Jankeshti júmaqqa bara ma? Talas tudyratyn súraq - osy. Músylman ghalymdary búghan qatysty: «Júmaqqa baramyz» dep senetin jankeshtiler qatty qatelesedi», - deydi.

Jerlenbegen jankeshti

Islam ghalymy Mәulana Aminulla Shah ta - osy pikirdi qoshtaytyndardyng biri. Býginde ol Niu-Islamabadtyng Mohalla audanynda túrady. Jaqynda islam ghalymy jankeshtilerge qatysty ústanymyn jariyalady. «Lankes-jankeshtiler - jer betindegi eng baqytsyz jandar», - dedi ol. Artynsha: «Ózge músylman bauyrlargha qaraghanda, olardyng (jankeshtilerding degeni) sýiegi juylmaydy, jerlenbeydi», - dep qosty. Shynynda da, jankeshtilerding janazasyn shygharmaugha qatysty jayttar jii oryn alatyn bolyp jýr. Byltyr qarasha aiynda... Aughanstanda... 17 jasar jankeshtining janazasy shygharylmady. Nege deysiz ghoy? Jergilikti jәne koalisiyalyq kýshterge shabuyl jasaghany ýshin. Jankeshtining aty - Rehmanulla edi. Esimin «Allanyng raqymy» bolsyn degen niyetpen qoyypty. Amal neshik, endi... qaharyna úsharamasa boldy. Rehmanullanyng әkesi - qara júmysshy. Gufran Han әli kýnge deyin úlynyng qazasyna qapaly. Qayghydan qan jútyp jýr. Ákening aituynsha, tәlipter balasyn úrlap әketip, sanasyn әbden ulap tastaghan. Endi amal qansha? Balasyn «jerley» almaghany janyna ayazday batady.

...Qashyp qútyldy

Rehmanullanyng joly bolmady. Biraq Sayfullanyng aiy onynan tudy. Sayfulla da - osy oblystyq túrghyny. Rehmanulla siyaqty Sayfullany da tәlipter qolgha týsiripti. Oqigha bylay bolghan. 2005 jyldyng mamyr aiy. Mardan aimaghynda «әl Qaghida» úiymynyng agha ýilestirushisi Ábu Faradj әl Libby tútqyndaldy. Arnayy qyzmet ókilderi әl Libbiyding qolyna kisen saldy. Osy oqighagha tәlipter Sayfullanyng qatysy bar dep kýdiktendi. Tәlipter: «әl Qaghida» ókilin ústap bergen Sayfulla», - dep týsinipti. Sosyn jazalamaqshy bolghan. Alayda kórer jaryghy bar eken. Sayfolla qashyp qútyldy. Ákesining aituynsha, qazir ol bas saughalap jýr. «Tәlipter Sayfullany úrlap kete almady. Ol Germaniyagha qashyp ketti», - deydi ol. Búl habardy әkesine kórshileri jetkizipti. Olar balasynyng qauipsiz jerge ketkeni ýshin arnayy qúttyqtapty da. Ákesi bylay deydi. «Mening biluimshe, tәlipter mening balamdy da jankeshti retinde paydalanar edi. Onda balamnyng denesi juylmay, qúran oqylmay, músylman ghúrpymen jerlenbeytin edi». Ol úlynyng óz ózine qol júmsamaghanyna quanady. Qazir Peshavar aimaghynda jenkeshtini «jerlemeu» asa manyzdy ghúrypqa ainalyp otyr. Peshavarlyq Adjmal Shahtyng aituynsha, óz ózine qol júmsau - qatang aiyptalynatyn is. «Ózin-ózi jaryp, kinәsiz músylmandardy óltirgender, jetekshileri ýiretkendey, júmaqqa aparmaydy», - deydi Adjmal Shah.

Sanany ula

Qazirgi uaqytta tәlipterding adam úrlau әreketi jiyilep barady. Olar júmyssyz jastardy kýshtep túzaqqa týsiredi. Týrli әdebiyetter úsynady. Beynematerialdar kórsetedi. Sóitip adastyrady. Jastardyng sanasyn ulap, jankeshtilikke kóndiredi. Azghyrushylary - sauatsyz. Sondyqtan, júmaqty basqasha qyp suretteydi eken. Qúrandaghyday emes. Al jenkeshtining músylmansha jerleuden qaghylatyny jayly tis jarmaydy. Adjmal Shah: «Eng basty qasiret - jasóspirimder lankestik jasau arqyly Allanyng raqymyna bólenemiz dep oilaydy. Shyndyghynda, olar Allanyng qaharyna úshyraydy. Islamda lankes-jankeshtiler joq degenge eshkim de dau aitpaydy. Allanyng ýkimine baghynbay, jankeshti bolugha bel bughandar tozaqqa týsedi», - deydi Adjmal Shah. Onyng aituynsha, sodyrlar jastardyng diny sezimimen oinaytyn kórinedi. Lankestik shabuyl jasaugha mәjbýrleydi. Al balalaryn joghaltqan ata-analargha: «Sizderding balalarynyz sheyit» boldy», - dep «júbatady».

Sheyitke - qúrmet,  lankeske - laghynet

Jogharyda jankeshtining jerlenbeytindigin aittyq. Al lankestik qúrbandary ýshin kerisinshe. «Biyliktegiler lankestikting qúrbany bolghan adamdardyng mýrdesine qúrmetpen qaraydy». «Ledy Reding» jedel jәrdem auruhanasynyng basshysy Shirak Qaim osylay deydi. Auruhana qyzmetkerleri eksgumasiya jasap, DNK saraptamasyn jasaydy. Osy arqyly ólgen adamnyng kim ekenin anyqtaydy. Belgisiz qúrbandardy arulap qayta kómetin kórinedi. Al jankeshtilerding denesine mýlde basqasha qaraydy eken.
«Biz jankeshtilerding denesin eshqashan kómbeymiz. Olardy tek sot saraptamasy ýshin ghana paydalanamyz», - deydi Shirak Qaim. Mine, olardyng lankes-jankeshtilerge degen qúrmeti. Qazirgi uaqytta qogham olardyng әreketterine óshpendilikpen qaraytyn bolghan. Tipti jankeshtining denesining qaldyqtaryna degen óshpendilik qalyptasqan. Ony auruhana basshysynyng әlgi sózinen-aq angharugha bolady.
Rahimullanyng aituynsha, lankes-jankeshti bolu - islamnan bas tartu eken. «Islamda: «Bir adamdy óltiru býkil adamzatty óltirumen ten», - dep anyq aitylghan», - deydi ol. Rahimulla - Shabkadar túrghyny, jankeshtining әkesi. Onyng úly Kary Nakibulla 2011 jyly 10 koalisiya әskerin óltirgen bolatyn.
Al Uәhidulla 2008 jyly qantar aiynda joghalyp ketken edi. Ol - Surh Dery Charsadd auylynyng túrghyny. Joghalghanyna eki ay ótkennen keyin kәri әkesin sodyrlar izdep kelipti. Tang namazyn meshitte oqyp jatqan әkesi Júma Gýlge «Taliban» sodyrlary kelip: «Balanyz sheyit bolyp, júmaqqa attandy», - dep «sýiinshi» súrapty. «Alghashqyda men búghan senbedim. Olardyng «sýiinshi» súrap, qúttyqtaghany tóbe shashymdy tik túrghyzdy. Mening balamnyng búl isi ýshin tәlipterdi qarghys atsyn dep tileymin», - deydi. Kәri әke әli kýnge deyin balasynyng qazasyn kótere almay jýr. Uәhidullanyng әkesi balasynyng qazasyn jalghyz joqtapty. Eshkimning basyna bermesin, múnday ólim ata-ana ýshin eki ese auyr. Bayghús әke: «Kónil aitu - Múhammed payghambardyng jәne onyng izbasarlarynyng joly, qayyrymdylyqtyng belgisi. Biraq, balang qaza bolypty dep kónil bildirgen bir jan bolmady. Adamdar jankeshtilerding shabuyl jasauyn jaqtyrmaydy. Sondyqtan eshkim kónil súraghan joq», - dep qynjylady. Júma Gýlding aituynsha, Allanyng úlynyng kýnәlerin jarylqap, qayyrymdylyq jasaryna eshqanday ýmit joq. Sebebi, úly islam tyiym salghan әreketke baryp, óz-ózin jaryp óltirgen. Aytpaqshy әkening aituynsha, lankes-jankeshtining qazasyna eshkim kónil aitpapty. Mәselen, «Alla aqyryn bersin!», «jany jәnnatta bolsyn!» dep aitugha bolmaytyn kórinedi. Sebebi, búl jaghday olardyng otbasyna qosymsha auyrtpalyq әkeledi eken. Sodyrlar osynday tәmsilderge kózsiz senedi.

Sýiekke týsken tanba

Islamda ózine-ózi qol júmsaugha tyiym salynghan. Shah jәne basqa da sarapshylar osynday pikir aitady. Ózin-ózi óltirgenderding janazasy shygharylmasa da, tuystary deneni juyp, jerleydi. Biraq ózgelerdi de óltirgen lankes-jankeshtilerding denesine eshqanday islam dәstýri qoldanylmaydy. Jankeshtining tuysqandarynyng janyna batatyn taghy bir jamandyq bar. Ol - jerlenbegen son, onyng basyna da barugha bolmaytyndyghy.
Pәkistan men Aughanstan... Búlarda jarylghysh qúrylghylardy dayyndaghan nemese ornatu kezinde jaraqat alghan lankesterge ayaushylyqpen qaramaydy. Mәselen, byltyr Dera Gaziyde jaralanghan Omar atty jasóspirim-jankeshtining ýstinen әskeriyler jarylghysh zattardy sheship aldy. «Jankeshti» kópshilikting aldyna shyghyp, halyqtan keshirim súraghany ýshin, oghan Pәkistan biyligi ayaushylyq tanytypty. Sebebi, ol islam qaghidalary boyynsha beybit ómir sýruge uәde bergen.
Peshavarlyq dintanushy Mәulana Jahanzeb: «Lankester Islamgha eshqanday payda әkelmeydi. Kerisinshe, onyng bedeline núqsan keltiredi. Óz basyndaghy jaghday ýshin eshkimning ózgelerdi óltiruge qúqyghy joq», - deydi. Al Peshavardaghy Sarhad uniyversiytetining múghalimi Abdul Uәsim Hattaktyng pikirinshe, bomba qongshylar esi dúrys adamdar emes. «Qoghamnyng aldynda búl - sýiekke týsken tanba. Qoldan jasalghan jarylghysh qúrylghylardy qon barysynda ólgen nemese jaralanghandar eshkimnen de ayaushylyq kýtpesin», - deydi ol.
Qogham lankesterding otbasyn da jek kóredi. Aytalyq, 2007 jyly qarasha aiynda Pir uәlayatynyng ministri Múhammad Han men taghy da tórt adamdy bir jas jankeshti óltirdi. Sol lankes-jankeshtining Novsherdegi otbasyn kóp adamdar әli kýnge deyin «azghyndar» dep esepteydi. Arada tórt jarym jyl ótse de, ol otbasymen eshkim aralaspaydy. Tipti aghayyndary da olardan bezgen.

Óz bombasynan ólgender

Songhy jyldary sodyrlar arasynda óz bombasyna týsip jarylyp ólgender kóp. Mәselen, Hayber aimaghynda aqpan aiynda 8 sodyr jarylghysh zatty dúrys qoldanbay opat boldy. Olar jarylghysh zatty qashyrmen óngerip salyp, jol jiyegine ornatpaqshy bolghan. Al 22 qantarda eki sodyr Hayberding Zahahel audanynda bomba qoyyp jatqanda qaza bolghan edi. Aughanstanda da lankester «jihadqa» dayyndalyp jatqanda jaraqat aldy.
28 aqpanda Ghylman uәlayatynda tәlipterding sardary jәne 6 adam bir avtokólikke bomba qoyyp jatyp, ózderi jarylyp ólgen. 2010 jyldyng aqpanynda sarbazdardy jarugha arnalghan bombasyna ózderi týsip 20 sodyr ólgen.

Jankeshti әiel

Biyl 10 aqpanda Bidgis uәlayatynyng Bala Murgab audanyndaghy jarylys kezinde jankeshti әiel opat boldy. Áyel «Talibannyn» «kólenkedegi» gubernatory Dastagir moldanyng 65 jastaghy qaryndasy bolyp shyqty. Ol osylaysha 2009 jyly oqqa úshqan aghasynyng kegin almaq bolypty. Aughanstanda jankeshti әielder óte siyrek kezdesedi. Búl oqigha aughan qoghamynyng tóbe shashyn tik túrghyzdy. «Bizding qoghamda әielderding atqaratyn sharuasy basqa. Olar - analarymyz, әpke-qaryndastarymyz, әielderimiz ben qyzdarymyz. Olar - otbasymyzdyng abyroyy. Olardyng búlay adam óltirgenin kórgen emespin», - deydi jergilikti student Sumbal Jafar. Kabulda túratyn jas dәriger Adnan Qayymnyng sózine qaraghanda, lankesterdi aughan qoghamy jek kóredi eken. «Óltiruge nemese jarylghysh qúrylghy qongha qatysy bar adamdar eng qatang jazagha tartylugha tiyis», - deydi Adnan Qayym.

Ashfak Yusufzay,

Jauәd Áziz Han

«Jas qazaq» gazeti