بيىل قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنە 30 جىل تولادى. بۇل ايتۋلى مەرەكە مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قولعا الىنىپ، ىرگەلى ىستەر اتقارىلۋدا. سولاردىڭ ءبىرى مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ "تاۋەلسىزدىك بارىنەن قىمبات" اتتى ماقالاسىندا ايتىلعان تاريحي سانانى قايتا جاڭعىرتۋ بولىپ تابىلادى.

پرەزيدەنت ءوز ماقالاسىندا ءار حالىق ءوز تاريحىن بوتەن يدەولوگيانى ارالاستىرماي، ءوزى جازۋى ءتيىس ەكەنىن ايتقان بولاتىن. سونىڭ نەگىزىندە پرەزيدەنت ءوزى نازار اۋدارعان التىن وردانىڭ قۇرىلعانىنا بيىل 750 جىل تولادى. پرەزيدەنتتىڭ ايتۋىنشا، مۇنداي تاريحىمىزدىڭ اقتاڭداق بەتتەرى ۇلتتىڭ جادىن وياتىپ، ۇرپاقتىڭ ساناسىن جاڭعىرتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

ءوز ۋاقىتىندا الەمنىڭ ەكى قۇرلىعىن ەمىن-ەركىن بيلەپ-توستەگەن قىپشاق –قازاقتاردىڭ التىن وردا يمپەرياسىنىڭ جانە باسقا دا ۇلتتاردىڭ وسى تەكتەس  قۇرعان بىرلەستىكتەرىنەن ونىڭ وزگەشەلىگى،  سونداي-اق اۋىز تولتىرىپ ايتارلىق ارتىقشىلىعى قانداي، ونى تورتكىل دۇنيە عالىمدارى مەن جىلناماشىلارى جانە ساياحاتشىلارى قالايباعالاعان ءارى  وسى ۇلى يمپەريا تۋرالى ولاردىڭ كەزىندە جازعان وي-پىكىرلەرىنە كوڭىل اۋدارىپ، زەر سالىپ قارايىق.

زامانىندا جارتى عالامعا ۇستەمدىگىن جۇرگىزگەن التىن وردا قاعاناتىنىڭ سالدىرعان قالالارى مەن وسى قۇرىلىمنىڭ ءبىلىم، عىلىمعا جانە جوعارى مادەنيەتكە دەگەن ۇمتىلىسىنا،  تاڭداي قاقتىرار زەرگەرلىك شەبەرلىكتەرىنە ايتارلىقتاي ۇلكەن ءمان بەرىپ، شىنايى  قايران قالىپ ءارى سول ادامدار وسىعان بايلانىستى وزدەرىنىڭ وي-تۇجىرىمدارىن جازىپ قالدىرعان ەكەن.

الدىمەن ءدىنىمىز مۇسىلمان بولعان سوڭ، ارابەلىنىڭ وكىلىنەن باستايىق. عىلىمعا  كەڭىنەن تانىمال بەلگىلى ساياحاتشى يبن-باتتۋتا ءوزىنىڭ جازباسىندا بەركە حاننىڭ ورداسىندا بولىپ، ونىڭ تىكتىرگەن كيىز ءۇيىنىڭ ءىشىن بىلاي سيپاتتاپتى: «ۆ پياتنيتسۋ، پوسلە موليتۆى، ون ساديتسيا ۆ شاتەر، نازىۆاەموي زولوتوي يۋرتوي، رازۋكراشەننوي ي ديكوۆيننوي. ون يز دەرەۆياننىح پرۋتەۆ، وبتيانۋتىح زولوتىمي ليستكامي. پوسرەدينە ەگو دەرەۆياننىي پرەستول، وبلوجەننىي سەرەبريانىم ي پوزولوچەننىمي ليستكامي; نوجكي ەگو يز چيستوگو سەرەبرا، ا ۆەرح ەگو ۋسىپان دراگوتسەننىمي كامنيامي».

وسىعان قاراپ التىن وردا حاندارىنىڭ ادەمىلىككە قۇمار، بەزەندىرۋگە ەرەكشە كوڭىل بولەتىنىن جانە سول ءبىر كەزدىڭ وزىندە-اق  كوشپەلى ەلدە زامان تالابىنا ساي  جەتكىلىكتى مادەنيەتتىڭ بولعانىن اپ-انىق اڭعارۋعا  بولادى. جانە سول ۋاقىتتىڭ وزىندە  التىن وردا ادەمى دە عاجايىپ قالالارىمەن، وزگەلەرگە ۇلگى-ونەگە بولارلىقتاي ايتۋلى، سىمباتتى سارايلارىمەن، ءتۇپ-ءتۇزۋ ءارى كەڭ كوشەلەرىمەن ەرەكشەلەنگەن جانە قىزىقتىرعان. يبن-باتتۋتا جازباسىنىڭ تاعى ءبىر جەرىندە: «گورود سارايشيك، ودين يز كراسيۆەيشيح گورودوۆ، دوستيگشي چرەزۆىچاينوي ۆەليچينى، نا روۆنوي زەملە، پەرەپولنەننىي ليۋدمي، كراسيۆىمي بازارامي ي شيروكيمي ۋليتسامي. ودناجدى مى پوەحالي ۆەرحوم س ودنيم يز ستارەيشين ەگو، نامەرەۆاياس وبەحات ەگو كرۋگوم ي ۋزنات وبەم ەگو. جيلي مى ۆ ودنوم كونتسە ەگو ي ۆىەحالي وتتۋدا ۋتروم، ا دوەحالي دو درۋگوگو كونتسا ەگو تولكو پوسلە پولۋدنيا… ي ۆسە سپلوشنوي رياد دوموۆ، گدە نەت ني پۋستوپوروجنيح مەست، ني سادوۆ».

وسى جازباعا ۇڭىلە  وتىرىپ كەزىندەگى التىن وردا حاندارىنىڭ جانە ونىڭ تۇرعىندارىنىڭ  وزدەرىنە ىنعايلى ەتىپ كورىكتى دە كوركەم قالالار تۇرعىزا العانىن، سونداي-اق تىرشىلىگى قايناعان شۋلى دا دۋماندى شاھارلاردا تۇرا الاتىنىن بىلگەندەيمىز. ۇلى قاعاناتتا وسىنداي ساۋداسى قىزعان، قولونەرى دامىعان جۇزدەگەن قالالار ورىن تەپكەن. وسى اۆتوردىڭ جىلناماسىندا مىناداي جولدار كەزدەسەدى: «وردىنسكيە حانى ۆىۆوزيلي يز سرەدنەي ازي، يرانا، ەگيپتا ا تاكجە ۆيزانتي ۋچەنىح، استرونوموۆ، بوگوسلوۆوۆ ي پوەتوۆ».  وسىعان قاراپ ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ ەشقانداي دا جابايى «ۆارۆار»  ەمەسىن، قايتا مادەنيەتكە، عىلىمعا جانەونەرگە  ءار ۋاقىتتا جاقىن ءارى تانىم-دۇنيەسىنىڭ كەڭ، وي-ءورىسىنىڭ تەرەڭ ەكەنىن ۇققاندايمىز.

قىپشاق – قازاقتار  قۇرعان وسى يمپەريادا الەمدەگى ەڭ العاشقى سالىقتولەۋ زاڭى قالىپتاسقان. قاعانات قۇجاتتارىندا،ناقتىراق ايتساق جارلىقتارىندا، مىناداي جازىلعان سوزدەردى كەزدەستىرەمىز: «وتنىنە ي ۆپرەد ۆەنەتسيانسكيە كۋپتسى، پريەزجايۋششيە ك نام نا كورابلياح ي سوۆەرشايۋششيە تورگوۆىە سدەلكي ۆ ناشيح گوروداح، پۋست پلاتيات ۆ ناشۋ كازنۋ تورگوۆىي نالوگ ۆ رازمەرە ترەح پروتسەنتوۆ; ەسلي كۋپليا-پروداجا نە پرويزۆوديتسيا، پۋست نيكتو نە ترەبۋەت س نيح تورگوۆوگو نالوگا. تاكجە ۋ ناس يسستاري نە برالي تورگوۆىي نالوگ س تورگوۆلي دراگوتسەننىمي كامنيامي، جەمچۋگوم، زولوتوم، سەرەبروم، زولوتوي كانيتەليۋ; ي نىنە پۋست نە بەرۋت». بۇل جارلىقتىڭ ءمان-ماعىناسىنان ۇققانىمىز، سول ۋاقىتتاردا قىپشاق – قازاقتاردىڭ قانشالىقتى وركەنيەتكە جاقىندىعىن جانە  قازىرگى دەموكراتيانىڭ العاشقى قادامى وسى يمپەريادان باستاۋ العانىن اڭعارعاندايمىز.

مەن قانشاما جىل ەرتە جانە ورتا عاسىر ادەبيەتى مەن جازبالارىن، قۇجاتتارىن وقىپ، زەرتتەپ قاراعان كەزدەرىمدە قازىرگى زاماننىڭ تالاپتارىنا سايكەس كەلەتىن،  سول كەزدەردەگى  تۇرلى قۇرىلىم-بىرلەستىكتەردەن كەزدەستىرگەن ەمەسپىن. ءتىپتى مىڭجىلدىق ريم يمپەرياسى مەن  سول كارى قۇرلىقتىڭ  وردەندەرىندە دە مىناداي كورەگەندىكتى، زيالىلىقتى بايقامادىم. وسىلاردى جازىپ جانە مىسال رەتىندە كەلتىرە وتىرىپ، تاعى ءبىر ماقتانىشپەن ايتارىمىز، كۇننىڭ جەر شارىنا ينالاتىنىن سول التىن وردا حاندارى مەن بەكتەرى، ءتىپتى تۇرعىندارى دا ەرتە كەزدەن بىلگەن ەكەن. مىسال رەتىندە كەلتىرە كەتەيىك: وسى داڭقتى قاعاناتتىڭ ساراي اقىنى سارىقۇل-سارايدىڭ  (1321-96)  ولەڭ جولدارىندا مىناداي تارماقتار كەزدەسەدى: «ۋزنالا ليۋبۆي پريتياجەنە دۋشا، زەملەي ۆوكرۋگ سولنتسا كرۋجەنە ۆەرشا».  ۇققانىمىز، سول كەزدىڭ وزىندە-اق اتا-بابالارىمىزدىڭ كۇننىڭ جەر شارىن  اينالاتىنىن  الدەقاشان بىلگەنىن تۇسىنەمىز جانە ولار ءۇشىن بۇل ەشقانداي جاڭالىق بولماعان. كوپەرنيك  بولسا وسىدان  بىر جارىم عاسىردان كەيىن عانا كۇننىڭ جەردى اينالاتىنىن اشقان بولاتىن.

سونىمەن قاتار اتى اتالعان التىن وردا قاعاناتىندا ايەل زاتىنا زور قۇرمەتپەن قاراپ، ولاردىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە ەسكەرىلىپ ءارى مارتەبەسى جوعارى بولعانىن كورەمىز. بۇعان دالەل رەتىندە الەمنىڭ ءار تۇكپىرىنەن كەلىپ، وسى الىپ قۇرىلىمدا ءبىراز ۋاقىت تۇرعان جانە بولىپ كەتكەن وزگە ەلدىڭ اتاقتى ساياحاتشىلارى مەن جىلناماشىلارىنىڭ جازىپ قالدىرعان ەڭبەكتەرىنەن كورۋگە بولادى. مىسالى، اتاقتى پلانو كارپيني بىلاي دەپ جازىپتى: «دەۆۋشكي ي جەنششينى ەزديات ۆەرحوم ي نەسۋتسيا ۆسكاچ تاك لوۆكو، كاك ي مۋجچينى. مى داجە ۆيدەلي، كاك وني نەسليس سو سترەلامي ي كولچانوم… جەنششينى ۆىپولنيايۋت ۆسە رابوتى: شيۋت شۋبى، ودەجدۋ، وبۋۆي ۆسە، چتو دەلاەتسيا يز كوجي; وني ۆەدۋت تەلەگي، چينيات يح، ناگرۋجايۋت ۆەربليۋدوۆ ي دەلايۋت ۆسە بىسترو ي لوۆكو». تاعى ءبىر يتالياندىق ريكولدي دەل مونتەكروچە (1291ج.) ءوزىنىڭ جازباسىندا: «كيپچاكي وتنوسياتسيا س بولشيمۋۆاجەنيەم كو ۆسەم جەنششينام ۆ ميرە، نو وسوبەننو ك سۆويم. يمەننو جەنششينى زانيمايۋتسيا وبششەستۆەننىمي ي دوماشنيمي دەلامي، وني جە پوكۋپايۋت ي پرودايۋت. جەنششينىگوردى ي ۆوينستۆەننى. وني ەزديات ۆەرحوم، كاك مۋجچينى، ي يا يح ۆيدەل چاستو ۆەزجايۋششيمي ۆ گورودا، كاك مۋجچينى، س لۋكوم ي سترەلامي. وني وچەن ۆەرنى سۆويم مۋجيام»، –دەپ كەلتىرگەن ەكەن. سونداي-اق وردادا ءبىراز ۋاقىت بولعان اراب عالىمى يبن-باتتۋتانىڭ جۇمىستارىندا مىناداي جولدار بار: «يا بىل سۆيدەتەلەم ۆ ەتوي سترانە ودنوي ۋديۆيتەلنوي ۆەششي – ۋۆاجەنيا، كوتورىم پولزۋيۋتسيا جەنششينى: وني يمەيۋت دەيستۆيتەلنو بولەە ۆىسوكي رانگ، چەم رانگ، زانيماەمىي مۋجچينامي…. چاستو جەنۋ سوپروۆوجداەت ەە مۋج، كوتوروگو منوگيە پرينيمايۋت زا ودنوگو يز ەە سلۋگ».  وسى جولداردى وقي  وتىرىپ كەزىندەگى قىپشاق– قازاقتاردىڭ وتباسىندا جانە ولار قۇرعان قاعانات-حاندىقتارىندا ايەل بالاسىنىڭ قانداي سىيلاسىمدىققا، قۇرمەتكە يە ەكەنىن انىق بايقايمىز.

ءبىزدىڭ تاعى ءبىر ەرەكشە قايران قالعانىمىز،سول ءبىر ۋاقىتتىڭ وزىندە-اق التىن وردا تۇرعىندارى وت جاعۋ كەزىندە قازىرگى ءبىزدىڭ كومىردى قولدانعان ەكەن. ايگىلى ماركو پولونىڭ كىتابىن وقىپ وتىرىپ مىناداي جولداردى كەزدەستىردىك: «پراۆدا، چتو ۆو ۆسەي پروۆينتسي زولوتوي وردى ەست سپوسوب پريمەنەنيا چەرنىح كامنەي: ەتي كامني دوبىۆايۋت ۆ گوراح، ي وني گوريات، يسپۋسكايا پلاميا، كاك پولەنيا: وني سگورايۋت پولنوستيۋ، كاك درەۆەسنىي ۋگول. وني دولگو گوريات، ي گوتوۆيت نا نيح لەگچە، چەم نا درەۆەسينە… پوتومۋ چتو وني لۋچشە ي ستويات مەنشە، چەم درەۆەسينا، كوتورۋيۋ تاكيم وبرازوم ەكونوميات». كوردىڭىز بە، سول كەزدەگى قىپشاق ەلى كومىردىڭ وتىن ەكەنىن ءبىلىپ جانە ونى ىزدەپ تاۋىپ، تۇرمىس-تىرشىلىگىنە كۇندەلىكتى پايدالانعان. وسى جازىلعان ناقتى دەرەكتەرگە قاراپ، بۇدان مىڭ جىلعا تاياۋ كەزەڭدەردىڭ وزىندە دە  ۇلى دالانىڭ  ەل-جۇرتى كارى قۇرلىق ماقتاناتىن وركەنيەتتەن قۇر الاقان ەمەسىن كورەمىز.

د.ۋەزەرفوردتىڭ «چينگيس-حاني روجدەنيە سوۆرەمەننوگو ميرا» دەگەن كىتابىندا التىن وردا جايىندا مىناداي جولدار بار: «ۆ زولوتوي وردە، كستاتي، نيكاكيح مونگولوۆ نەت. نەت، حوت تى ترەسني. كۋدا ني گليان – پوۆسيۋدۋ كيپچاكي، كيپچاكي ي ەششە راز كيپچاكي.  ەسلي مونگولى سموگلي بۋكۆالنو ۆ تەچەنيە پارى دەسياتكوۆ لەت بەز سلەدا «راستۆوريتسيا» ۆ كيپچاكسكوم مورە، زناچيت، وني ي س ساموگو ناچالا نە يگرالي ۆ سوبىتياح وسوبوي رولي – ۆپولنە ۆوزموجنو، چتو وگرومنوە ۆويسكو چينگيس-حانا ميموحودوم پودحۆاتيلو ۆ سۆوي ريادى ي كاكوە-تو نەبولشوە مونگولسكوە پلەميا – نو نە بولەە توگو…»

وسى كىتاپتان ءبىز ءۇشىن قايران قالارلىق  تاعى ءبىر تارماقتاردى  وقۋعا بولادى:  «چينگيس-حان» ي «تەمۋدجين» –سوۆەرشەننو نە مونگولسكيە يمەنا، ا تيۋركو-كيپچاكسكيە. ۆ نارودنوم كيرگيزسكوم ەپوسە « ماناس»، ا تاكجە ۆ كازاحسكيح ەپوساح  «الپامىس باتىر»، «كوبلاندى باتىر»، «ەر تارگىن» ي درۋگيە، چتو نازىۆاەتسيا… ۆ ۋپور نە ۆيديات نيكاكوي تاكوي «ۆەليكوي مونگولسكوي يمپەري». سوگلاسنو ەتيم ەپوسام، ۋ سرەدنەۆەكوۆىح كيپچاكوۆ بىلو تولكو دۆا سەرەزنىح پروتيۆنيكا، س كوتورىمي وني پوستوياننو بوروليس: ەتو كيتايتسى ي كوچەۆىە پلەمەنا كالمىكوۆ، كاك راز ي وبيتاۆشيح توگدا ۆ رايونە سوۆرەمەننوي مونگولي. سوۆرەمەننىە مونگولى –ەتو لەسنىە ناسەلەنيا،   پوياۆيۆشيەسيا نا ەتوي زەملە تولكو نەسكولكو ۆەكوۆ سپۋستيا», – دەيدى. كوردىڭىزبە،  ولار انىق-قانىعىن زەرتتەپ قالايجازعان!

ال ءبىزدىڭ وي-تۇسىنىگىمىزدى ەسكى كەڭەس جۇيەسى قالىپتاستىردى. سودان ءالى ارىلا الماي كەلەمىز. الەم جازۋشىلارى مەن عالىمدارىنىڭ شىعارمالارىن وقي وتىرىپ تۇسىنگەنىمىز، شىڭعىس حاننىڭ ەشقانداي موڭعول ەمەس،(قازاقى سوزبەن ايتقاندا، ولارعا «ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىنىن» اڭعارعاندايمىز)  تەك تۇركى-قىپشاقتاردان شىققانىن،  سونىمەن قاتار كەزىندەگى التىن وردا يمپەرياسىنىڭ سوعىس اشىپ، ءوز اۋماعىن كەڭەيتۋمەن  قوسا، زامان كوشىنەن قالماي، عىلىم مەن ءبىلىمدى جانە ونەر مەن مادەنيەتتى تەڭ  الىپ جۇرگەنىن انىق بايقاعاندايمىز.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك 

جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

ماتەريال Abai.kz سايتىندا 2020 جىلى جاريالانعان. بۇل ماتەريالدىڭ تولىقتىرىلعان نۇسقاسى.

Abai.kz