قازاقتاردىڭ ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا ەۋروپاداعى قارسىلاسۋ قوزعالىسىنىڭ قاتارىندا شايقاسۋى سوڭعى كەزدەگى جاريالانىمدار ارقاسىندا بەلگىلى بولىپ وتىر.

نەمىستەر تاراپىنان فرانتسياعا، گوللاندياعا جانە بەلگياعا جۇمىسقا جىبەرىلگەن بۇرىنعى كەڭەس اسكەري تۇتقىندارى باستارىنا تۇسكەن ءوز تاعدىرلارىنا مويىنسۇنباي باسقىنشىلارعا قارسى قولدارىنا قارۋ الىپ كۇرەسۋى تۋرالى تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور  گۇلنارا مەڭدىقۇلوۆا: «باتىس ەۋروپاداعى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا قازاقتاردىڭ قاتىسۋى» جوباسىنىڭ اياسىندا ەۋروپا تەرريتورياسىنداعى اسكەري ءىس-قيمىلدارعا قاتىسقان قازاقتار تاقىرىبىن زەرتتەپ، ورىس ءتىلدى وتاندىق باسىلىمدارعا: «تۇركىستاندىقتار ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا: تۇتقىننان قارسىلاسۋعا // تۋركەستانتسى ۆو ۆتوروي ميروۆوي ۆوينە: يز پلەنا ۆ سوپروتيۆلەنيە» جانە «قازاق پارتيزاندارى فرانتسيادا: قازاقتار ەۋروپالىق قارسىلاسۋ قوزعالاستارىندا قالاي سوعىستى//كازاحسكيە پارتيزانى ۆو فرانتسي: كاك كازاحي ۆوەۆالي ۆ ەۆروپەيسكوم دۆيجەني سوپروتيۆلەنيا» اتتى سۇحباتتار بەرىپتى. ءبىز اتالعان سۇحباتتاردىڭ العاشقىسى: «تۇركىستاندىقتار ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا: تۇتقىننان قارسىلاسۋعا» ءبولىمىن Abai.kz وقىرماندارىنا اۋدارىپ، ۇسىنىپ وتىرمىز.

(پارتيزاندار شەرۋى / فوتو گۇلنارا مەڭدىقۇلوۆانىڭ جەكە ارحيۆىنەن)

قازاق تاريحشىسى نەمىس تۇتقىنى مەن تۇركىستان لەگيونىندا بولعان، قارسىلاسۋعا قاتىسقان قازاقتاردىڭ جاڭا ارحيۆ دەرەكتەرىن تابا الدى.

اۋەلى نەمىس تۇتقىنىندا بولىپ، امالسىزدىڭ كۇنىنەن تۇركىستان لەگيونىنا قوسىلعان، كەيىن كەلە ەۋروپالىق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستارى قۇرامىندا بولعان تۇركىستاندىق جاۋىنگەرلەر – تاريحشىلار تاراپىنان ەڭ از زەرتتەلگەن تاقىرىپ. وسى ماتەريالدار قوردالانىپ جيناقتالعان رەسەي ارحيۆتەرى ءالى كۇنگە دەيىن قۇپيالانىپ، زەرتتەۋشىسىن وزىنە جولاتپايدى، كەرىسىنشە باتىس ارحيۆتەرى قاراجات جەتىسپەۋشىلىگىنەن قازاق زەرتتەۋشىلەرى ءۇشىن قولجەتىمسىز بولىپ كەلدى.

ءبىز «باتىس ەۋروپاداعى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا قازاقتاردىڭ قاتىسۋى» جوباسىنا جەتەكشىلىك ەتۋشى تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور گۇلنارا مەڭدىقۇلوۆادان ارحيۆتەن تابىلعان سوڭعى جادىگەرلەر تۋرالى ءبىلۋ ءۇشىن كەزدەستىك.

(فوتودا: تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور گۇلنارا مەڭدىقۇلوۆا)

گۇلنارا مەڭدىقۇلوۆا تاشكەننىڭ باس ارحيتەكتورى لاۋازىمىن تاستاپ سوعىسقا اتتانعان مايدانگەر اكەسى مالباعار مەڭدىقۇلوۆتان 1960 جىلى كەڭەس ارحيتەكتورلارى قاتارىندا اقش نيۋ-يورك قالاسىندا بولعان شاعىندا بۇرىنعى تۇركىستان ليگونىنىڭ جاۋىنگەرى، تاكسي جۇرگىزۋشىسى قازاقتى  كەزدەستىرگەنى جايلى تالاي مارتە ەستىدى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك مايداننان كەرى ەلىنە ورالماعان قازاقتار تاقىرىبى گۇلنارانىڭ قازاق دياسپورالارىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋىنىڭ باستى وزەگىنە اينالدى.

(فوتو گۇلنارا مەڭدىقۇلوۆانىڭ جەكە ارحيۆىنەن: كۇنتۋعان بايزەلبەك، رابيعا قاراباي، مۇحتار قاراباي جانە رابيعا قارابايدىڭ اعاسى. نيۋ-يورك، 1994 جىل)

گۇلناراعا 1994 جىلى امەريكاعا بارعان ساپارىندا قوس بىردەي لەگيونەر – كۇنتۋعان بايزەلبەك (1960 جىلى مامىرداي اكەسىمەن كەزدەسكەن تاكسي جۇرگىزۋشىسى) جانە مۇحتار قارابايدان سۇحبات الۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. البەتتە بىردەن، ولاردىڭ لەگيونعا قالاي تۇسكەندىكتەرىن سۇرادى. ولار ءوز كەزەگىندە سوعىس باستالعان بەتتە پەندە بولىپ قولعا ءتۇسىپ، اشقۇرساقتىق پەن سۋىق بۇرگەن نەمىس تۇتقىنىنان قانشا مارتە قاشقاندارىمەن ءبارى ءبىر قولعا ءتۇسىپ، نەمىس كونتسلاگەرىندە يت تىرلىكتى قالاي كەشكەندەرىن اڭگىمەلەپ بەردى. ولاردا بار بولعانى ەكى جول عانا بار ەدى: ءبىرى – اتىلىپ ءولۋ، ەكىنشىسى – لەگيونعا جازىلۋ. بارىندە بولماسا دا، كوپشىلىگىنىڭ قاپەرىندە ەشقانداي يدەولوگيالىق استار جوقتىن.

(فوتو Defense de la France گازەتى، 1943 جىل 30 قىركۇيەك گۇلنارا مەڭدىقۇلوۆانىڭ جەكە ارحيۆىنەن)

سول سەبەپتى كوپتەگەن بۇرىنعى لەگيونەرلەر كەيىننەن فرانتسۋز قارسىلاسۋىنىڭ بەلسەندى قاتىسۋشىلارىنا اينالدى. بىزگە بۇل ولاردىڭ كەيىن تابىلعان قۇجاتتارداعى ەستەلىكتەرىنەن ءمالىم. 1990 جىلداردان باستاپ، قازاقتاردىڭ فرانتسياداعى پارتيزان جاساقتارىندا بولۋىنىڭ فاكتىسى قوعامدىق قۇندىلىققا اينالىپ، وسى ورايدا قازاقستاننىڭ فرانتسياداعى ەلشىلىگى قىرۋار ەڭبەك ءسىڭىردى. وسى تاقىرىپقا قاتىستى قۇجاتتىق فاكتىلەر تىم ماردىمسىز. دەگەنمەن اتالعان بوس كەڭىستىك بىرتە-بىرتە جاڭا مالىمەتتەرمەن تولىعا ءتۇسۋ ۇستىندە. گۇلنارا مەڭدىقۇلوۆا فرانتسيا ارحيۆتەرىنەن قازاقتاردىڭ قارسىلاسۋ قوزعالىسىنا قاتىسۋى جايىندا تىڭ دەرەكتەر بەرەتىن جاڭا قۇجاتتاردى تابا ءبىلدى. ولار بۇرىن حابار-وشارسىز كەتتى دەپ سانالعاندار جايىندا ءجىپتىڭ ۇشتىعىن قولىمىزعا ۇستاتادى.

– 2015 جىلدىڭ قاراشاسىنا دەيىن سىزگە نە ءمالىم بولدى؟

– 2009 جىلى فرانتسۋز قارسىلاسۋىنىڭ مۋزەيىنەن «Defense de la France» گازەتىنە جاريالانعان فوتوگرافيانى تاپتىم، وندا ۇزاق ۋاقىت كونتسلاگەردە اشتىق پەن ناسىلدىك قورلىقتان ازاپ شەككەن ازيالىق ازاماتتار ايشىقتالىپتى. فوتوداعى جازبادا: «ورىس اسكەري تۇتقىندارى» دەپ جازىلعان ەكەن. ولار كىم؟ اتى جوندەرى قالاي؟ دەگەن ساۋالدار ماعان تاعات تاپقىزبادى. وسىلايشا مەنىڭ فرانتسياداعى اسكەري تۇتقىن قازاقتار مەن تۇركىستاندىقتاردى تابۋداعى العاشقى ىزدەنىسىم باستاۋ الدى. سول كەزدە شىعىس تىلدەرى مەن وركەنيەتى ينستيتۋتىنداعى (INALCO) مۇستافا شوقاي ارحيۆىنەن قازاق، وزبەك، قىرعىز، تاجىك اسكەري تۇتقىندارىنىڭ ءتىزىمى تابىلدى. مىڭداعان سويلار (فاميليالار)! ولار 1941 جىلدىڭ قازانىندا نەمىس كونتسەنتراتسيالىق لاگەرلەرىندە بولعان باسىم كوپشىلىگى ورتالىق ازيادان شىققان كەڭەس سولداتتارى مەن وفيتسەرلەرى ەدى. ەڭ باستىسى ولار ءالى كۇنگە دەيىن حابار-وشارسىز كەتكەندەر تىزىمىندە. ولاردىڭ لاگەردەگى ومىرلەرى ادام توزگىسىز بولدى: ولاردىڭ جويىتتەر سياقتى سۇتكەتكە وتىرعىزىلۋى باستارىنا پالە بولىپ جابىسىپ، ونداعان، جۇزدەگەن جان اياۋسىز جويىلىپ جىبەرىلدى.

(گۇلنارا مەڭدىقۇلوۆانىڭ جەكە ارحيۆىنەن: تىزىمدەر. مۇستافا شوقاي ارحيۆىنەن فراگمەنتتەر)

«بالشەبەكتىك ىندەتتى جابايى تاراتۋشىلار»

– بەلگىلى ساياسيمۇعادجار مۇستافا شوقاي كونتسەنتراتسيالىق لاگەرلەردە بولعان شاعىندا ونداعى كەڭەستىك تۇتقىنداردىڭ اۋىر تاعدىرىنا كۋا بولادى، – دەپ ءسوزىن جالعاستاردى  گۇلنارا مەڭدىقۇلوۆا. – 1941 جىلدىڭ قازانىندا ول ءوزىنىڭ مۇعادجارلىقتاعى جاقتاسى ۆالي كايۋمحاناعا جازعان حاتىندا:

«قازىر بارىمىزگە ءمالىم دۇنيە، ءبىزدىڭ تۇتقىنداعى وتانداستارىمىزدىڭ جاعدايى ادام توزگىسىز، تىم اۋىر. بارلىق جەردە ءبىز جولىقتىرعاندار تاماق پەن كيىم-كەشەكتىڭ جوقتىعى جايلى مۇڭ شاعادى. كوپشىلىگى جارتىلاي جالاڭاش كۇي كەشىپ، باسپاناسىزدىقتىڭ زاردابىن تارتۋدا، ءالى كۇنگە دەيىن (قازاندا دا) اشىق اسپان استىندا تاۋلىكتەپ جەل وتىندە بولىپ، وزدەرى قازعان «قاسقىر اپاندا» تۇنەپ شىعۋدا. ەڭ سوراقىنى مەن دەمبيتسا لاگەرىندە كوردىم. بۇل جەردە كينوتەاترلارداعى «ۆوحەنشاۋدىق» («ۆوحەنشاۋ» – نەمىستىڭ اپتالىق شولۋى. – اۆت.) ۇگىت-ناسيحات كۇن سايىن «بالشەبەكتىك ىندەتتى جابايى تاراتۋشىلار» دەپ قاقسايتىن كاۆكازدىقتار، تۇركىستاندىقتار جانە ەدىل-ورالدىقتار عانا ۇستالادى. مەن بۇنى قۇر بوسقا ەسكە سالىپ وتىرعانىم جوق. مەنىڭ قانداستارىمىزبەن بولعان تىكەلەي اڭگىمەلەسۋىم بارىسىندا ونداعى لاگەر تىرلىگىندەگى ورىن الىپ جاتقان سۇمدىقتاردىڭ تالايىنىڭ بەتى اشىلدى. اتىپ-اسۋلاردىڭ شەگى جوق. ءبىزدىڭ جىگىتتەردىڭ، سونداي-اق، تاتارلار مەن كاۆكازدىقتاردىڭ ءسوز ەتۋلەرى بويىنشا وسىندا جەتكەن 40 مىڭ ادامنان ءدال قازىر تەك قانا 25 مىڭعا جەتەر-جەتپەسى عانا قالىپ، قالعاندارى اجال قۇشقان…»

– جاڭادان نەنى تابا الدىڭىز؟

– فرانتسۋز قارسىلاسۋى قوزعالىسىنا قاتىسقان تۇركىستاندىق اسكەري تۇتقىندار جايلى ەڭ ءبىرىنشى تاپقانىم قۇجاتتار، كارتالار مەن فوتوگرافيالار بولدى. مىسالى، 1944 جىلعى ەكى فوتوگرافيادا تۋلۋزانى ازات ەتۋدىڭ قۇرمەتىنە وتكەن شەرۋگە قاتىسقان ءبىرىنشى كەڭەس پارتيزان پولكىنىڭ شەۋلەپ ءوتۋى كورىنىس تاپقان. ءبىرىنشى فوتودان پولك قۇرامىنداعى – ەكى ازيات،  كاۆكازدىق پەن ەۋروپالىقتىڭ بەت-ءجۇزىن ايىرا الامىز. مەنىڭ وسى جوبا بويىنشا ارىپتەسىم تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى انار گابدۋلينا 2008 جىلى ءوزىم تاپقان دەرەكتەردى تولىقتىرا ءتۇسۋ ءۇشىن مەنىمەن بىرگە نورۆەگياعا ساپار شەگىپ قايتتى. بۇل ءبىزدىڭ جورامالداۋىمىز بويىنشا، فينليانديا مەن شۆەتسيا ارقىلى نورۆەگيا اۋماعىنداعى اسكەري تۇتقىندار لاگەرىنە تۇسكەن قازاقتاردىڭ تىزىمدەرى ەدى. بالكىم، بۇل كەڭەس-فين سوعىسى ناتيجەسىندە پەندە بولعاندار شىعار!؟ نە بولماسا، سولتۇستىك مايداندا تۇتقىنعا تۇسكەندەر بولار!؟

(گۇلنارا مەڭدىقۇلوۆانىڭ جەكە ارحيۆىنەن تۋلۋزاداعى شەرۋ، 1945 جىل)

– شەتەلدىك ارحيۆتەردە قالاي جۇمىس ىستەدىڭىز؟

– وزىمىزگە قاجەت دۇنيەنى تابۋ ءۇشىن تاۋداي قۇجاتتاردى قوپارىپ، كەلىلەگەن ارحيۆ شاڭىن جۇتۋعا تۋرا كەلدى. مىسالعا، تۋلۋزانىڭ مۋنيتسيپالدىق ارحيۆىندە قۇجاتتار ءبىزدىڭ كوزىمىز ۇيرەنگەن جىلدار بويىنشا ەش جۇيەگە تۇسىرىلمەي، قالاي بولسا سولاي ساقتالعان. ماسەلەن، 1945 جىلعى قۇجاتتار 1950-ءشى جىلداردان كەيىنگىلەردەن سوڭ ۇشىراسا بەرەدى. البيدەگى ارحيۆ ءبىرشاما ءتاۋىر.  نورۆەگياداعى كوپتەگەن قۇجاتتار تسيفرلانعاندىقتان زەرتتەۋشىسىنىڭ جۇمىسىن جەڭىلدەتەدى.

– تىزىمدەردە تۇركىستاننان شىققانداردىڭ الەۋمەتتىك مارتەبەسى مەن ءبىلىم دەڭگەيى اشىپ كورسەتىلگەن بە؟

– البەتتە. ەگەر مۇستافا شوقايدىڭ ارحيۆىندەگى تىزىمدەردى پاراقتايتىن بولساق، ونداعى ادامداردىڭ ورتا ءبىلىمدى جانە ءىشىنارا جوعارى ءبىلىمدى بولعانىنا كوز جەتكىزەمىز. ولاردىڭ اراسىندا مۇعالىمدەر، ينجەنەرلەر، تەحنيكتەر، اسپازدار، جۇمىسشىلار، تراكتوريستەر، كومباينيورلەر، ەسەپشىلەر، شارۋالار ت.ب. بولدى. وزگە ايماقتارعا قاتىستى ءسوز ەتەر بولساق، ماسەلەن، وزبەكستان بويىنشا، كوپشىلىگى ديحاندار بولعانىمەن ءىشىنارا وزگە كاسىپ يەلەرى دە ۇشىراسادى.

فرانتسييا اسپانى استىندا

– قازاقتار فرانتسيياعا قالاي كەلدى؟

–1943 جىلى نەمىستەر كەڭەس ارمياسىنىڭ شىعىس مايدانىنداعى جەڭىستەرىنەن كەيىن قيىن-قىستاۋ جاعدايدا قالدى. ونىڭ ۇستىنە وزدەرى جاساقتاعان لەگيوندار ونىڭ ىشىندە تۇركىستاندىقتار دا كەڭەس اسكەرىمەن سوعىسۋدان ءۇزىلدى-كەسىلدى باس تارتتى. سول سەبەپتى ولاردى وزدەرى باسىپ العان ەلدەردەگى، اتاپ ايتساق، فرانتسيا شاحتالارى مەن پارتيزاندارعا قارسى پايدالانۋعا شەشىم شىعارىلدى. ونداعى كارمو مەن البي قالالارىنا تاقاۋ لاگەرلەردە تۇركىستاندىقتار تۇتقىندا ۇستالىندى. بىراق ول جەردەگى اسكەري تۇتقىنداعىلار دا كەڭەس اسكەرى جاقىنداپ قالعانىن سەزىنگەن بەتتە-اق قول قۋسىرىپ وتىرعان جوق. فرانتسۋز قارسىلاسۋىنىڭ وكىلدەرىنىڭ ءبىرى دارىگەر احمەت بەكتاەۆ ءوزىنىڭ «فرانتسيا اسپانى استىندا» اتتى كىتابىندا كارمو قالاسىنىڭ ماڭىنداعى لاگەردە ۋكراين پيوتر دياچۋك باسقارعان كومونەستىك استىرتىن ۇيىمنىڭ قۇرىلعاندىعى جايلى ءسوز ەتەدى. ۇيىم مۇشەلەرى فرانتسۋز پارتيزاندارى (ماكيزارامدارمەن) بايلانىس ورناتادى. 1944 جىلدىڭ 16 ماۋسىمىندا (وسى  داتا ارحيۆ قۇجاتتارى بويىنشا ناقتىلاندى), قۇرامىندا قازاق، قىرعىز، وزبەك، تۇركىمەن جانە وزگەلەر بولعان 46 تۇركىستاندىق لاگەر كۇزەتشىلەرىن ءولتىرىپ، پارتيزاندارعا قاشىپ بارىپ قوسىلادى.

(گۇلنارا مەڭدىقۇلوۆانىڭ جەكە ارحيۆىنەن فرانتسياداعى تۇركىستاندىقتار)

ءپاريجدىڭ ۇلتتىق ارحيۆىنەن قۇرامىندا قازاقتارمەن بىرگە گۇرجىلەر، ۋكرايندار، ورىستار جانە باسقادا ۇلت وكىلدەرى بىرلەسە شايقاسقان ءبىرىنشى كەڭەس پارتيزان پولكىنىڭ قۇرىلۋى تۋراسىنداعى حات جازىسۋلار، ەسكە الۋلار ءام قۇجاتتار تابىلدى. ەگەر 1968 جىلدىڭ 29 ناۋرىزىندا فرانتسۋز ارحيۆىندەگى ەسكە الۋشى اۆتورعا ماكيزار جاساقتارىنا قازاقتاردىڭ قاتىسقانى تۋراسىندا حات جازعان احمەت بەكتاەۆ بولماسا بولماسا، ءبىز وتانداستارىمىزدىڭ قاھارماندىق وتكەنى تۋرالى ەش بىلە الماس ەدىك.

ءوز باسىم پارتيزاندارمەن بىرگە سوعىسقان يسمايلوۆ، قارامەرگەنوۆ، مۇحامەدجانوۆ، ابدۋللاەۆ جانە باسقادا جاڭا سويلاردى (فاميليالاردى) تابا الدىم.

احمەت بەكتاەۆتىڭ ەسكە الۋلارىنا زەر سالار بولساق، تۇركىستاندىقتار بىرنەشە پارتيزاندىق توپتاردا كوبىنە «ستالينگراد» توبىندا بولعانىن بىلە الامىز.    ونىڭ ۇستىنە جاۋىنگەرلەر ءوز تاراپىنان ولاردى «ماڭعۇلدار» دەپ اتايدى. البيدەگى تارن دەپارتامەنتىندەگى ارحيۆتەن مەن ءار ماكيزار توبى جەكە تاڭبالانعان كارتا تاپتىم، وندا «ستالينگراد» توبىنداعى قازاقتار سوعىسقان «ماڭعۇلدار» بولىمشەسى جەكە بەلگىلەنگەن ەكەن. بۇنىڭ ءبارى ودان ارى ەگجەي-تەگجەي زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى.

(فرانتسۋز قارسىلاسۋى ارحيۆتەرىندەگى كارتا)

سونىمەن بىرگە، مەن قازاقتاردىڭ قارسىلاسۋ قوزعالىسىنا قاتىسۋىن ايعاقتايتىن رەسمي قۇجاتتىق جاناما دەرەكتەردى دە تابا الدىم. ول 1945 جىلدىڭ مامىرىندا ورىن العان ءبىر جاعىمسىز وقيعاعا قاتىستى پوليتسيا دەپارتامەنتىنىڭ ۇزىن سونار جازباسى. جەرگىلىكتى كافەلەردىڭ بىرىندە فرانتسۋزدار مەن «ماڭعۇلدار» اراسىندا توبەلەس ورىن الادى. توبەلەسكە قاتىسۋشىلار پوليتسيا بولىمشەسىنە كەلىپ تۇسەدى. فرانتسيانىڭ وڭتۇستىگىن ازات ەتۋگە قاتىسقان 250 قاھارمان ۇستالىنىپ وتىرعان لاگەردىڭ كومەندانتىنا زۋنۋم جامانقۇلوۆ دەگەن قازاق نە بولىپ، نە قويعانى جايلى تۇسىنىكتەمە جازادى. تەكەتىرەستىڭ ءمانىسى فرانتسيانىڭ جەرگىلىكتى تۇرعىندارى وزدەرىن ازات ەتكەننەن كەيىنگى ءبىر جىلدان سوڭ، ءبىر كەزدەرى وزدەرى ءۇشىن فاشيستەرمەن ارىستانداي الپارىسقان وسى جانداردى تارس ەستەن شىعارۋىنان تۇرادى ەكەن. ۇزاققا سوزىلعان تەكسەرىستەن كەيىن پوليتسيا پرەفەكتىسى جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ ايىپتى ەكەنىن مويىنداپ، كەڭەستىك جاقتان وسى وقيعاعا قاتىسۋشىلار كىناسىز دەپ تانىلادى.

سوعىستاعى ماحاببات وداسى…

– جاستىق ءوز قولتاڭباسىن قالدىرعان وقيعالار دا ورىن الدى، – دەپ مويىندايدى گۋلنارا مەڭدىقۇلوۆا. – ماعان سەمەي وبلىسى كوكپەكتى ءوڭىرىنىڭ تۋماسى كەڭەس اسكەري مامانى عاليحان سارسەنوۆتىڭ عۇمىرناماسىن تابۋ باقىتى بۇيىردى. ونىڭ اكەسى بياحمەت سارسەنوۆ «الاش» پارتياسىنىڭ تانىمال تۇلعاسى بولاتىن. عاليحان تامبوۆ قىرعي ۇشاقتاردىڭ اۆيامەكتەبىندە وقىدى. ول تۋرالى مالىمەت سوعىس باستالىسىمەن كىلت ۇزىلەدى. ال، كەيىننەن  ونىڭ ءىز-ءتۇزى گوللانديادان تابىلدى! 1945 جىلى ۋترەحتە قالاسىندا ول گوللانديانىڭ بۇرىنعى كورولىنىڭ ورتانشى قىزى  يوكە مۋلدەرسا حانشايىمعا ۇيلەنەدى. حانشايىمنان حەرات اتتى ۇل دۇنيەگە كەلەدى. بىراق ول الماتىعا ورالاتىن بولعان شاقتا ايەلى مەن ۇلىن بىرگە الىپ وتۋگە رۇقسات بەرىلمەدى. ەكى جاسار حەرات اناسىمەن بىرگە گوللانديادا قالا بەردى. يوكا مۋلدەرسا باس حاتشى  حۋانكەمەن ىلەسىپ، ۇلىن وزىمەن بىرگە ەرتىپ 1959 جىلى كسرو-عا كەلگەنىمەن، عاليحان سارسەنوۆ ولارمەن كەزدەسە المايدى. ول باسقا ايەلگە ۇيلەنىپ قويعان ەدى. ونىڭ ۇستىنە 1948 جىلى اياگوزدەگى مگب (كسرو-داعى مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك مينيستەرلىگى. – اۆت.) قىزمەتكەرلەرى ەگەر ول گوللاندياعا كەتپەكشى بولۋعا تىرىسسا، ارتى جاقسى بولمايتىنىن ەسكەرتكەنتىن.

ماناس نۇعمانوۆ پەن فرانتسۋز بيكەشى اليس سەگيدىڭ ماحابباتتارى – وزىنشە ءبىر تاريح. ولاردىڭ نەكەسىنەن مونيك-سۆەتلانا اتتى قىزدىڭ ومىرگە كەلگەنى جايلى ساياسي عالىمدار دوكتورى  باقىت سادىقوۆا جازعان بولاتىن. «تۋعان جەردىڭ ءبىر ۋىس توپىراعى ءۇشىن» فرانتسۋز دەرەكتى فيلىمىنە ەسىن بىلگەن شاقتاعى مونيكتىڭ ءوز قازاقي تامىرىن ىزدەستىرۋى جەلى بولعان  ەدى. وسى وقيعانىڭ بەل ورتاسىنداعى: اۋەلى اسكەري تۇتقىن اتانعان كەيىن كەلە تۇركىستان ارمياسىنىڭ لەگيونەرلەرى بولعان ماناس نۇعمانوۆ، قادەم جۇمانيازوۆ جانە احمەت بەكتاەۆتار سىندى دوستاردىڭ تاعدىرى اڭگىمەگە وزەك بولادى. وزدەرىن فرانتسياعا جىبەرگەننەن كەيىن ولار فرانتسۋز پارتيزاندارى جاعىنا ءوتىپ، وسى ەلدىڭ وڭتۇستىگىن فاشيستەردەن ازات ەتۋگە قاتىسادى. سوعىستان كەيىن ەلگە ورالعان ولاردى الدان لاگەرلىك ازاپ، ۇزاققا سوزىلعان جەككورۋشىلىك پەن ۇعىنىسپاۋشىلىق كۇتىپ الادى. ماناس نۇعمانوۆ ون جىل لاگەردە جازاسىن وتەپ قايتادى. قازاقستانعا قايتىپ ورالماي، رەسەي جەرىندەگى ءوزى جازاسىن وتەگەن ماڭدا تۇراقتاپ قالادى. ال، قادەم جۇمانيازوۆ تۋرالى جاڭا دەرەكتەر تابىلدى. ول يسپانياداعى ازامات سوعىسىنا قاتىسقان ەكەن. فرانتسياداعى پارتيزان قوزعالىسىنا قاتىسقاننان كەيىن ول كەڭەس اسكەري تۇتقىندارىن جيناستىرىپ  ءوز وتانىنا قايتاراتىن كوميسسيا قۇرامىندا جۇمىس ىستەيدى. ول –  دە گولل قاتىسقان تۋلۋزاداعى شەرۋگە قاتىسۋشىلاردىڭ ءبىرى. 1946 جىلى ەلگە ورالعان سوڭ، ەكى جىلدان سوڭ قايعىلى جاعدايدا قازا تابادى. احمەت بەكتاەۆ بولسا، سوعىستان كەيىن قاشان كوزى جۇمىلعانشا شادىماندى وتباسىندا شىمكەنتتە قادىرلى قارتتىڭ ءدامىن تاتتى.

جانۇيالىق ارحيۆتەردەگى قۇندى دەرەكتەر

– 2009 جىلعى تاپقاندارىمدى جاريا ەتكەننەن كەيىن فرانتسيانى ازات ەتۋگە قاتىسۋشى ءبىزدىڭ جاۋىنگەرلەردىڭ تۋعان-تۋىستارى مەنىمەن بايلانىسقا شىعا باستادى، – دەيدى فوتوگرافيالاردى كورسەتكەن پروفەسسور گۋلنارا مەڭدىقۇلوۆا. – بۇل – فرانتسيانىڭ وڭتۇستىگىندەگى فرانتسۋز قارسىلاسۋى قوزعالىسىنا قاتىسقان احمەت ەرعاليۇلى سۋبالوۆتىڭ فوتوسى. بۇنى بىزگە احمەت سۋبالوۆتىڭ نەمەرە ءىنىسى ايۆار سۋبالوۆ جىبەردى. ونىڭ ارتىندا 1945 جىلدىڭ 9 شىلدەسى دەپ جازىلعان. فرانتسيانىڭ وڭتۇستىگىندەگى تۋلۋزا، كارمو، البي جانە تاعى باسقا ەلدى مەكەندەردى ازات ەتكەننەن كەيىن ءبىر جىل وتكەن سوڭ وندا بۇرىنعى اسكەري تۇتقىنداردىڭ بولعانىن ايعاقتايدى! وسى ارتقى جاققا – گۋسەينوۆ، سۋبالوۆ، كارابانەۆ دەگەن ءۇش سوي (فاميليا) جازىلعان.

ايۆار سۋبالوۆتىڭ ايتۋىنشا، ونىڭ اعاسى وتانىنا 1946 جىلى ورالىپ، كوپ كەشىكپەي كوز جۇمادى. ونىڭ ونە بويى تىلىك جاراقاتتارعا تولى بولىپتى: لاگەردە تۇتقىنداردى قورلاپ، شومپولمەن ۇرىپ-سوعادى، ودان بولعان جارا جۋىق ارادا تەز جازىلمايدى. ونىڭ ۇستىنە شەك قۇرىلىسىنا دا زاقىم كەلگەن ەدى. بىراق قيىن-قىستاۋ كەز بولعاندىقتان احمەت ەرعاليۇلى استراحان تەڭىز پورتىنا جۇكشى بولىپ جۇمىسقا كىرىسەدى. 1946 جىلى ول جۇمىس ىستەپ ءجۇرىپ ومىردەن وزادى. قازىر ونىڭ تۋىستارى رەسەيدىڭ استراحان وبلىسىندا، الماتى مەن الماتى وبلىسىندا تۇرادى.

(احمەت سۋبالوۆ (ورتادا). البي، 1945 جىل 9 شىلدە. فوتو: گۇلنارا مەڭدىقۇلوۆانىڭ جەكە ارحيۆىنەن)

پاۆلوداردان ءبىرىنشى كەڭەس پارتيزان پولكىنىڭ، فرانتسۋز قالاسى البيدەگى كەڭەس گارنيزوننىڭ سەرجانتى شاشۋباي بەيسەمبينگە بەرىلگەن №18 كۋالىگىن جىبەرىلدى. ونى جىبەرگەن مايدانگەردىڭ ۇلى – مۇرات بەيسەمبين. تاريحي جادىرگەردىڭ قۇندىلىعى سوندا: بۇل رەسمي قۇجات قازاقتاردىڭ وسى پولكتىڭ قۇرىلۋىنا العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ ات سالىسىپ، فرانتسيانى ازات ەتۋ شايقاستارىنا بەلسەنە قاتىسقانىن ايعاقتايدى.

(فوتو: گۇلنارا مەڭدىقۇلوۆانىڭ جەكە ارحيۆىنەن: شاشۋباي بەيسەمبيننىڭ فرانتسۋز قارسىلاسۋىنا قاتىسۋشى كۋالىگى)

سوڭعى ءسوز ورنىنا

– كوپتەگەن الاشتىقتار ءالى كۇنگە دەيىن سوعىستىڭ العاشقى كۇندەرىندە جانە ودان كەيىنگى ۋاقىتتا ءىز-ءتۇزسىز جوعالعان ءوز تۋعان-تۋىستارىن ىزدەستىرۋدە، –دەيدى گۇلنارا مەڭدىقۇلوۆا. – ەگەردە بۇل اقپاراتتار ولاردىڭ تاعدىرى جايلى الدەبىر ءۇمىتتىڭ ءجىبىن قولعا ۇستاتاتىن بولسا، وندا بۇل جۇمىستىڭ قۇر تەككە جاسالىنباعىندىعى دا. مەنىڭ جانە مەنىڭ ارىپتەستەرىمىنىڭ تاپقان بارشا قۇجاتتارى جاقىن ۋاقىتتا جەكە جيناق بولىپ جارىق كورەدى. ءوز باسىم سونىمەن قاتار كىمدە-كىم ءوز قولىندا بار وسى زۇلمات سوعىسقا قاتىسۋشى جاقىندارى مەن تۋىستارىنا قاتىستى قاجەتتى قۇجاتتار نەمەسە اقپاراتتاردان تۇراتىن ماتەريالدارىن مەنىڭ ەلەكتروندى ادرەسىمە gmendikul@hotmail.com جىبەرۋگە نە بولماسا مەنىڭ Facebook-تەگى ارنايى قۇرىلعان پاراقشاما جاريالاۋعا شاقىرامىن. ال ءبىزدىڭ جۇمىسىمىز جالعاسا بەرەدى، بىزگە قاجەت قۇجاتتار فرانتسيا، بەلگيا، المانيا، نورۆەگيا، گوللانديا، يتاليا، شۆەتسيا جانە ۇلىبريتانيانىڭ ۇلتتىق جانە مۋنيتسيپالدىق ارحيۆتەرىندە ساقتالعان.

قولايلى ءساتتى پايدالانىپ بەرلين كەنجەتايۇلى يريشەۆكە، مەرۋەرت پەن جەرار برەتوندارعا، ءام ءوزىم قازاقتار جايىندا دەرەكتەر ىزدەگەن بارشا ارحيۆتەر مەن مۋزەيلەردىڭ قىزمەتكەرلەرىنە زور العىسىمدى بىلدىرگىم كەلەدى. تەك سولاردىڭ ارقاسىندا عانا از ۋاقىتتىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ بارشامىز ءۇشىن اسا ماڭىزدى قۇجاتتار تابىلدى.

ازىرلەگەن ءابىل-سەرىك الىاكبار

Abai.kz