Biyl Qazaqstan tәuelsizdigine 30 jyl tolady. Búl aituly mereke memlekettik dengeyde qolgha alynyp, irgeli ister atqaryluda. Solardyng biri Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyng "Tәuelsizdik bәrinen qymbat" atty maqalasynda aitylghan tarihy sanany qayta janghyrtu bolyp tabylady.

Preziydent óz maqalasynda әr halyq óz tarihyn bóten iydeologiyany aralastyrmay, ózi jazuy tiyis ekenin aitqan bolatyn. Sonyng negizinde Preziydent ózi nazar audarghan Altyn Ordanyng qúrylghanyna biyl 750 jyl tolady. Preziydentting aituynsha, múnday tarihymyzdyng aqtandaq betteri últtyng jadyn oyatyp, úrpaqtyng sanasyn janghyrtugha mýmkindik beredi.

Óz uaqytynda әlemning eki qúrlyghyn emin-erkin biylep-tóstegen qypshaq –qazaqtardyng Altyn Orda imperiyasynyng jәne basqa da últtardyng osy tektes  qúrghan birlestikterinen onyng ózgesheligi,  sonday-aq auyz toltyryp aitarlyq artyqshylyghy qanday, ony tórtkil dýnie ghalymdary men jylnamashylary jәne sayahatshylary qalaybaghalaghan әri  osy úly imperiya turaly olardyng kezinde jazghan oi-pikirlerine kónil audaryp, zer salyp qarayyq.

Zamanynda jarty ghalamgha ýstemdigin jýrgizgen Altyn Orda qaghanatynyng saldyrghan qalalary men osy qúrylymnyng bilim, ghylymgha jәne joghary mәdeniyetke degen úmtylysyna,  tanday qaqtyrar zergerlik sheberlikterine aitarlyqtay ýlken mәn berip, shynayy  qayran qalyp әri sol adamdar osyghan baylanysty ózderining oi-tújyrymdaryn jazyp qaldyrghan eken.

Aldymen dinimiz músylman bolghan son, arabelining ókilinen bastayyq. Ghylymgha  keninen tanymal belgili sayahatshy Ibn-Battuta ózining jazbasynda Berke hannyng ordasynda bolyp, onyng tiktirgen kiyiz ýiining ishin bylay sipattapty: «V pyatnisu, posle molitvy, on saditsya v shater, nazyvaemoy zolotoy yurtoy, razukrashennoy y dikovinnoy. On iz derevyannyh prutiev, obtyanutyh zolotymy listkami. Posrediyne ego derevyannyy prestol, oblojennyy serebryanym y pozolochennymy listkami; nojky ego iz chistogo serebra, a verh ego usypan dragosennymy kamnyamiy».

Osyghan qarap Altyn Orda handarynyng әdemilikke qúmar, bezendiruge erekshe kónil bóletinin jәne sol bir kezding ózinde-aq  kóshpeli elde zaman talabyna say  jetkilikti mәdeniyetting bolghanyn ap-anyq angharugha  bolady. Jәne sol uaqyttyng ózinde  Altyn Orda әdemi de ghajayyp qalalarymen, ózgelerge ýlgi-ónege bolarlyqtay aituly, symbatty saraylarymen, týp-týzu әri keng kóshelerimen erekshelengen jәne qyzyqtyrghan. Ibn-Battuta jazbasynyng taghy bir jerinde: «Gorod Sarayshiyk, odin iz krasiyveyshih gorodov, dostigshiy chrezvychaynoy velichiny, na rovnoy zemle, perepolnennyy ludimi, krasivymy bazaramy y shirokimy ulisami. Odnajdy my poehaly verhom s odnim iz stareyshin ego, namerevayasi obehati ego krugom y uznati obem ego. Jily my v odnom konse ego y vyehaly ottuda utrom, a doehaly do drugogo konsa ego toliko posle poludnya… y vse sploshnoy ryad domov, gde net ny pustoporojnih mest, ny sadov».

Osy jazbagha ýnile  otyryp kezindegi Altyn Orda handarynyng jәne onyng túrghyndarynyn  ózderine ynghayly etip kórikti de kórkem qalalar túrghyza alghanyn, sonday-aq tirshiligi qaynaghan shuly da dumandy shaharlarda túra alatynyn bilgendeymiz. Úly qaghanatta osynday saudasy qyzghan, qolóneri damyghan jýzdegen qalalar oryn tepken. Osy avtordyng jylnamasynda mynaday joldar kezdesedi: «Ordynskie hany vyvozily iz Sredney Azii, Irana, Egipta a takje Vizantiy uchenyh, astronomov, bogoslovov y poetov».  Osyghan qarap bizding ata-babalarymyzdyng eshqanday da jabayy «varvar»  emesin, qayta mәdeniyetke, ghylymgha jәneónerge  әr uaqytta jaqyn әri tanym-dýniyesining ken, oi-órisining tereng ekenin úqqandaymyz.

Qypshaq – qazaqtar  qúrghan osy imperiyada әlemdegi eng alghashqy salyqtóleu zany qalyptasqan. Qaghanat qújattarynda,naqtyraq aitsaq jarlyqtarynda, mynaday jazylghan sózderdi kezdestiremiz: «Otnyne y vpredi venesianskie kupsy, priyezjaiyshie k nam na korablyah y sovershayshie torgovye sdelky v nashih gorodah, pusti platyat v nashu kaznu torgovyy nalog v razmere treh prosentov; esly kuplya-prodaja ne proizvoditsya, pusti nikto ne trebuet s nih torgovogo naloga. Takje u nas isstary ne braly torgovyy nalog s torgovly dragosennymy kamnyami, jemchugom, zolotom, serebrom, zolotoy kaniyteliu; y nyne pusti ne berut». Búl jarlyqtyng mәn-maghynasynan úqqanymyz, sol uaqyttarda qypshaq – qazaqtardyng qanshalyqty órkeniyetke jaqyndyghyn jәne  qazirgi demokratiyanyng alghashqy qadamy osy imperiyadan bastau alghanyn angharghandaymyz.

Men qanshama jyl erte jәne orta ghasyr әdebiyeti men jazbalaryn, qújattaryn oqyp, zerttep qaraghan kezderimde qazirgi zamannyng talaptaryna sәikes keletin,  sol kezderdegi  týrli qúrylym-birlestikterden kezdestirgen emespin. Tipti mynjyldyq Rim imperiyasy men  sol kәri qúrlyqtyn  ordenderinde de mynaday kóregendikti, ziyalylyqty bayqamadym. Osylardy jazyp jәne mysal retinde keltire otyryp, taghy bir maqtanyshpen aitarymyz, Kýnning Jer sharyna ynalatynyn sol Altyn Orda handary men bekteri, tipti túrghyndary da erte kezden bilgen eken. Mysal retinde keltire keteyik: osy danqty qaghanattyng saray aqyny Saryqúl-Saraydyn  (1321-96)  óleng joldarynda mynaday tarmaqtar kezdesedi: «Uznala lubvy prityajenie dusha, Zemley vokrug Solnsa krujenie versha».  Úqqanymyz, sol kezding ózinde-aq ata-babalarymyzdyng Kýnning Jer sharyn  ainalatynyn  әldeqashan bilgenin týsinemiz jәne olar ýshin búl eshqanday janalyq bolmaghan. Kopernik  bolsa osydan  bir jarym ghasyrdan keyin ghana Kýnning jerdi ainalatynyn ashqan bolatyn.

Sonymen qatar aty atalghan Altyn Orda qaghanatynda әiel zatyna zor qúrmetpen qarap, olardyng alatyn orny erekshe eskerilip әri mәrtebesi joghary bolghanyn kóremiz. Búghan dәlel retinde әlemning әr týkpirinen kelip, osy alyp qúrylymda biraz uaqyt túrghan jәne bolyp ketken ózge elding ataqty sayahatshylary men jylnamashylarynyng jazyp qaldyrghan enbekterinen kóruge bolady. Mysaly, ataqty Plano Karpiny bylay dep jazypty: «Devushky y jenshiny ezdyat verhom y nesutsya vskachi tak lovko, kak y mujchiny. My daje viydeli, kak ony neslisi so strelamy y kolchanom… Jenshiny vypolnyait vse raboty: shiut shuby, odejdu, obuvy vse, chto delaetsya iz koji; ony vedut telegi, chinyat iyh, nagrujaiyt verbludov y delayt vse bystro y lovko». Taghy bir italiyandyq Rikolidy deli Montekroche (1291j.) ózining jazbasynda: «Kipchaky otnosyatsya s bolishimuvajeniyem ko vsem jenshinam v miyre, no osobenno k svoiym. IYmenno jenshiny zanimaitsya obshestvennymy y domashnimy delami, ony je pokupayt y prodayt. Jenshinygordy y voinstvenny. Ony ezdyat verhom, kak mujchiny, y ya ih viydel chasto vezjashimy v goroda, kak mujchiny, s lukom y strelami. Ony ocheni verny svoim mujiyam», –dep keltirgen eken. Sonday-aq ordada biraz uaqyt bolghan arab ghalymy Ibn-Battutanyng júmystarynda mynaday joldar bar: «Ya byl sviydetelem v etoy strane odnoy udiviytelinoy veshy – uvajeniya, kotorym polizuitsya jenshiny: ony iymeiyt deystviytelino bolee vysokiy rang, chem rang, zanimaemyy mujchinamiy…. Chasto jenu soprovojdaet ee muj, kotorogo mnogie prinimait za odnogo iz ee slug».  Osy joldardy oqi  otyryp kezindegi qypshaq– qazaqtardyng otbasynda jәne olar qúrghan qaghanat-handyqtarynda әiel balasynyng qanday syilasymdyqqa, qúrmetke ie ekenin anyq bayqaymyz.

Bizding taghy bir erekshe qayran qalghanymyz,sol bir uaqyttyng ózinde-aq Altyn Orda túrghyndary ot jaghu kezinde qazirgi bizding kómirdi qoldanghan eken. Áygili Marko Polonyng kitabyn oqyp otyryp mynaday joldardy kezdestirdik: «Pravda, chto vo vsey provinsiy Zolotoy Ordy esti sposob priymeneniya chernyh kamney: ety kamny dobyvayt v gorah, y ony goryat, ispuskaya plamya, kak poleniya: ony sgorayt polnostiu, kak drevesnyy ugoli. Ony dolgo goryat, y gotoviti na nih legche, chem na drevesiyne… potomu chto ony luchshe y stoyat menishe, chem drevesina, kotorui takim obrazom ekonomyat». Kórdiniz be, sol kezdegi qypshaq eli kómirding otyn ekenin bilip jәne ony izdep tauyp, túrmys-tirshiligine kýndelikti paydalanghan. Osy jazylghan naqty derekterge qarap, búdan myng jylgha tayau kezenderding ózinde de  Úly dalanyng  el-júrty kәri qúrlyq maqtanatyn órkeniyetten qúr alaqan emesin kóremiz.

D.Uezerfordtyn «Chingiys-hany rojdenie sovremennogo mira» degen kitabynda Altyn Orda jayynda mynaday joldar bar: «V Zolotoy Orde, kstati, nikakih mongolov net. Net, hoti ty tresni. Kuda ny glyani – povsudu kipchaki, kipchaky y eshe raz kipchakiy.  Esly mongoly smogly bukvalino v techenie pary desyatkov let bez sleda «rastvoritisya» v kipchakskom more, znachiyt, ony y s samogo nachala ne igraliy v sobytiyah osoboy roly – vpolne vozmojno, chto ogromnoe voysko Chingiys-hana mimohodom podhvatilo v svoy ryady y kakoe-to nebolishoe mongoliskoe plemya – no ne bolee togo…»

Osy kitaptan biz ýshin qayran qalarlyq  taghy bir tarmaqtardy  oqugha bolady:  «Chingiys-han» y «Temudjiyn» –sovershenno ne mongoliskie iymena, a turko-kipchakskiye. V narodnom kirgizskom epose « Manas», a takje v kazahskih eposah  «Alpamys batyr», «Koblandy batyr», «Er Targyn» y drugiye, chto nazyvaetsya… v upor ne vidyat nikakoy takoy «velikoy mongoliskoy imperiiy». Soglasno etiym eposam, u srednevekovyh kipchakov bylo toliko dva serieznyh protivnika, s kotorymy ony postoyanno borolisi: eto kitaysy y kochevye plemena kalmykov, kak raz y obitavshih togda v rayone sovremennoy Mongoliiy. Sovremennye mongoly –eto lesnye naseleniya,   poyavivshiyesya na etoy zemle toliko neskoliko vekov spustya», – deydi. Kórdinizbe,  olar anyq-qanyghyn zerttep qalayjazghan!

Al bizding oi-týsinigimizdi eski kenes jýiesi qalyptastyrdy. Sodan әli aryla almay kelemiz. Álem jazushylary men ghalymdarynyng shygharmalaryn oqy otyryp týsingenimiz, Shynghys hannyng eshqanday monghol emes,(qazaqy sózben aitqanda, olargha «ýsh qaynasa sorpasy qosylmaytynyn» angharghandaymyz)  tek týrki-qypshaqtardan shyqqanyn,  sonymen qatar kezindegi Altyn Orda imperiyasynyng soghys ashyp, óz aumaghyn keneytumen  qosa, zaman kóshinen qalmay, ghylym men bilimdi jәne óner men mәdeniyetti ten  alyp jýrgenin anyq bayqaghandaymyz.

Beysenghazy Úlyqbek 

Jurnalister Odaghynyng mýshesi

Material Abai.kz saytynda 2020 jyly jariyalanghan. Búl materialdyng tolyqtyrylghan núsqasy.

Abai.kz