قازىر رەسەيدىڭ اقپاراتتىق شابۋلىنىڭ پايداسىن دا، زيانىن دا كورە باستادىق. رەسەي بۇل قادامعا ەشبىر ۇلتپەن ارالاسپاعان ىشكى رەسەيدەگى ۇلتى ورىس ازاماتتارىنا ارناپ قازاق ءتىلىن ۇيرەنەتىن قازاق ءتىلى مەن مادەنيەتى فاكۋلتەتتەرىن كوپتەپ اشىپ بارىپ وتىر.

سەبەبى، ءوز ىشىندەگى 1,5 ملن رەسەيمەن شەكتەستىن موڭعوليادا 100 مىڭ، قىتايدا 2 ملن، وزبەكستاندا 3 ملن جانە وزگە رەسەيگە قاس ەلدەردە تۇراتىن قازاق دياسپوراسى ورىس بيلىگىن ويلانتتى. ەگەر ولار: «قازاقستانعا رەسەي قىسىم جاساپ وتىر»، دەپ شۋ كوتەرەتىن بولسا، ونسىزدا وقۋشالانعان ەلدىڭ جاعدايى مۇلدەم ءماز بولمايدى. ناتيجەسىندە رەسەيدە بۇرىن نە عىلىمي، نە ساياسي ورتادا ەشكىم كەرەك ەتپەگەن «قازاقتانۋ» ءپانى كەڭىنەن وقىتىلا باستادى. بۇنىڭ سەبەبى قازاق جەرىندەگى ەتنيكالىق ورىستاردىڭ جانە سلاۆيان تەكتەستەردىڭ 70 جىلدان سوڭ، قايىرا ۇلتتىق ازشىلىققا اينالۋى سەبەپ بولىپ، ەندى جوعالعان ارتىقشىلىقتى ەلىمىزدەگى تەگى مەن ءتۇرى بولەك ورىس تىلدىلەر ارقىلى تولتىرۋ باعىتىندا تامىر باسۋ ناۋقانى باستالىپ كەتتى. قازىرگى 4 ملن تاقاۋ سلاۆيانداردىڭ 50 پايىزىن الپىس جاستان اسقاندار قۇراپ وتىرعانى دا رەسەي ساياساتتانۋشىلارىن قاتتى الاڭداتىپ وتىرعان جاي بار.

ەندى وسى رەسەيلىك «قازاقتانۋشىلار» نە دەيدى؟ ساۋلە يساباەۆانىڭ رەسەيلىك قازاقتانۋشى تاريحشى نيكولاي وسيپوۆتان العان «قازاقستان نەنى تاڭدايدى...؟» اتتى سۇحباتىنا كوز جۇگىرتىڭىز...

«اشىق ايتۋىمىز كەرەك: قازاقتاردا دا، ورىستاردا دا، قازاقستانعا جەر اۋىپ كەلگەن حالىقتاردىڭ وكىلدەرىنىڭ دە بارشاسىنىڭ باسىن قوساتىن، ورتاق قۇندىلىقتاردى يگەرۋگە جۇدىرىقتاي جۇمىلدىراتىن ءبىرتۇتاس تاريحي مۇددە، ورتاق «التىن عاسىر» جوق. بارى تەك قانا جەكەلەنگەن ءام ءبىر ساتتەگى ۇزىكتى تاريحي مەزەتتەر عانا...»، - دەيدى.

ەندى رەسەيلىك «قازاقتانۋشى» تاريحشى قازاق قوعامىنداعى بيلىك ازىرشە ەش شارۋاسى جوقتاي كوز جۇما قارايتىن، سىرت كوزگە بىردەن تانىلاتىن تىلدىك، دىندىك، رۋحاني-مادەني قاققا جارىلۋدى قالاي تۇسىندىرەدى؟

«...قازاقستان – شىندىعىندا دا ەرەكشە ەل. بۇنى بارلىعى دا، ونىڭ ىشىندە رەسەي دە، باتىس تا مويىندايدى. بۇدان وزگە، ول جەر كولەمى جاعىنان تۇركى مەملەكەتتەرى ىشىندەگى اۋماعى اسا زور ەل عانا ەمەس، تۇرعىندارىنىڭ ءبىرشاما باسىم بولىگى ورىس ءتىلىن ەركىن مەڭگەرگەن، ورىس مادەنيەتى مەن رۋحاني جەتىستىكتەرىنە بەت بۇرعان سلاۆياندىق ەمەس، الەمدەگى جالعىز ەل بولىپ تابىلادى. بۇنداي مەملەكەت ەشقايدا جوق! قازاقستان – فەنومەن! بىزگە تاپ وسى ارتىقشىلىعىمىزدان باس تارتۋدى ۇسىنادى؟ راسىندا دا ناق وسى نەگىزدە قازاقستان حالقىن جاڭعىرتۋ قيىسىندى ءام پايدالى بولار ەدى-اۋ؟

بىراق ءبىز وسىنىڭ ورنىنا كەرى قۇبىلىستى –  قازاق ۇلتىن قۇرۋعا دەن قويىپ، باسقى ورىنعا ەتنوتسەنترلىك رۋحاني تۇلەۋدى بارىنەن جوعارى قويۋعا شاقىراتىندار مەن قازاقستان حالقى دەپ ءسوز ساپتاپ، سوعان ساي قوعامدىق سانانى جاڭعىرتۋعا ۇندەيتىندەر اراسىنداعى كۇننەن-كۇنگە ارتا تۇسكەن قاققا جارىلۋدى بايقايمىز»، - دەيدى.

رەسەيلىك «قازاقتانۋشىلارعا» ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋعا بىرتە-بىرتە بەت العانىمىز ۇنامايدى ەكەن. ولارعا كەرەگى – ءبىزدىڭ ەلدەگى قازاقستان حالقىنىڭ قازاقتان ۇستەم ءتۇسىپ، ورىس ءتىلىن ۇلتتىق قارىم-قاتىناس تىلىنە ءبىرجولاتا اينالدىرىپ، رۋحاني-مادەني كەڭىستىگىمىزدەگى تۇبەگەيلى جەڭىسكە جەتۋى.

رەسەي ساياساتتانۋشىلارى مەن تاريحشىلارى ورىس ءتىلىن ۇلتتىق قارىم-قاتىناس تىلىنە ءبىرجولاتا اينالدىرىپ، رۋحاني-مادەني كەڭىستىگىمىزدەگى تۇبەگەيلى جەڭىسكە جەتكىزۋگە قارسى باعىتتىلعان كىبىرتىك قادامىنىڭ باستالۋى مەن سەبەبىن ازىرشە «وگىزدى دە ولتىرمەي، اربانى دا سىندىرماي» قابىلدانىپ وتىرعان ءۇش يدەولوگيالىق باعدارلامادان كورەدى. ونداعى «ۇلتتىق» دەگەن بارشا سوزگە شوشىنا قارايدى. ەندى نيكولاي وسيپوۆتىڭ پىكىرىن ودان ارى جالعاستىرايىق.

«ولار ۇشەۋ: ءبىرىنشىسى – ۇلتتىق بىرلىك دوكتريناسى (2010-شى جىل), وندا قازاق جەرىندە تۇرىپ جاتقاندار تۋرالى استارلانا ءمالىم ەتىلدى. كەلەسىسى – پاتريوتتىق اكتى بولىپ سانالاتىن «ماڭگىلىك ەل» (2014-شى جىل), وندا جالپىقازاقستاندىق ۇلتتىق يدەيا مايموڭكەلەنە ءسوز بولدى. ەڭ سوڭعىسى –  «رۋحاني جاڭعىرۋ» (2017-شى جىل), وندا قوعامدىق سانانى جاڭعىرتا وزگەرتۋ اياسىندا قازاقتىڭ رۋحاني جاڭعىرۋىنا كوزدى بادىرايتىپ قويىپ كوشۋ اشىق مالىمدەندى»، - دەپتى.

بىزدەگى ءۇش بىردەي ۇلتتىق يدەيا رەسەي تاراپىنان قالاي قابىلدانىپ، قالاي ساراپقا سالىنىپ جاتقانىن وسىدان-اق، اڭعارۋعا بولادى. ولارعا الاشتىڭ جەكە ۇلتتىق مەملەكەتى ەمەس، باسىم بولىگى قازاق تىلىندە سويلەسە دە، ورىس ءتىلدى تۇرعاندىرىنىڭ ايتقانىنا كونىپ، ايداۋىندا جۇرەتىن قوس ءتىلدى قازاقستاندىق ۇلتتىڭ قالىپتاسقانى كەرەك.

قازاق جەرىن ءاۋ باستا «ميفتىك حالىق - يران ءتىلدى تايپالار مەكەندەگەن، تۇركىلەر باسقا جاقتان اۋىپ كەلىپ قونىستانعان»، دەگەن جالعان عىلىمي بولجامدى سانامىزعا ءسىڭىرتۋى، وعان ورىس ءتىلدى وزگە ۇلتتاردىڭ يمانداي سەنەتىنى ءبىزدى ويلانتۋعا ءتيىس. وسى يدەيانى، «سەندەر عانا ەمەس، قازاقتاردا بۇل جەردىڭ بايىرعى تۇرعىندارى ەمەس، سوندىقتان ولاردىڭ وزدەرى ارعى اتا-بابالارى اۋىپ كەلگەن جەرگە ۇلتتىق مەملەكەتىن قۇرۋعا ەش قاقىلى ەمەس» دەگەن ۇعىمدى بىرتە-بىرتە مىسىقتابانداپ، ءبىزدىڭ ورىس ءتىلدى ازاماتتاردىڭ ساناسىندا قالىپتاستىرۋدىڭ تاماشا ۇلگىسىن مىنا جولداردان انىق اڭعارامىز:

«...ونىڭ ۇستىنە ماعان تۇسىنىكسىز ءبىر دۇنيە - قوعامدىق سانانى قازاقستاننىڭ قاسيەتتى جەرلەرىنىڭ كارتاسىمەن سىلكىنتۋ، بارىپ تۇرعان كەرەعارلىق، شەكتەن شىققان ارحايزم. مىسالى، باتىس قازاقستان وبلىسىندا «التىن ايەلدى» تاۋىپ، وعان شاعىن ماۆزولەي تۇرعىزىپ ۇلگەردى. كەرەك دەسەڭىز، ول ايەل تۇركى ەمەس، يران تەكتى. ولار بىزگە وسى قىلىعىمەن نەنى تانىتپاقشى بولىپ وتىر؟ ءبىز بايىرعى نومادتارمەن كىندىگىمىز جابىسقان دەگەندى مە؟ ءيا، نوماديزم – ەشقاشان قازاقتار باس تارتا المايتىن ۇلى رۋحاني مۇرا. دەگەنمەن بۇل قوعامدىق سانانى جاڭعىرتۋدى ءسوز ەتپەگەننىڭ وزىندە، رۋحاني جاڭعىرۋ ءۇشىن تابان تىرەيتىن نارسە ەمەس.

تاپ وسى تۇرعىدان نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» ماقالاسى اتويلاپ شىعىپ، تاعى دا سايتان اتقانداي بارشا قادام تۇركىلىك ەتنيكالىق بىرگەيلىككە باعىت-باعدار ۇستاندى. سانامىزدا قازاقتار – ەڭ ۇلى تۇركىلەر دەگەن ۇعىم قالىپتاسادى، بىراق شىندىعىندا مۇلدە ولاي ەمەس. ايتارىمىزدى ايتىپ قالۋىمىز كەرەك ەكەن، وندا جۇزشىلدىك، ترايباليزم، نوماديزم، ەتنوتسەنتريزم، قازاقبايلىق (كازاچەستۆو), سوۆەتيزم سىندى تاعى دا باسقا رۋحاني داستۇرلەردى تىزبەكتەي كەتەيىك.

جۇرتتىڭ ءبارىن رازى قالاتىن قازاقستاندىق قوعام مەن مەملەكەتتى قۇرۋ مۇمكىن ەمەس. اينالىپ كەلگەندە، جاعا جىرتىسىپ، بەت تىرناساتىن بولامىز. ەڭ باستىسى وتكەندى ەستەن ءبىرجولا شىعارىپ، قازىرگى قازاق قوعامىنىڭ ءبىر بولىگىنىڭ دە مۇددەسىن ەسكەرىپ، جاڭا مادەني-ۇيلەستىرۋشى ءبارىن قاناعاتتاندىراتىن يدەالدار باسشىلىققا الىنعان قوعامدىق سانانىڭ قايتا قۇرۋلارىن باسشىلىققا الۋ كەرەك-اق»، - دەيدى.

سوندا ولاردىڭ سوزدەرىنشە قازاقتى بىلاي قويعاندا، تۇركىلىك ەمەس، تەك قانا يراندىق بولىپ تابىلاتىن 14 عاسىرعا دەيىنگى وتكەن تاريحىمىزدى «رۋحاني جاڭعىرۋىمىز» ءۇشىن قانداي جول ۇسىنادى؟ ءبىزدىڭ «ورىس ءتىلدى وتانىمىزدىڭ» مۇددەسىنىڭ قورعاۋشى ءوز سۇحباتىن تومەندەگىدەي نەگىزدە قورىتىندىلايدى:

«جالپى، تاريح سىنىنان وتكەن قوعامدىق سانانى جاڭعىرتۋدىڭ ءۇش ءپرينتسيپى بار: ونىڭ ءبىرىنشىسى – ەتنيكالىق پرينتسيپ، دالىرەك ايتساق، قاندىق; ەكىنشىسى – تۋعان جەرلىك، بۇل دەگەنىڭىز – ازاماتتىق پرينتسيپ، ءۇشىنشىسى – قوعامدىق قاۋىمداستىق (سوگراجدانستۆا، ياعني، تىلدىك-مادەني بىرلەسىم). قازاقستانداعى بارلىق رۋحاني-يدەولوگيالىق كونتسەپتسيالار وسى ءۇش قاعيداتتى بىرلىكتە الىپ جۇزەگە اسىرىلماق بولسا دا، اينالىپ كەلگەندە قانداستىق ءپرينتسيپى بارىنەن ۇستەم ءتۇسىپ وتىردى. ياعني، ات اينالىپ قازىعىن تاباتىن ەتنيكالىق باستاۋدىڭ مەيماناسى استى. ال، بۇل ەش كۇمانسىز قازاقستاندىق قوعام ءۇشىن مادەني ءام رۋحاني دامۋ ەمەس، بارىپ تۇرعان قىرعىن اكەلەتىن باعىت بولىپ تابىلادى.

مەن قوعامدىق سانانى جاڭعىرتۋدا ۇلتتىق باعىتقا سۇيەنبەۋگە باعدار ۇستانۋ كەرەكتىگىنە بەك سەنىمدىمىن. قازاقستان قوعامىن مۇددەلەستىكپەن بىرىكتىرۋدىڭ ىقتيمال بەس جولى الدىمىزدى كەسكەستەۋدە: ءبىرىنشىسى – تۇركىلىك نەمەسە پانتۇركىلىك; ەكىنشىسى – تۇركى-سلاۆياندىق نەمەسە  ەۋرازيالىق; ءۇشىنشىسى – تۇركى-ەۋروپالىق، ءبىز قيىر شەتتە جاتساق تا ەۋروپاعا قاتىسىمىز بار (مىنە وسىدان «ەۋروپاعا جول»، ءۇش تۇعىرلى ءتىل، نيم (نيش) سىندى مەمباعدارلامالىق  باستامالار تۋىنداپ وتىر. ءتورتىنشىسى – تۇركى-حانزۋلىق (تيۋركو-كيتايسكي) نەمەسە ەۋرازيالىقتىڭ قىتايلىق نۇسقاسى جانە بەسىنشىسى – يسلاميستىك نەمەسە پانيسلامدىق.

وسى نۇسقالاردىڭ بارلىعى دا بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە قازاقستاندا جۇزەگە اسا الادى. بىراق، مەنىڭشە، سوڭعى 250 جىلدىڭ اۋقىمىنداعى (قازاق تىلدىلەر ءۇشىن) كوپ جاعدايدا تراگەديالىعى مەن كەمشىندىگى باسىم تۇسەتىن تۇركى-سلاۆياندىق، ەۋرازيالىق ينتەگراتسيا پايداسىنا باعدار ۇستانعان وڭدى دەر ەدىم. تەك قانا قازاقستاندا تۇرىپ جاتقان (ورىس جانە انا ءتىلدى) بارشا حالىقتىڭ قوعامدىق ساناسى قاۋىمداستىقتار ۇيلەسىمدىگى ارقىلى جاڭعىرۋعا ءتيىس»، - دەپ اياقتايدى.

ءيا، انا ءتىلدى جانە وزگە ءتىلدى ۇلتىمىز ءوز ىشىندە بەسكە ءبولىنىپ وتىر. بۇنى بىزدە مويىندايمىز. ەڭ باستىسى انا ءتىلدى جانە وزگە ءتىلدى قازاقتى مەملەكەتشىلىك تۋىنىڭ استىنا توپتاستىرا الامىز با؟ گاپ سوندا.

ءابىل-سەرىك الىاكبار

Abai.kz