Jalghasy

Basy: «Múqaghaly Qytaydaghy qazaq poeziyasyna ýlgi boldy»

Tәlipbay Qabaev, baspager, aqyn, zertteushi:

– Kódekting «Sasan auylyna barghanda» degen óleninining tarihy artqy kórinisine qysqasha toqtala ketseniz?

– 1980 mamyr aiynda Shynjang әdebiyet-kórkemónershiler birlestigi jaghynan Kódek Bayshyghanúly Maralbaydyng el arasynda aitylyp jýrgen ólen-jyrlaryn jinau ýshin arnayy saparmen Ilening Múnghúlkýre audanyna, onyng Aqdala auylyna bardym. Óitkeni búl auyldyng әkimshiliginde balasy Aytughan bar edi. Ol әkesining birsypyra ólenderin jatqa biletin. Odan basqa jylqyshy Qashqynbay, qoyshy Qayynbay degen kisiler de biledi dep estigem. Senip barghanym, kóbinshe osy kisiler bolatyn. Barghan song auyldyng әkimi Atyqan: Teriskeyde (qazirgi Úzynbúlaq auyly) Ádilbay deytin moldanyng da kóp biletinin aitty. Ári osy kisilerdi shaqyrtyp әngimelesu orayyn jaratyp berdi. Ángimelesu barysynda Kódek aqynnyng Múnghúlkýre ónirine kelgen song el ishine jasaghan eki sapary erekshe ekenin bayqadym. Onyng biri – Ákimqúldy ertip «Túrghyn eldi aralauy», endi biri – «Toghyztarau, Kýnesti aralauy» eken. Ákimqúl erte qaytys bolghandyqtan mýmkindik bolmady. Ekinshi saparyn birge basqan Ádilbay moldamen osy orayda әngimelesken edim. Baghanadan beri aityp ketken derekterding bәrin osy Álimbay moldanyng aityp bergen әngimesining jelisimen aityp otyrmyn. Al endi Álimbay moldanyng Toghyztarau men Kýneske saparynyng qalay bastalghanyn onyng óz auzynan bayandayyn:

– El jaylaugha shyghyp bolghan kez edi. Janylmasam 1932 jyly bolatyn. Bir kýni oida joq jerden bireu maghan, seni Kókeng («Kóken» dep Kódek aqyndy aityp otyr, – T.Q.) shaqyryp jatyr degen song bardym. Ýilerinde birsypyra kisiler bar eken, – dep bastady әngimesin Álimbay molda. Ol ary qaray әngimesin sabaqtap:  – Kókem maghan: – Kelding be? – dedi.

– Keldim, Kóke, – dedim. Azdan song kisiler tarasty. Kókeng maghan:

– Jaghdayyng kele me, meni Toghyztaraudaghy Darubay, Ánәpiya,Núrsapalar taghy da shaqyryp, kelgen bireuden hat jiberipti. Jaghdayyng kelse birge baryp qaytayyq, – dedi.

– Men tútqiyldan aitylghan búl sózge ne derimdi bilmey tosylyp qalyp edim:

– Jaghdayyng kelmese, onda basqa bireu barar, – dedi solghyndau.

– Barsam barayyn, Kóke, – dedim men ol kisi renjip qaldy ma eken degen oimen, – biraq dereu jýre qoiugha...

– Oi, býgin jýre qoyatynday nemenege abyrjydyn, keler sәrsenbige deyin dayyn bolsang boldy, – dedi Kókeng riza bolyp.

– Týske tayau Kókeng bizdikine keldi. Men de dayyn túrghan edim, jýrip kettik.

Kókenning astynda sol Kenes Odaghynda jýrgende baptap minip jýrgen, bóri manysy bar kýreng tóbel, jýrgen sayyn shúlghyy basyp jaytang qaghady. Mening astymda tor jorgha, búda Kenes odaghynan kelgen. Enesi Soltanqol qajynyng jylqysynyng túqymy.

Búl jyly Kókenning kónili kótirinki edi. Onyng sebebi, biri – Kenes Odaghynda qalghan jaqyn tuystary – IYgenbay auyly. Janserkening Berdiqúly, Shoyqy moldanyng Sauqymbek qatarly balalary, taghy basqa aittyng auyldary týgelge juyq kelip Kókenning kónili ornyna týsken edi. Endi biri – jana kelgendegidey emes, túrmystary da onala bastaghan. Esigine eki-ýsh búzau baylanyp, soyys úsaq mal jinap, aldaghy jyldary qonaqqa laq soya almaytyn kýisiz halden qútylyp edi.

Biz bir júmaday Toghyztarauda ayaldap, basy keshegi kýni Kenes odaghyndaghy Aljannyng bolysy bolghan Razaqqa aman-sәlem jasap, endigi bet betalysty Kýneske búrdyq. Kókenning әuelgi oiy da osy bolatyn. Maghan:

– Qyzaydyng kindikti, nu jeri Kýnes desedi. Onda Sasan degen әruaqty by ótipti. Baylyghyna Saltanaty say degendi de estiymiz. Ayttyng Túrlyqojasynan, Qyzylbórikting Ersarysynan qalay eken kórsek. Taghy bir jaghynan, Tanjaryq deytin aqyn jigit ana jyldary Qúsyq naghashylaryna baryp kóp jýrgen, albangha balday batyp, suday singen edi. Sol azamat Qoydymmen aitysypty, oghan da jolyghayyq, – dedi.

Búl sapargha Kókenning osy sózi bastaushy boldy. Onda barghan song әueli týsetin adamdardy, olardyng qonystaryna deyin búryn barghandardan әbden bilip alghan eken. Bireui – Alpysbay zәngi. Alghany aittyng qyzy. Endi bireui Taldydaghy H zәngi. Búl da aittan qyz alypty.

Toghyztaraudyng Shashysynan shyqqan kýni H zәngining ýiine qonyp, qayta ainalghanda keletin boldyq ta ilgeri kettik (Búl H zәngining atyn sol әngime ýstinde Ádilbay aitqan edi. Esten kóterilip ketipti, – T.Q). Alpysbaygha bara jatyp Shapqynyng Aqózeninde otyrghan Sasan auylyna búryldyq.

Bireulerden Maqsútty súrap edik, ol kisini: «Daghyty asuynda jýr, jaqynan beri ýiinde joq», – dedi. Sodan song ol adamnan súrap-bilgen song Jәiirbek manpannyng («manpan» (banman) – mәnsap aty, qytay tilinde aqylaqshynyn kómekshisi degen sóz. – Á.Á) ýiine týstik. Atymyzdy alasalau kelgen qara jigit ústady. Ýige sәlem berip kirdik. Esikten kirgende onjaqta aghash tósek bar eken. Jәiirbek manpang soghan arqasyn bere otyrypty. Tórdegi birneshe adammen әngimelesip otyr eken. Esikten sәlem bergen bizge bir qarady da sәlemimizdi selqostau aldy. Baryp biz tórdegi adamdardyng ayaq jaghynan oryn aldyq. Ol bizge: «Ne qylghan adamsyndar» degendey taghy bir qarady. Kókeng kelgen jaydy basalqy, jay otyryp aityp keldi de: «Qysqasy sizdermen tanysayyq, bileyik, kóreyik dep keldik», – dep edi. Mampang ystyq yqylas kórsetpedi. «Búl qalay?» degendey Kókeng maghan qarap edi, men esik jaqty kórsetip ymdadym. Múnym: «Keteyik» degenim bolatyn. Sonan song ornymyzdan túryp syrtqa bettedik, atqa keldik. Álgi alasa boyly qara jigit bizden ozyp baryp atty sheshti de Kókene qarap:

– Siz osy Kódek aqyn emessiz be? – dedi kýlimsirep.

– IYә, – dedi Kókeng oghan. «Meni qalay tanidy» degendey tanyrqap qarap.

– Búl kisining minezi osynday, renjimeniz, – dedi.

Auyldan úzap shyqqanda artymyzdan, «Toqtashy, toqta!» dep bireu qúiyn-perin bolyp shauyp jetti. Dәl bir jayau jýrgirip kelgen kisishe alqynyp:

– Oi, artqa qaytatyn boldynyzdar, – deydi.

– Nege?

– Manpang sizderdi shaqyrady.

– Ne dep.

– Jana sizding Kódek aqyn ekeninizdi bilmey qalypty. Men ol kisige sizding jayynyzdy aitqan song shaqyryp kel dedi.

– Sol ma?

– Sol.

– Sol bolsa biz qaytyp barmaymyz. Atasynyng әruaghyn estip tanysyp, biliseyik dep kelsek, múnyki ne qylyq? – dedi Kókeng kýrenitip, – Biraq saghan raqmet, iman jýzdi bala ekensin, sen renjime, qaraghym qayta ghoy, – dedi.

– Múndayda búrylatyn Kókeng be, jýrdi de ketti. Biraq jigit qalatyn emes,

– Barmasanyzdar menen kóredi ghoy. Jýrinizshy, aqyn agha! – deydi jalbarynyp. Aqyry jigitting kónili dedi ghoy deymin, Kóken:

– Bolady. Tiling qalmasyn, qaraghym, – dep atynyng basyn keri búrdy.

Biz qayta kelgende Jәiirbek syrtta túr eken. Attan týsken bizdi ýiine bastady.

– Baghana, jolyng bolghyrlar, jónderindi aitsandar bolmay ma, osydan biraz jerde bir aqyn qatyn bar edi, aldyryp sonymen aitystyratyn edik qoy, – dedi. Qarqyldap kýlip. Shay keldi. Shay iship otyrghanda:

– Qap! – dedi, әlde nege ókingen kisishe, – әlgi qatyndy alghyzsaq bolghanday eken, tamashasyn kóretin!

«Qap!» degende bәrimiz jalt qarasqamyz. Onyng jayyn bilgen song ýndemey jayymyzgha otyra berdik. Sonan bir kezde:

– Áy, sol qatyn bar ma eken deshi, – dedi әlgi jigitke qarap.

– Joq, tórkinine ketse kerek.

– Tórkini kim eken?

– Bilmedim.

– Tórkini kim ghoy deysin, ne matay, ne alban shyghar!

– Bilmedim.

– Sening bilgening kimge dәri?

– ...

– Eng bolmasa әlgi Tanjaryqtyng bolmaghanyn qarashy! Osynda Tanjaryq degen aqyn bar. Sol bolsa da bola beretin edi. Ony sender bilesinder me? Ol bolsa bәrin ólenge qosyp aitushy edi.

Ette keldi. Tamaqtanyp, keshinde sol ýide eru bolyp, ertesi auyldan shygha bere:

   «Bir bala bar – әkege jete tuady, bir bala bar – әkeden asa tuady, bir bala bar – әkeden qasha tuady», «Jamannan tughan jaqsy bar – adam aitsa nanghysyz, jaqsydan tughan jaman bar – bir ayaq asqa alghysyz»

– Myna kisining әngimesi qyzyq eken, – dedim men Kókene qarap. Kókeng kýldi de:

– Ondaylar kimde joq. Bayaghyda ózimizding týglenbay osydan qansha artyq edi. Soda bolys bolghan. «Jaqsy әkening әruaghy jaman balagha qyryq jyl azyq» degen sol. «Bir bala bar – әkege jete tuady, bir bala bar – әkeden asa tuady, bir bala bar – әkeden qasha tuady», «Jamannan tughan jaqsy bar – adam aitsa nanghysyz, jaqsydan tughan jaman bar – bir ayaq asqa alghysyz» deytin atam qazaq sózi beker aitylmaghan. Ertede Úzaq aitypty degen sóz әli esimnen ketpeydi.

Birde Jәmenke men Úzaqty ardaqtap, alqaghan júrt ishinen bireu Úzaqtan:

– Bizding albanda Jәkeng (Jәmenkeni alban eli Jәke dep ataghan) men siz ekeuinizden myqty bar ma, bolsa ol kim? – dep súrapty. Sonda Úzaq:

– E qyztalaq, Jәmenke ekeuimiz myqty bolsaq ne isimizben, ne kýshimizben myqty shygharmyz, ne «atalary sonday edi» dersinder. Menshe albanda tuma myqty tórt jigit bar: birinshisi, Jambabadan shyqqan Sәrsenbaydyng әkesi Elshibay anqau, momyn adam edi. Bir joly býrkitin kóterip angha shyghypty. Kele jatsa aldynan bir týlki qasha jónelse kerek. Elshekeng tomaghaly býrkitin úshyryp jiberipti. Eshteneni kórmegen tomaghaly býrkit baryp aghashqa soghylyp, jemsauy jarylyp ólipti. Sol anqau Elshibaydan tughan Sәrsenbay aitty auzyna qaratty. Ekinshi, aghymsary Jalpetek degen kisi jylqyshy eken. Týn ishinde jylqy kýzetip jýrip bir ýiir borsyqqa kezdesedi. Sonda: «Borsyq adamnan kýshti bolady» deytin bireuding sózi esine týse ketedi de: «Bәtshaghar, qansha kýshing bar eken, kóreyin!» dep búghalyghyn siltep qalsa, shalma baryp borsyqtyng moynyna iline ketedi. Ýiirli borsyq tym-tyraqay bolyp jan-jaqqa qasha jónelgende әlgi borsyq tynysh túrypty, júlqynbapty. Júlqynbaghan song ózinshe: «Adamnan borsyq kýshti bolady  degen beker boldy ghoy», – dep beyghamdyqqa týskende borsyq shalmany júlqy tartyp túra qashypty. Beygham túrghan Jalpetek attan auyp týsip moyny ýzilip jan beripti. Sol Jalpetekten tughan Naqysbek albannyng jartysynan kóbin bauyrap aldy. Ýshinshi, shoghan Simtikting әkesi Saylybay saghal bau kespe úry eken. Bir kedey bayqús jalghyz siyryn Saylybay saghal úrlap ketpesin dep qara lashyq ýiding ishine, bosaghagha baylap qoyyp: «Qúday, jalghyz siyrymdy Saylybay saghaldan saqta», –  dep jatyp qalady. Siyry qystan etti shyqqan semiz siyr syqyldy. Múny Saylybay saghal «qashan qolyma tiyer eken» dep andyp jýredi eken. Sol kýni kelip tysta túryp, әlgi sózdi estip túrady. Sol kýni әlgi kedey bayqústyng ýiine qonyp jatqan qonaq: «Áy, ana siyryng siyse sidigi shashyraydy, syrtqa baylandar»,  –  dese, «Oybay, Saylybay saghal úrlap ketedi», dep kónbepti. Sonda Saylybay saghal bir jinishke shybyqty ýshkirlep jonypty da, kiyizdi týrip jiberip, shiyden ótkizip, siyrdyng shabyna týrtkileydi. Siyr bir ornynda túra almay tyqyrshypty, ýidegilerdi úiyqtatpapty. Aqyry bolmaghan song siyrdy sheship, syrtqa shygharyp jiberedi. Andyp túrghan Saylybay saghal qoysyn ba, qaghypty da jónelipti. Sol Saylybay saghaldan tughan Simtik bizben ýzengi qaghysyp, iyq tiresedi. Tórtinshi, Qasan, búl mening óz tuysym. Múnyng әkesine 4-5 aighyr ýiir jylqy bitken edi. Biraq ómir boyy jylqygha bút artpay, ógiz minip jýrip dýniyeden ótti. Sodan tughan Qasan: «Mening bolystyghymdy alayyn dep jýr», – depti. «Jamanan tughan jaqsy bar – adam aitsa nanghysyz», – dep osyny ait depti.

«Bismilla dep bastayyn, әueli sózding basyna» dep bastalatyn dauysta Kódek aqyn:

«...Ótip jatqan dýniye-ay,

Jaqsy-jaman barshannan.

Bir kezekte batyr bop,

Qylyshynnan qan tamghan.

Bir kezekte sheshen bop,

Jauabynnan bal tamghan.

Qataryna kelgende

Ozyp edi qaysy alban?

Jetpis jeti jasynda

Dýniyeden qaytarda

Aqbeyitting basynan

Bir jalargha jay salghan» – dep, Simtikti әri batyr, әri sheshen, albannan ozghan myqty etip kórsetedi.

Kókenning әngimesimen bolyp, birtalay jerdi mandytyp jýrip jibergen ekenbiz. Kezdesken auyldyng shetinen kelip jón súrap edik, izdegen Alpysbayymyzdyng auyly bolyp shyqty. Ýii auyldyng bas jaghyn ala tigilgen tóbedey aq ýy eken. Ózi ótken jyly Tekes jaqqa baryp, ondaghy jegjat-júratyn, qayyn júrty bizding ait auyldaryn aralap qaytqan. Ashyq-jarqyn, er kónildi, qaljynbas, symbatty kisi bolatyn. Biz mama aghashqa at baylap jatqanda shygha kelgen ol anyryp túryp qaldy:

– Oi, mynau Kódek qoy, – dedi de moynyn búryp, – Áy, tórkining keldi, Kódek keldi! – dedi dauystap.

Biz Alpysbaymen qúshaqtasyp kórisip jatqanda tuysymyz da jetti adymday basyp. Kele-aq, Kókendi bassap kóristi. Onan menimen qol berip amandasty. Kópke qalmay auyldyng shal-kempir, qatyn-qalashy basty da qaldy. Búl auylda bir aptanyng qalay ótkenin bilmey de qaldyq. Kýnesting Shapqy, Aqózen, Telghara, Aduyngen, Ýshkepter, Temirlik syqyldy jerlerin aralap, bir aptadan song qaytttyq. Barghan-túrghan jerde Kókeng elding jay-kýiin kózimen kórip, mún-zaryn qúlaghymen estidi.

Qayta qaytar jolda H zәngining ýiine kelip týstik. Búl auyl da yntymaghy-berekesi jarasqan auyl eken. Barghan kýnning ertesi ertengi shay ýstinde Zәngi Kýnesten qanday kýide qaytqanymyzdy súrady. Kókeng qolyna dombyra alyp, qashanghy әdedetinshe ynyldap otyryp, dombyranyng qúlaq kýiin keltirip aldy da:

– Búl zaman bәrimizden qalghaly jýr,

Úshy – úzyn, týbi – tereng jalghany jýr.

Kelui ór – dýniyening ketui – yldiy,

Kórsetken bir kýn aldyn, bir kýn artyn,

Árkim-aq tirshilikke aldanyp jýr.

Zamangha qaytip kisi nanghaly jýr, – dep zulay jóneldi. Kókenning «Sasan auylyna barghanda» deytin úzaq óleni osy bolatyn. Búl ólendi Zәngi Kókenning ózine salmaq salyp jazdyryp aldy.

 – «Key bayqús qúm-sirke bolghyng kelse,

Sasannyng auylyna bardaghy jýr,

«Tasyghan tógiledi» degen sóz bar,

Jigitter týbin bayqap angharyp jýr»

Búl óleng rushyldyqtan tuyndaghan tolghau emes, qayta sol kezdegi qazaq dalasyndaghy qoghamdyq, әleumettik jaghdaydy óz kózimen kórgen aqynnyng kórkem tilmen sheber surettep berui boldy ghoy. 

– Kódekting kýrdeli oqighagha qúrylghan 40 shumaqqa jaqyn búl tolghauynda tilge alynghan Sasan auyly ghana emes, sol dәuirdegi qazaq qoghamyndaghy mәnsaptylar men bay-manaptardyng barlyghyna ortaq auyldardyng shynayy beynesi kórinedi. Aqyn tiyiptestirilgen búl auyl – eki ayaghyn salaqtatyp halyqtyng moynyna minip alghan bay-shonjarlar men azuly baylarynyng ordasy bolyp suretteledi. Múnde eshqanday rushylyq saryndy bayqay almaysyz. Mәselen:

«Bestóbe, Taldy, Shapqy jerin kórip,
Ólenning bas-ayaghyn boljaly bir.
Begimbet, Derbis degen eki ruly el,
Synsyghan qalyng ósken ormany bir.
Torghauyt degen monghol bolady eken,
Osymenen shekaralas arjaghy bir.
Qatyn hannyng qalmaghy deydi eken,
Arada bitispegen janjaly jýr.

Bolghanmen syrty býtin, ishi týtin,
Sasannyng auylynday pormalyng túr.
Syrtynan әrkim aityp maqtaushy edi,
Ýlgili jaqsy auyl dep ordaly bir.
Búrynghy maqtauyna qaraghanda,
Barghan el shynyn aitpay qorghanyp jýr...».

«...Nýptebek búryn ólgen dep aitady,
Odan da әr aluan sóz qalyp jýr.
Ólenshing attanqyrap aitpay ketti,
Áytpese talay jerge barghaly jýr.
Erkinbek pen Jayyrbek aghayyndy,
Sasannyng bel balasy ol-daghy bir.
Shynjyr balaq, shúbar tós shonjaryng jýr,
Taraghan bes qatynnan bes auyl bop,
On ýsh úl on ýsh myng el qolgha alyp jýr.
Baylyq, mәnsap solardyng bәri ózinde,
Esepsiz tórt týlikten mal baghyp jýr...».

«...Maqsútty kórgenim joq, estuim bar,
Sherikpen Daghyty jol baghyp jýr.
«Ylau at, qoy, siyrdy әskerge ber»,
deydi de arjaghynan payda alyp jýr.
Jýz qoydan, on bir ógiz, on qaradan,
Kýnine bes jýz bastan aidalyp jýr.
Ayyrylyp at-tonynan qúr qalyp jýr.
Týtinge bes qap tary qaralatyp,
Sarqyty auylynda mol qalyp jýr,
Artyltyp torghauytqa bylay satyp,
Jýrgennen ary-beri olja alyp jýr.
Bireuge bireu syryn aitpasa da,
Dýrbimen qaraghanday boljanyp jýr...».

«...Bir-eki shabarmanyn mende kórdim,
Elinen jýirik penen jorgha alyp jýr.
Mal alyp arjaghynan payda kórgish,
Ayyrylyp at-tonynan bor qalyp jýr.
Bireudin  pәlen atyn ap kel dese,
Eriksiz úrady eken shalmany bir.
Yrysqút soyatúghyn kerek bolsa,
Arjaghy qoy, siyrgha jalghanyp jýr.
Kisining qora-jayyn tartyp alyp,
Árkimge tiyedi eken zardaby bir.
Úlyqtan Maqsút  qiyn jolyqty dep,
Elining bәri jylap zar qaghyp jýr», – dese, jәne:

«Sasannyng Erkinbegi – mynau deydi,
Tyltighan qara kisi pormaly jýr.
Alasa sharshy kelgen sýiegi bar.
Jayaly sary at mingen jorghaly jýr,
Kýieuin olqysynyp barmay jýrgen,
Áuezin Múratbekting alghaly jýr.
Jayyrbek bir aghasy manpang eken,
Kózining shaytany bar shamdanyp jýr.
Kórimdik kórgen elden súraydy eken,
barghan jan púlyng bolsa qamdanyp jýr.
Bir auyz sózding jónin aitar bolsan,
Qaq basqa qamshymenen salghaly jýr...».

Aqyn búdan bylay jәne terendep:

«...Otynshy, sushy bolyp birtalay jýr,
Ómiri joqshylyqpen jaldanyp jýr.
Ýstinde ilip alar lypasy joq,
Áyteuir tamaghy ýshin jan baghyp jýr.
Aqysyn shyghysyna bylay orap,
Kedeydi ómirinshe maldanyp jýr.

Isteytin basqa amaly bolmaghan son,
Bilmesten ne qylaryn daghdaryp jýr.
«Osydan qaytyp kekti alamyz?» dep,
Tisteuli auzynda barmaghy jýr.
Kisini kisi bayqap biledi ghoy,
Ishinde talayynyng armany jýr.

Quyryp tary týigen ónkey qatyn,
Bir-ekeu tezek terip jan qalyp jýr.
Tartyp púl men shayyn nesiyege,
Altyngha mys pen jezin audaryp jýr.
Súraqshy, izdeushisi bolmaghan son,
Áyteuir talay sorly sandalyp jýr.
Maly joq nashar adam qaryz alyp,
Qanyndy odan keyin sorghaly jýr.
«Obalsyz jany ashymay alady» dep,
Jaghasyn әrkim ústap tanghalyp jýr», – dey kelip aqyn:

«...Ósimqorlyq, tәkaparlyq, saudagerlik,
Bayqasam kәsibine sol jaghyp jýr.
Qorlyq-zorlyq pәlening bәri osynda,
Kedeydi qútqarmaytyn qarmaghy jýr,
Jaqsylyq bir kisige artylmapty,
Maldy da zúrghansúmyn sol baghyp jýr.
Key bayqús qúm-sirke bolghyng kelse,
Sasannyng auylyna bardaghy jýr,
«Tasyghan tógiledi» degen sóz bar,
Jigitter týbin bayqap angharyp jýr», – deydi. Búl ezilgen halyqqa ayaushylyghyn, keyingi jastargha aqyl-kenesin, ósiyetin bildiredi.

«Kókene sol Maqsút aqalaqshydan hat kelipti dep estidik. Kókeng osydan keyin «Jauap hat» degen ólenin jazyp, ony shýike Árinbekten Maqsút pen Tanjaryqqa jiberip beredi»

– Kódekting Kýneske barghan osy saparynda aqyn Tanjaryqqa jolyghu oiy bolghan dediniz. Soghan qaraghanda Kódek pen Tanjaryq birin-biri búrynnan jaqsy biletin boldy ghoy?

– Kódekting Kýneske barghan saparyn, olardy qughynshylardyng quyp, Toghyztaraudaghy Darubay aqylaqshysynyng aq ordasyna kelip jan saughalaghanyn osy tiri kuәger Álimbay moldanyng maghan aityp bergen әngimesining jelisimen aityp otyrmyn. Eshqanday alyp-qosqan jerim joq. Kódekting Tanjaryqqa jolyghu oiy bolghany ras. Kódeke at qosshy bolyp jýrgen Álimbay molda: «Kókeng búl saparyna, әsirese Darubaymen bolghan әngimelerine qatty riza boldy. Bar ókingeni Tanjaryqpen kezdese almaghany boldy», – degen edi.

Álimbay molda әngimesin odan ary sabaqtap: «Tanjaryq aqyn Sasan biyding keybir balalarynyng qara halyqqa jasaghan zorlyq-zombylyghyna qarsy kelgeni ýshin qolgha alghyzatyn bolghanda Qazaqstangha Nýptebek Sasanúlynyng «setik kók» degen jýirik atyn úrlap minip qashyp ótken eken. Onda eki-ýsh jyl túryp, «týp naghashym» dep alban auyldarynda jýripti. Sonda Kókeng auyl әkimi eken. Qarqarada búlar tanysyp, kóp birge bolypty. Ólen-toylarda birge óleng aitypty. Sodan Bayseyit auylynyng kelini Qoydym deytin ólenshi әielmen aitysypty. Keyin eline qaytyp kelipti. Kelse Nýptebek atyn daulap, Tanjaryqty ústatpaq bolypty. Sodan song Tanjaryq aqyn Kýnesten qashyp Tekes, Múnghúlkýre, Nylqy, Sýiding jaqtarda el aralap jýripti. Sodan song Alpysbay aqalaqshy men eli aragha týsip әreng zorgha bitim bolyp auylyna qaytqan eken.  Kókeng soghan Tanjaryqpen sóilessem dep Kýneske barudyng bir jaghy osyghan da baylanysty edi. Biraq Tanjaryq Daghyty asuynda Maqsútpen birge jýrgendikten jolygha almay ókinip qaytty.

Sodan arada birneshe ay ótkende Kókene sol Maqsút aqalaqshydan hat kelipti dep estidik. Kókeng osydan keyin «Jauap hat» degen ólenin jazyp, ony shýike Árinbekten Maqsút pen Tanjaryqqa jiberip beredi. Óitkeni Árinbekter Kenes Odaghynan bosyp Kýneske barghanda Sasan biyding Nýptebek degen balasy Árinbekting qaryndasy Sýiimdi alghan eken. Árinbekter Tekeske kóship kelgen song da olardan qol ýzbegen, ýnemi baryp-kelip túrghan...», – dedi.

«Ózin oilap kórshi, óz elinen qughyn kórip, naghashysynan tiyanaq tapqan aqyn Tanjaryq alban elin qalay ghana dәti baryp jamandap ólenge qosady. Olay bolu mýmkin be?»

– Qazirgi Tanjaryq  tanushylar «Tanjaryq albannyng әygili aqyn qyzy Qoydymmen aitysyp, ony jendi» dep zerttep jýr. Biraq Kódektin «Jauap hat» degen óleninde Qoydymdy auyl arasyndaghy jay ólenshi әyel retinde suretteydi. Osyghan sizdin pikiniz qalay?

– Búl sózinning jany bar. Qoydymnyng osy aitysynan, basqa keremet dýniyelerin kórgemiz joq. Mýmkin Qoydym tapbermede sózdi tauyp aitatyn suyryp salma aqyn da bolghan shyghar. Negizinen onyng atyn shygharyp, әigili aqyn jasap jýrgen Tanjaryq qoy.

Qazaqstandaghy Tileujan Saqalov degen adam Tanjaryqtyng ólenderin qúrastyryp bir kitap shygharypty. Sonyng ishinde «Tanjaryq pen Qoydymnyng aitysy» bar. Biraq ol aitys pen bizdegi taralyp jýrgen aitys ortasynda paryq kóp. Múnyng ózin týp núsqa deuge әli erte. Múny kim qúrtty degen de keyingi kezde birbólim Tanjaryq ólenin jinaushylar qúrtqan kórinedi. Solar aitysqa rushylyqty  qosyp jibergen sekildi. Ózing oilap kórshi, óz elinen qughyn kórip, naghashysynan tiyanaq tapqan aqyn Tanjaryq alban elin qalay ghana dәti baryp jamandap ólenge qosady. Olay bolu mýmkin be? Áriyne, mýmkin emes…

Alghash Shynjanda Tanjaryq shygharmalaryn basatyn kezde, jinaqta osy «Tanjaryq pen Qoydymnyng aitysy» bar bolatyn. Kitapty talqygha saldyq. Sonda men aittym:

– «Tanjaryq pen Qoydymnyng aitysy» turaly dau tek býgin ghana tuyndap otyrghan joq, búrynnan bar әngime. Búl aitys eger shyn mәninde bolghan bolsa, әsilgi týp núsqasy kýieu balasy Búqara Tyshqanbaevting qolynda bar. Sony tabyndar, el ishinde tarap jýrgen keyingi aitysynda rushyldyq aralasyp ketken. Baspagha bersender sol núsqasyn tauyp berinder. Mynany kitapqa qosyp jibersender rulardyng arasyna әli de irtki tuady, – dedim.

Mening pikirim esepke alynyp, Tanjaryqtyng alghashqy jinaqtaryna kiregen joq. Keyingi jinaqtaryna kirdi me, kirmedi me ol jaghyn men bilmeymin.

–  Tәlipbay agha, endi Kódekting «Jauap hat» degen tolghauyna kezek bersek qaytedi?     

– Oqyrmandargha týsinikti bolu ýshin jәne mening jogharyda aitqandarymdy tolyqtyra týsu ýshin «aytys boldy» degen 1925 jyly Narynqol Túzkól bolystyq komiytetining tóraghasy bolyp istegen, 1930 jyldary Qytay asyp, 1937 jyly Tekesting Mys degen jerinde dýniyeden ótken Kódek aqynnyng «Jauap hat» degen tolghauyn oqy ketkenim artyqtyq emes.

«Aman ba, aghayyndar, mal-basyn-ay,
Kónildi qayghy búlty shalmasyn-ay,
Jaralyp jer betine kelgennen son,
Bir nәubet kelmey qoymas janbasyna-ay
Mysaly, úshqan qústa jýre bermey,
Qanaty talghan jerge qonbasyn ba-ay.
Jetilip, kemeline kelgennen son,
Ay tolyp jaryq bolar onbesinde-ay.

Bir kelip, dýniyening bir keterin,
Osynday azamattar boljasyn-ay.
Jalghannyng jaryghy – ken, opasy – tar,
Dýnie kimnen ótpey qalghasyn-ay.
Dýniyening aldy – semiz, arty – artyq,
Týiening qatpa bolghan solmasynday.
Túrghanday bir qalypta kórinbeydi,
Ilening egilmeli borbasynday.
Jamandyq ayaqasty bolghanynda,
Jaqsylyq úzaghyraq taubasynda-ay.
Dýnie kimge joldas bolar deysin,
Bir kýni jerge tiyer jambasyn-ay.
Ústasa qúzgha qaray laqtyrar,
Qol tiyse týp etekten jarmasyp-ay.

*         *          *

Manyzdy, ónegeli әngimege,
Susyny estigenning qanbasyn ba-ay.
Qayghyrghan jas talabyn jaramaydy,
Boz bala zamanynda zaulasyn-ay.
Kezinde әr zamannyn-tirshilikte
Syilasyp jýrgen jaqsy qoldasyp-ay.
Bilimdi, zerek bolar boz balanyn,
Belgisi on bespenen on jasynda-ay.
Aqyly tereng jigit mynnan bireu,
Baylardyng astyq qoyghan qoymasynday.
Keng oily, miy tolyq kemengerdin,
Aqyly ózenning keng arasynday.
Bayaghy Qarqaragha kelgeninde,
Bir maqal aityp edi jan dosym-ay.

(Búl arada Tanjaryqtyng Qarqarada bolghanyn menzep otyr, – T.Q)

Onan ary qaray aqyn:

Sabyrly, sara tughan sabaz edi,
Zauattyng asyl soqqan balghasynday.
Qayraty bir kisining kelmes degen,
Oraldy jylan menen arbasyp-ay.
Taralyq ósip óngen alban, qyzay,
Qay jaqtan kәdik bolsa, qater sodan,
Ústar dep eteginen jarmasyp-ay.
Tar jolda bylay tartsang ógiz ólip,
Qalmaydy bylay tartsang arba synyp.

Astarly әngimening týiini bar,
Bilermen týbin oilap sharlasyn-ay.
Mәnisi júmyr sózding bayqalmaydy,
Tarttyrghan tiyirmenning qarmasynday.
Keyingi jas óspirim azamattar,
Sózimning soghar jerin anlasyn-ay.
Alystan arqan sozyp oralatyn,
Malshynyng laqtyratyn shalmasynday.

*          *           *

Taralyp ósip-óngen alban, qyzay,
Ekpening kýzge pisken almasynday.
Úiqyly sony týbek әrkimde bar,
Sekildi qútpan aighyr jaldasym-ay.

(Múnda aqyn «qútpan aighyr» dep Maqsútty aityp otyr,  – T.Q)

Týrine dýniyening qaraghanda,
Shәrining alyp-satar saudasynday.
Yntymaq túrar jerde yrys túrar,
Jýrinder bir-birine jalghasyp-ay.

Pendening nesibesi shashylghanda,
Ár jerge dәm-túz quyp barmasyn ba-ay.
Kýneske ana jyly barghanymda,
Erkinbek qondyrmady alghashynda-ay.
Bir jigit artymyzdan shaqyrghan son,
Sasannyng bir kýn qondyq ordasyna-ay.
Bireui kóp jylqynyng ólgen eken,
Nauqastyng bir et jedik qaljasynday.
Bayaghy Soltanqúldyng ýlgisinin,
Emes qoy jaqtasada pormasynday.
Aqylshy, mampanyna qaraghanda,

(Mampang – mәnsap aty, bolys, aqylaqshylardyng kómekshisi, – T.Q)

Bәribir minezde eken ol da osynday.
«Búl jaqta sharuanyz bar ma edi» dep.
Áueli súramady jol bolsyn-ay.
Árkimning atasynyng ýlgisi bar,
Alty kýn ash jatsa da qarny ashyp-ay.
Búrynghy Úzaq batyr aitpady ma:
«Áyteuir aldymyzda bar bolsyn-ay».
Búl jauap búnymenen túra túrsyn,
Basqa sóz endi kelsin qamdasyp-ay», – dep aqyn negizgi әngimege oiysady.

*       *        *

Ýiine Alpysbaydyng aityp edik,
Arynbek sózing jerde qalmasyn-ay.
Qaghazyn oqyp kórsek bolar edi,
Kýneske bizden keyin barghasyn-ay.
Auyzsha әngimesin aitqanynda,
Maqsút bir hat jazdyrghan moldasyna-ay.

(«Moldasy» dep aqyn Tanjaryqty aityp otyr, – T.Q)

Búghan dәlel retinde Tanjaryqtyng myna ólenin oqyp kórelik:  

«Jarandar, jalghan emes osy sózim,
Toymaghan tamashagha shirkin kezim.
Ótken jaz, jaylau ýsti, altynshy aida,
Maqsútqa hatshy bolyp jýrgen kezim.
Búiryghy Maqsút bir kýn Bókeng jaqqa,

(«Bóken» dep qyzaydyng bógenbay ruyn aityp otyr, – T.Q)

Qarandar dushar bolghan isting tezin,
«Sýleymen, mampang Ysqaq tez kelsin» dep,
Audyngerge bardym jalghyz ózim.
Astymda jarap jýrgen jiyren jorgha,
As-suyn el isherde jettim zorgha.
Is shúghyl, uaqyt tyghyz, búiryq solay,
Bolmasa qonbas pa edim orta jolgha.
Aynalyp bir túmsyqqa shygha kelsem,
Ot shyqty jarqyldaghan qalyng orda.
Qalyng at mama aghashta baylauly túr,
Top etip týse qaldy hatshy – molda»

(Tanjaryq tandamaly shygharmalary» I kitap, 201-202-bet. «Shynjang halyq baspasy», 1990 jyl, – T.Q)

Biz taghy Kódekting ólenine kezek berelik:
«Jolyqpay maghan nege ketedi» dep,
Ókpelep qalghan eken ol basynda-ay.
Sózine sóz qaytaryp jibereyik,
Iz qughan sonarshyday qar basylmay.
Auylyna biz barghanda ýiinde joq,
Jýr eken Daghytyda jol tosyp-ay.
(Maqsútty aityp otyr , – T.Q).
Kisiden baryp-kelgen súraghanda,
Bir qonyp jetedi eken jol basyp-ay,
Arasy qashyghyraq kóringen son,
Boldy alys kórisuge jol qashyq-ay.

«Qoydymmen aitystym» dep el jamandap,
Tanjaryq, ne qylayyn joldasyndy-ay!
Osy jerden orys jerge qashyp baryp,
Sodan alban kórmep pe edi kóz jasyndy-ay?!

Ozynghan Qoydym bolsa aqyn emes,
Jýrgen jan boyyn týzep, sәn basyp-ay.
Ketetin aqyn bar ed bor qaptyryp,
Izinde jasyratyn shang basyp-ay.

(«Ketetin aqyn bar ed bor qaptyryp» dep Albannyng sýiindik ruynyng kelini Ásel aqyndy aityp otyr, – T.Q)

Bәlky  ol sol siyqty boldy ma eken,
Týlkining әn aitqyzghan qarghasynday.
Súradym keyin kelgen Súranshydan,
«Bar depti aitysqanda sol qasymda-ay».
«Jamandap eldi syrttan ózi aitypty,
Aghayyn jalghan sózge nanghansyng ba-ay».
Óleni bir-eki auyz bar kórinedi,
Jylqynyng ýsh ayaqty jorghasynday.
Saryny serpinine juyqtamay,
Baghdaryn kete almaghan dәl basyp-ay.
Ádep pe auyz eki aitys etip,
Basqany kókimegi aljasyp-ay?

«Tanjaryq bir yqtasyn tapqan eken,
Shirigen qaraghaydyng qordasynday.

(«Yqtasyn» dep Maqsútty aityp otyr, – T.Q).

Ózine tiyer sózdi boljamaghan,
Búqanyng aqylyng bar dorbasynday.
Salmaqtap aq-qarasyn salmaqtaghanda,
Áueli tazalap al óz basyndy-ay.
Qoyynday saudagerding borysh úrghan,
Jylqynyng aiybyng bar tanbasynday.
Bilermen jaqsy jigit bolsa eger,
Jamandap ruly eldi qorlasyn ba-ay.
Halyqtyng týgel bәrin shynaghanday,
Qytaydyng kelip pe eken oljasyn-ay.
Jauabym oghan aitar tolyp jatyr,
Pesheti túra túrsyn auzy ashylmay».

Tanjaryqtyng Qytaydan qashyp baryp, naghashylaryn qara tútyp 1922-1925 jyldary Narynqol, Kegen ónirinde panalaghany bar. Sol kezde auyl arasyndaghy toyda sәn qughan kerbezderding biri Qoydymgha kezdesip, birer auzyz sólesip qalghany aitylady. Keyin Tanjaryq eline kelgende aldyna qaghaz jayyp, qolyna qalam alyp janaghy әngimeni damytyp «Aytys» jasap 1931 jyly Audynger jaylauynda qayta jazyp júrtqa jayghan. Búl jayly sol tústaghy kóne kózderding bәri de aityp jýretin. Tanjaryqtyng aqyndyghy 1930 jyldan keyin baryp belgili bola bastaghyn, óte-móte Ýrimjidegi Gomindang týrmesine qamalghan tústa onyng aqyndyghy joghary dengeyge jetken. Búl turaly Tanjaryq tanushylar da osylay zerttep jazyp jýr.

– Bizding eldegi keybir Tanjaryq tanushylar Tanjaryqty «alashshyl» aqyn dep zertep jýr. Tipti «jekelegen alash arystarymen jýzdesip pikirlesti» dep zertegender de bar. Siz búl zertteuding qanshalyqty negizi bar dep oilaysyz?

– Tanjaryq – aqyn ghoy. Aqyn bolghanda daryndy, synshyl realist aqyn.  Qazirgi zaman qazaq әdebiyetining kórnekti algha basar demokrat ókilderining biri. Aqyndyghyna kóz júmugha kelmeydi. Alash arystarynyng qanday ókilderimen kezdeskeni, pikirleskeni turaly әli eshkim bilmeydi. Alashtyng ókilderi Narynqolda da bolghan ghoy, mýmkin solarmen kezdesken de shyghar. Keyin Múhtar Áuezov pen Iliyas Jansýgirovtyng Narynqolgha barghanyn bilemin. Biraq olar Tanjaryqqa kezdesti degendi estigenim joq. Al Kódek Maralbaymen kezdesken, pikirlesken, iydeyalas bolghan. Iliyas Jansýgirov aqyn Alban Asannyng ólenderin jinap, onyng alghy sózin jazyp 1920 jyldary shygharghan. Búl kitapqa sol kezde syilyq ta berilgen bolatyn.

– Endi ózinizdin shygharmashylyghynyz turaly aityp berseniz?

– Mening shygharmashylyghym dep eldi jalt qaratyp, tamsandyratynday ishteme istegenim joq. Kónilge kelgen nәrselerdi jazyp qoyamyn. Baspasóz, aqparat salasyna kóptegen shәkirtter tәrbiyelep berdim. Bir ólender jinaghym shyqty. «Altyndy tot shalmaydy» degen kólemdi zertteu enbegim ýsh ret basyldy. Búl kitapta qazaqtyng 2500 jyldyq әdebiyet tarihynyng basyn qúrap, zertep, zerdelep jazyp shyqtym. Qazir joghary mektepting әdebiyet fakulitetterinde oqulyq retinde ótilude. Jalpy oqyrmangha kitap dýkenderi arqyly satyldy. Odan qalsa Qazaqtyng til-jazu tarihy turaly jәne Kódek, Qojeke, Omarghazy Aytanúly, Qúrmanәli Ospanúly qatarly túlghalar turaly zerteu maqalalarym jaryq kórdi. Songhy kezderde rulardyng shejiresin jazu nauqangha ainalyp ketti ghoy, soghan ara-túra qatysyp jýrmin. Shejire jinau, ony jazugha kómektesip jýrmin. «Alban shejiresinin» aqylshylarynyng birimin. Búl da ózin-ózi tanu ýshin kerek tanymdyq dýniyeler ghoy. Keyingi úrpaqtar ózining tegin bilip, úmytpay jýrse bolghany.

– Otbasynyz turaly aita ketseniz?

– Tórt balam bar. Ýsheui – qyz, bireui – úl. Ýlken qyzym búryn Shynjang jastar baspasynda istegen, Qazir Qúljasaghy «Ile jastary», «Ile órenderi» redaksiyasynda redaktor bolyp júmys jasaydy. Ekinshi qyzym bank salasynda júmys jasaytyn qarjyger, ýshinshisi úl edi ol da qyzmet istep jýr, kenje qyzym Jastar baspasynda júmys isteydi. 5 jiyen, bir nemerem bar.

Balalarymnyng anasynyng aty – Gýlinsa. Onyng últy – úighyr, tegi –  qashqarlyq. Tarymnan qaytyp kelgennen keyin Múnghúlkýrede biraz jyl túrdym. Sonda tanysyp ýilengen edik. Úighyrdan ýilengenderding kóbining balalary úighyr bolyp keti. Qúdaygha shýkir mening balalarym odan aman. Úighyrgha kýieuge shyqqany da joq, úighyrdan alghany da joq. Óitkeni jengenning ózi qazir qazaq bolyp ketti. Qazaq tilinde taza sóileydi, qazaqtyng salt-sanasyn jaqsy biledi. Osy qalada jýrgen qazaq әielderding keybireui qúda kýtetin bolsa, ólim-jitim jóneltetin bolsa: «Qazaqtyng salty qanday edi, Gýlinsa?» – dep osydan kelip súraydy. Men kýlip ketem de, – Senderding әkelering de qazaq, sheshelering de qazaq, ózdering de qazaqsyndar búl úighyr әielden kelip aqyl súraghandaryng qalay, – desem. Olar: – Gýlinsa bizden jaqsy biledi, biz bilmeymiz emes pe, – dep qaryq bolyp kýledi. Gýlinsa mektepte múghalim bolyp júmys jasap, odan qazir demalysqa shyqty.

– Ángimenizge raqmet!

Súhbatty jýrgizgen Álimjan Áshimúly

Abai.kz