. Ol 1945 jyldyng mamyrynda oryn alghan bir jaghymsyz oqighagha qatysty polisiya departamentining úzyn sonar jazbasy. Jergilikti kafelerding birinde fransuzdar men «manghúldar» arasynda tóbeles oryn alady. Tóbeleske qatysushylar polisiya bólimshesine kelip týsedi. Fransiyanyng ontýstigin azat etuge qatysqan 250 qaharman ústalynyp otyrghan lagerding komendantyna Zunum Jamanqúlov degen qazaq ne bolyp, ne qoyghany jayly týsinikteme jazady. Teketiresting mәnisi Fransiyanyng jergilikti túrghyndary ózderin azat etkennen keyingi bir jyldan son, bir kezderi ózderi ýshin fashistermen arystanday alparysqan osy jandardy tars esten shygharuynan túrady eken. Úzaqqa sozylghan tekseristen keyin polisiya prefektisi jergilikti túrghyndardyng aiypty ekenin moyyndap, kenestik jaqtan osy oqighagha qatysushylar kinәsiz dep tanylady.

Soghystaghy mahabbat Odasy…

– Jastyq óz qoltanbasyn qaldyrghan oqighalar da oryn aldy, – dep moyyndaydy Gulnara Mendiqúlova. – Maghan Semey oblysy Kókpekti ónirining tumasy kenes әskery mamany Ghalihan Sәrsenovting ghúmyrnamasyn tabu baqyty búiyrdy. Onyng әkesi Biahmet Sәrsenov «Alash» partiyasynyng tanymal túlghasy bolatyn. Ghalihan Tambov qyrghy úshaqtardyng aviamektebinde oqydy. Ol turaly mәlimet soghys bastalysymen kilt ýziledi. Al, keyinnen  onyng iz-týzi Gollandiyadan tabyldy! 1945 jyly Utrehte qalasynda ol Gollandiyanyng búrynghy korolining ortanshy qyzy  Ioke Mulidersa hanshayymgha ýilenedi. Hanshayymnan Herat atty úl dýniyege keledi. Biraq ol Almatygha oralatyn bolghan shaqta әieli men úlyn birge alyp ótuge rúqsat berilmedi. Eki jasar Herat anasymen birge Gollandiyada qala berdi. Ioka Mulidersa Bas hatshy  Huankemen ilesip, úlyn ózimen birge ertip 1959 jyly KSRO-gha kelgenimen, Ghalihan Sәrsenov olarmen kezdese almaydy. Ol basqa әielge ýilenip qoyghan edi. Onyng ýstine 1948 jyly Ayagózdegi MGB (KSRO-daghy Memlekettik qauipsizdik Ministerligi. – Avt.) qyzmetkerleri eger ol Gollandiyagha ketpekshi bolugha tyryssa, arty jaqsy bolmaytynyn eskertkentin.

Manas Núghmanov pen fransuz biykeshi Alis Segiyding mahabbattary – ózinshe bir tariyh. Olardyng nekesinen Moniyk-Svetlana atty qyzdyng ómirge kelgeni jayly sayasy ghalymdar doktory  Baqyt Sadyqova jazghan bolatyn. «Tughan jerding bir uys topyraghy ýshin» fransuz derekti fiylimine esin bilgen shaqtaghy Monikting óz qazaqy tamyryn izdestirui jeli bolghan  edi. Osy oqighanyng bel ortasyndaghy: әueli әskery tútqyn atanghan keyin kele Týrkistan armiyasynyng legionerleri bolghan Manas Núghmanov, Qadem Júmaniyazov jәne Ahmet Bektaevtar syndy dostardyng taghdyry әngimege ózek bolady. Ózderin Fransiyagha jibergennen keyin olar fransuz partizandary jaghyna ótip, osy elding ontýstigin fashisterden azat etuge qatysady. Soghystan keyin elge oralghan olardy aldan lagerlik azap, úzaqqa sozylghan jekkórushilik pen úghynyspaushylyq kýtip alady. Manas Núghmanov on jyl lagerde jazasyn ótep qaytady. Qazaqstangha qaytyp oralmay, Resey jerindegi ózi jazasyn ótegen manda túraqtap qalady. Al, Qadem Júmaniyazov turaly jana derekter tabyldy. Ol Ispaniyadaghy azamat soghysyna qatysqan eken. Fransiyadaghy partizan qozghalysyna qatysqannan keyin ol kenes әskery tútqyndaryn jinastyryp  óz otanyna qaytaratyn komissiya qúramynda júmys isteydi. Ol –  de Goll qatysqan Tuluzadaghy sheruge qatysushylardyng biri. 1946 jyly elge oralghan son, eki jyldan song qayghyly jaghdayda qaza tabady. Ahmet Bektaev bolsa, soghystan keyin qashan kózi júmylghansha shadymandy otbasynda Shymkentte qadirli qarttyng dәmin tatty.

Janúyalyq arhivterdegi qúndy derekter

– 2009 jylghy tapqandarymdy jariya etkennen keyin Fransiyany azat etuge qatysushy bizding jauyngerlerding tughan-tuystary menimen baylanysqa shygha bastady, – deydi fotografiyalardy kórsetken professor Gulnara Mendiqúlova. – Búl – Fransiyanyng ontýstigindegi fransuz Qarsylasuy qozghalysyna qatysqan Ahmet Erghaliyúly Subalovtyng fotosy. Búny bizge Ahmet Subalovtyng nemere inisi Ayvar Subalov jiberdi. Onyng artynda 1945 jyldyng 9 shildesi dep jazylghan. Fransiyanyng ontýstigindegi Tuluza, Karmo, Alby jәne taghy basqa eldi mekenderdi azat etkennen keyin bir jyl ótken song onda búrynghy әskery tútqyndardyng bolghanyn aighaqtaydy! Osy artqy jaqqa – Guseynov, Subalov, Karabanev degen ýsh soy (familiya) jazylghan.

Ayvar Subalovtyng aituynsha, onyng aghasy Otanyna 1946 jyly oralyp, kóp keshikpey kóz júmady. Onyng óne boyy tilik jaraqattargha toly bolypty: lagerde tútqyndardy qorlap, shompolmen úryp-soghady, odan bolghan jara juyq arada tez jazylmaydy. Onyng ýstine shek qúrylysyna da zaqym kelgen edi. Biraq qiyn-qystau kez bolghandyqtan Ahmet Erghaliyúly astrahan teniz portyna jýkshi bolyp júmysqa kirisedi. 1946 jyly ol júmys istep jýrip ómirden ozady. Qazir onyng tuystary Reseyding Astrahan oblysynda, Almaty men Almaty oblysynda túrady.

(Ahmet Subalov (ortada). Alibi, 1945 jyl 9 shilde. Foto: Gýlnara Mendiqúlovanyng jeke arhiyvinen)

Pavlodardan Birinshi kenes partizan polkynyn, fransuz qalasy Albiydegi kenes garnizonnyng serjanty Shashubay Beysembinge berilgen №18 kuәligin jiberildi. Ony jibergen maydangerding úly – Múrat Beysembiyn. Tarihy jәdirgerding qúndylyghy sonda: búl resmy qújat qazaqtardyng osy polkting qúryluyna alghashqylardyng biri bolyp at salysyp, Fransiyany azat etu shayqastaryna belsene qatysqanyn aighaqtaydy.

(Foto: Gýlnara Mendiqúlovanyng jeke arhiyvinen: Shashubay Beysembinning Fransuz qarsylasuyna qatysushy kuәligi)

Songhy sóz ornyna

– Kóptegen alashtyqtar әli kýnge deyin soghystyng alghashqy kýnderinde jәne odan keyingi uaqytta iz-týzsiz joghalghan óz tughan-tuystaryn izdestirude, –deydi Gýlnara Mendiqúlova. – Egerde búl aqparattar olardyng taghdyry jayly әldebir ýmitting jibin qolgha ústatatyn bolsa, onda búl júmystyng qúr tekke jasalynbaghyndyghy da. Mening jәne mening әriptesterimining tapqan barsha qújattary jaqyn uaqytta jeke jinaq bolyp jaryq kóredi. Óz basym sonymen qatar kimde-kim óz qolynda bar osy zúlmat soghysqa qatysushy jaqyndary men tuystaryna qatysty qajetti qújattar nemese aqparattardan túratyn materialdaryn mening elektrondy adresime gmendikul@hotmail.com jiberuge ne bolmasa mening Facebook-tegi arnayy qúrylghan paraqshama jariyalaugha shaqyramyn. Al bizding júmysymyz jalghasa beredi, bizge qajet qújattar Fransiya, Belgiya, Almaniya, Norvegiya, Gollandiya, Italiya, Shvesiya jәne Úlybritaniyanyng últtyq jәne munisipaldyq arhivterinde saqtalghan.

Qolayly sәtti paydalanyp Berlin Kenjetayúly Iriyshevke, Meruert pen Jerar Bretondargha, әm ózim qazaqtar jayynda derekter izdegen barsha arhivter men muzeylerding qyzmetkerlerine zor alghysymdy bildirgim keledi. Tek solardyng arqasynda ghana az uaqyttyng ishinde bizding barshamyz ýshin asa manyzdy qújattar tabyldy.

Ázirlegen Ábil-Serik Áliakbar

Abai.kz