Qazir Reseyding aqparattyq shabulynyng paydasyn da, ziyanyn da kóre bastadyq. Resey búl qadamgha eshbir últpen aralaspaghan ishki Reseydegi últy orys azamattaryna arnap qazaq tilin ýirenetin qazaq tili men mәdeniyeti fakulitetterin kóptep ashyp baryp otyr.

Sebebi, óz ishindegi 1,5 mln Reseymen shektestin Mongholiyada 100 myn, Qytayda 2 mln, Ózbekstanda 3 mln jәne ózge Reseyge qas elderde túratyn qazaq diasporasy orys biyligin oilantty. Eger olar: «Qazaqstangha Resey qysym jasap otyr», dep shu kóteretin bolsa, onsyzda oqushalanghan elding jaghdayy mýldem mәz bolmaydy. Nәtiyjesinde Reseyde búryn ne ghylymi, ne sayasy ortada eshkim kerek etpegen «qazaqtanu» pәni keninen oqytyla bastady. Búnyng sebebi qazaq jerindegi etnikalyq orystardyng jәne slavyan tektesterding 70 jyldan son, qayyra últtyq azshylyqqa ainaluy sebep bolyp, endi joghalghan artyqshylyqty elimizdegi tegi men týri bólek orys tildiler arqyly toltyru baghytynda tamyr basu nauqany bastalyp ketti. Qazirgi 4 mln taqau slavyandardyng 50 payyzyn alpys jastan asqandar qúrap otyrghany da Resey sayasattanushylaryn qatty alandatyp otyrghan jay bar.

Endi osy reseylik «qazaqtanushylar» ne deydi? Saule Isabaevanyng reseylik qazaqtanushy tarihshy Nikolay Osipovtan alghan «Qazaqstan neni tandaydy...?» atty súhbatyna kóz jýgirtiniz...

«Ashyq aituymyz kerek: qazaqtarda da, orystarda da, Qazaqstangha jer auyp kelgen halyqtardyng ókilderining de barshasynyng basyn qosatyn, ortaq qúndylyqtardy iygeruge júdyryqtay júmyldyratyn birtútas tarihy mýdde, ortaq «altyn ghasyr» joq. Bary tek qana jekelengen әm bir sәttegi ýzikti tarihy mezetter ghana...», - deydi.

Endi reseylik «qazaqtanushy» tarihshy qazaq qoghamyndaghy biylik әzirshe esh sharuasy joqtay kóz júma qaraytyn, syrt kózge birden tanylatyn tildik, dindik, ruhaniy-mәdeny qaqqa jaryludy qalay týsindiredi?

«...Qazaqstan – shyndyghynda da erekshe el. Búny barlyghy da, onyng ishinde Resey de, Batys ta moyyndaydy. Búdan ózge, ol jer kólemi jaghynan týrki memleketteri ishindegi aumaghy asa zor el ghana emes, túrghyndarynyng birshama basym bóligi orys tilin erkin mengergen, orys mәdeniyeti men ruhany jetistikterine bet búrghan slavyandyq emes, әlemdegi jalghyz el bolyp tabylady. Búnday memleket eshqayda joq! Qazaqstan – fenomen! Bizge tap osy artyqshylyghymyzdan bas tartudy úsynady? Rasynda da naq osy negizde Qazaqstan halqyn janghyrtu qiysyndy әm paydaly bolar edi-au?

Biraq biz osynyng ornyna keri qúbylysty –  qazaq últyn qúrugha den qoyyp, basqy oryngha etnosentrlik ruhany týleudi bәrinen joghary qoygha shaqyratyndar men Qazaqstan halqy dep sóz saptap, soghan say qoghamdyq sanany janghyrtugha ýndeytinder arasyndaghy kýnnen-kýnge arta týsken qaqqa jaryludy bayqaymyz», - deydi.

Reseylik «qazaqtanushylargha» últtyq memleket qúrugha birte-birte bet alghanymyz únamaydy eken. Olargha keregi – bizding eldegi Qazaqstan halqynyng qazaqtan ýstem týsip, orys tilin últtyq qarym-qatynas tiline birjolata ainaldyryp, ruhaniy-mәdeny kenistigimizdegi týbegeyli jeniske jetui.

Resey sayasattanushylary men tarihshylary orys tilin últtyq qarym-qatynas tiline birjolata ainaldyryp, ruhaniy-mәdeny kenistigimizdegi týbegeyli jeniske jetkizuge qarsy baghyttylghan kibirtik qadamynyng bastaluy men sebebin әzirshe «ógizdi de óltirmey, arbany da syndyrmay» qabyldanyp otyrghan ýsh iydeologiyalyq baghdarlamadan kóredi. Ondaghy «últtyq» degen barsha sózge shoshyna qaraydy. Endi Nikolay Osipovtyng pikirin odan ary jalghastyrayyq.

«Olar ýsheu: birinshisi – Últtyq birlik Doktrinasy (2010-shy jyl), onda qazaq jerinde túryp jatqandar turaly astarlana mәlim etildi. Kelesisi – patriottyq akti bolyp sanalatyn «Mәngilik El» (2014-shy jyl), onda jalpyqazaqstandyq últtyq iydeya mәimónkelene sóz boldy. Eng songhysy –  «Ruhany janghyru» (2017-shy jyl), onda qoghamdyq sanany janghyrta ózgertu ayasynda qazaqtyng ruhany janghyruyna kózdi badyraytyp qoyyp kóshu ashyq mәlimdendi», - depti.

Bizdegi ýsh birdey últtyq iydeya Resey tarapynan qalay qabyldanyp, qalay sarapqa salynyp jatqanyn osydan-aq, angharugha bolady. Olargha Alashtyng jeke últtyq memleketi emes, basym bóligi qazaq tilinde sóilese de, orys tildi túrghandyrynyng aitqanyna kónip, aidauynda jýretin qos tildi qazaqstandyq últtyng qalyptasqany kerek.

Qazaq jerin әu basta «miftik halyq - iran tildi taypalar mekendegen, týrkiler basqa jaqtan auyp kelip qonystanghan», degen jalghan ghylymy boljamdy sanamyzgha sinirtui, oghan orys tildi ózge últtardyng imanday senetini bizdi oilantugha tiyis. Osy iydeyany, «sender ghana emes, qazaqtarda búl jerding bayyrghy túrghyndary emes, sondyqtan olardyng ózderi arghy ata-babalary auyp kelgen jerge últtyq memleketin qúrugha esh qaqyly emes» degen úghymdy birte-birte mysyqtabandap, bizding orys tildi azamattardyng sanasynda qalyptastyrudyng tamasha ýlgisin myna joldardan anyq angharamyz:

«...Onyng ýstine maghan týsiniksiz bir dýnie - qoghamdyq sanany Qazaqstannyng Qasiyetti jerlerining kartasymen silkintu, baryp túrghan keregharlyq, shekten shyqqan arhaizm. Mysaly, Batys Qazaqstan oblysynda «altyn әieldi» tauyp, oghan shaghyn mavzoley túrghyzyp ýlgerdi. Kerek deseniz, ol әiel týrki emes, iran tekti. Olar bizge osy qylyghymen neni tanytpaqshy bolyp otyr? Biz bayyrghy nomadtarmen kindigimiz jabysqan degendi me? IYә, nomadizm – eshqashan qazaqtar bas tarta almaytyn úly ruhany múra. Degenmen búl qoghamdyq sanany janghyrtudy sóz etpegenning ózinde, ruhany janghyru ýshin taban tireytin nәrse emes.

Tap osy túrghydan Núrsúltan Nazarbaevtyng «Úly dalanyng jeti qyry» maqalasy atoylap shyghyp, taghy da saytan atqanday barsha qadam týrkilik etnikalyq birgeylikke baghyt-baghdar ústandy. Sanamyzda qazaqtar – eng úly týrkiler degen úghym qalyptasady, biraq shyndyghynda mýlde olay emes. Aytarymyzdy aityp qaluymyz kerek eken, onda jýzshildik, traybalizm, nomadizm, etnosentrizm, qazaqbaylyq (kazachestvo), sovetizm syndy taghy da basqa ruhany dәstýrlerdi tizbektey keteyik.

Júrttyng bәrin razy qalatyn qazaqstandyq qogham men memleketti qúru mýmkin emes. Aynalyp kelgende, jagha jyrtysyp, bet tyrnasatyn bolamyz. Eng bastysy ótkendi esten birjola shygharyp, qazirgi qazaq qoghamynyng bir bóligining de mýddesin eskerip, jana mәdeni-ýilestirushi bәrin qanaghattandyratyn iydealdar basshylyqqa alynghan qoghamdyq sananyng qayta qúrularyn basshylyqqa alu kerek-aq», - deydi.

Sonda olardyng sózderinshe qazaqty bylay qoyghanda, týrkilik emes, tek qana irandyq bolyp tabylatyn 14 ghasyrgha deyingi ótken tarihymyzdy «Ruhany janghyruymyz» ýshin qanday jol úsynady? Bizding «orys tildi otanymyzdyn» mýddesining qorghaushy óz súhbatyn tómendegidey negizde qorytyndylaydy:

«Jalpy, tarih synynan ótken qoghamdyq sanany janghyrtudyng ýsh prinsiypi bar: onyng birinshisi – etnikalyq prinsiyp, dәlirek aitsaq, qandyq; ekinshisi – tughan jerlik, búl degeniniz – azamattyq prinsiyp, ýshinshisi – qoghamdyq qauymdastyq (sograjdanstva, yaghni, tildik-mәdeny birlesim). Qazaqstandaghy barlyq ruhani-iydeologiyalyq konsepsiyalar osy ýsh qaghidatty birlikte alyp jýzege asyrylmaq bolsa da, ainalyp kelgende qandastyq prinsiypi bәrinen ýstem týsip otyrdy. Yaghni, at ainalyp qazyghyn tabatyn etnikalyq bastaudyng meymanasy asty. Al, búl esh kýmәnsiz qazaqstandyq qogham ýshin mәdeny әm ruhany damu emes, baryp túrghan qyrghyn әkeletin baghyt bolyp tabylady.

Men qoghamdyq sanany janghyrtuda últtyq baghytqa sýienbeuge baghdar ústanu kerektigine bek senimdimin. Qazaqstan qoghamyn mýddelestikpen biriktiruding yqtimal bes joly aldymyzdy keskesteude: birinshisi – týrkilik nemese pantýrkilik; ekinshisi – týrki-slavyandyq nemese  euraziyalyq; ýshinshisi – týrki-europalyq, biz qiyr shette jatsaq ta Europagha qatysymyz bar (mine osydan «Europagha jol», ýsh túghyrly til, NIM (NIYSh) syndy membaghdarlamalyq  bastamalar tuyndap otyr. Tórtinshisi – týrki-hanzulyq (turko-kitayskiy) nemese euraziyalyqtyng qytaylyq núsqasy jәne besinshisi – islamistik nemese panislamdyq.

Osy núsqalardyng barlyghy da belgili bir dengeyde Qazaqstanda jýzege asa alady. Biraq, meninshe, songhy 250 jyldyng auqymyndaghy (qazaq tildiler ýshin) kóp jaghdayda tragediyalyghy men kemshindigi basym týsetin týrki-slavyandyq, euraziyalyq integrasiya paydasyna baghdar ústanghan ondy der edim. Tek qana Qazaqstanda túryp jatqan (orys jәne ana tildi) barsha halyqtyng qoghamdyq sanasy qauymdastyqtar ýilesimdigi arqyly janghyrugha tiyis», - dep ayaqtaydy.

IYә, ana tildi jәne ózge tildi últymyz óz ishinde beske bólinip otyr. Búny bizde moyyndaymyz. Eng bastysy ana tildi jәne ózge tildi qazaqty memleketshilik tuynyng astyna toptastyra alamyz ba? Gәp sonda.

Ábil-Serik Áliakbar

Abai.kz