جالعاسى

باسى: «مۇقاعالي قىتايداعى قازاق پوەزياسىنا ۇلگى بولدى»

ءتالىپباي قاباەۆ، باسپاگەر، اقىن، زەرتتەۋشى:

– كودەكتىڭ «ساسان اۋىلىنا بارعاندا» دەگەن ولەڭىڭىنىڭ تاريحي ارتقى كورىنىسىنە قىسقاشا توقتالا كەتسەڭىز؟

– 1980 مامىر ايىندا شىڭجاڭ ادەبيەت-كوركەمونەرشىلەر بىرلەستىگى جاعىنان كودەك بايشىعانۇلى مارالبايدىڭ ەل اراسىندا ايتىلىپ جۇرگەن ولەڭ-جىرلارىن جيناۋ ءۇشىن ارنايى ساپارمەن ىلەنىڭ مۇڭعۇلكۇرە اۋدانىنا، ونىڭ اقدالا اۋىلىنا باردىم. ويتكەنى بۇل اۋىلدىڭ اكىمشىلىگىندە بالاسى ايتۋعان بار ەدى. ول اكەسىنىڭ ءبىرسىپىرا ولەڭدەرىن جاتقا بىلەتىن. ودان باسقا جىلقىشى قاشقىنباي، قويشى قايىڭباي دەگەن كىسىلەر دە بىلەدى دەپ ەستىگەم. سەنىپ بارعانىم، كوبىنشە وسى كىسىلەر بولاتىن. بارعان سوڭ اۋىلدىڭ اكىمى اتىقان: تەرىسكەيدە (قازىرگى ۇزىنبۇلاق اۋىلى) ءادىلباي دەيتىن مولدانىڭ دا كوپ بىلەتىنىن ايتتى. ءارى وسى كىسىلەردى شاقىرتىپ اڭگىمەلەسۋ ورايىن جاراتىپ بەردى. اڭگىمەلەسۋ بارىسىندا كودەك اقىننىڭ مۇڭعۇلكۇرە وڭىرىنە كەلگەن سوڭ ەل ىشىنە جاساعان ەكى ساپارى ەرەكشە ەكەنىن بايقادىم. ونىڭ ءبىرى – اكىمقۇلدى ەرتىپ «تۇرعىن ەلدى ارالاۋى»، ەندى ءبىرى – «توعىزتاراۋ، كۇنەستى ارالاۋى» ەكەن. اكىمقۇل ەرتە قايتىس بولعاندىقتان مۇمكىندىك بولمادى. ەكىنشى ساپارىن بىرگە باسقان ءادىلباي مولدامەن وسى ورايدا اڭگىمەلەسكەن ەدىم. باعانادان بەرى ايتىپ كەتكەن دەرەكتەردىڭ ءبارىن وسى ءالىمباي مولدانىڭ ايتىپ بەرگەن اڭگىمەسىنىڭ جەلىسىمەن ايتىپ وتىرمىن. ال ەندى ءالىمباي مولدانىڭ توعىزتاراۋ مەن كۇنەسكە ساپارىنىڭ قالاي باستالعانىن ونىڭ ءوز اۋزىنان باياندايىن:

– ەل جايلاۋعا شىعىپ بولعان كەز ەدى. جاڭىلماسام 1932 جىلى بولاتىن. ءبىر كۇنى ويدا جوق جەردەن بىرەۋ ماعان، سەنى كوكەڭ («كوكەڭ» دەپ كودەك اقىندى ايتىپ وتىر، – ت.ق.) شاقىرىپ جاتىر دەگەن سوڭ باردىم. ۇيلەرىندە ءبىرسىپىرا كىسىلەر بار ەكەن، – دەپ باستادى اڭگىمەسىن ءالىمباي مولدا. ول ارى قاراي اڭگىمەسىن ساباقتاپ:  – كوكەم ماعان: – كەلدىڭ بە؟ – دەدى.

– كەلدىم، كوكە، – دەدىم. ازدان سوڭ كىسىلەر تاراستى. كوكەڭ ماعان:

– جاعدايىڭ كەلە مە، مەنى توعىزتاراۋداعى دارۋباي، ءاناپيا،نۇرساپالار تاعى دا شاقىرىپ، كەلگەن بىرەۋدەن حات جىبەرىپتى. جاعدايىڭ كەلسە بىرگە بارىپ قايتايىق، – دەدى.

– مەن تۇتقيىلدان ايتىلعان بۇل سوزگە نە دەرىمدى بىلمەي توسىلىپ قالىپ ەدىم:

– جاعدايىڭ كەلمەسە، وندا باسقا بىرەۋ بارار، – دەدى سولعىنداۋ.

– بارسام بارايىن، كوكە، – دەدىم مەن ول كىسى رەنجىپ قالدى ما ەكەن دەگەن ويمەن، – بىراق دەرەۋ جۇرە قويۋعا...

– وي، بۇگىن جۇرە قوياتىنداي نەمەنەگە ابىرجىدىڭ، كەلەر سارسەنبىگە دەيىن دايىن بولساڭ بولدى، – دەدى كوكەڭ ريزا بولىپ.

– تۇسكە تاياۋ كوكەڭ بىزدىكىنە كەلدى. مەن دە دايىن تۇرعان ەدىم، ءجۇرىپ كەتتىك.

كوكەڭنىڭ استىندا سول كەڭەس وداعىندا جۇرگەندە باپتاپ ءمىنىپ جۇرگەن، ءبورى ماڭىسى بار كۇرەڭ توبەل، جۇرگەن سايىن شۇلعىي باسىپ جايتاڭ قاعادى. مەنىڭ استىمدا تور جورعا، بۇدا كەڭەس وداعىنان كەلگەن. ەنەسى سولتانقول قاجىنىڭ جىلقىسىنىڭ تۇقىمى.

بۇل جىلى كوكەڭنىڭ كوڭىلى كوتىرىڭكى ەدى. ونىڭ سەبەبى، ءبىرى – كەڭەس وداعىندا قالعان جاقىن تۋىستارى – يگەنباي اۋىلى. جانسەركەنىڭ بەردىقۇلى، شويقى مولدانىڭ ساۋقىمبەك قاتارلى بالالارى، تاعى باسقا ايتتىڭ اۋىلدارى تۇگەلگە جۋىق كەلىپ كوكەڭنىڭ كوڭىلى ورنىنا تۇسكەن ەدى. ەندى ءبىرى – جاڭا كەلگەندەگىدەي ەمەس، تۇرمىستارى دا وڭالا باستاعان. ەسىگىنە ەكى-ءۇش بۇزاۋ بايلانىپ، سويىس ۇساق مال جيناپ، الداعى جىلدارى قوناققا لاق سويا المايتىن كۇيسىز حالدەن قۇتىلىپ ەدى.

ءبىز ءبىر جۇماداي توعىزتاراۋدا ايالداپ، باسى كەشەگى كۇنى كەڭەس وداعىنداعى الجاننىڭ بولىسى بولعان رازاققا امان-سالەم جاساپ، ەندىگى بەت بەتالىستى كۇنەسكە بۇردىق. كوكەڭنىڭ اۋەلگى ويى دا وسى بولاتىن. ماعان:

– قىزايدىڭ كىندىكتى، نۋ جەرى كۇنەس دەسەدى. وندا ساسان دەگەن ارۋاقتى بي ءوتىپتى. بايلىعىنا سالتاناتى ساي دەگەندى دە ەستيمىز. ايتتىڭ تۇرلىقوجاسىنان، قىزىلبورىكتىڭ ەرسارىسىنان قالاي ەكەن كورسەك. تاعى ءبىر جاعىنان، تاڭجارىق دەيتىن اقىن جىگىت انا جىلدارى قۇسىق ناعاشىلارىنا بارىپ كوپ جۇرگەن، البانعا بالداي باتىپ، سۋداي سىڭگەن ەدى. سول ازامات قويدىممەن ايتىسىپتى، وعان دا جولىعايىق، – دەدى.

بۇل ساپارعا كوكەڭنىڭ وسى ءسوزى باستاۋشى بولدى. وندا بارعان سوڭ اۋەلى تۇسەتىن ادامداردى، ولاردىڭ قونىستارىنا دەيىن بۇرىن بارعانداردان ابدەن ءبىلىپ العان ەكەن. بىرەۋى – الپىسباي زاڭگى. العانى ايتتىڭ قىزى. ەندى بىرەۋى تالدىداعى ح زاڭگى. بۇل دا ايتتان قىز الىپتى.

توعىزتاراۋدىڭ شاشىسىنان شىققان كۇنى ح زاڭگىنىڭ ۇيىنە قونىپ، قايتا اينالعاندا كەلەتىن بولدىق تا ىلگەرى كەتتىك (بۇل ح زاڭگىنىڭ اتىن سول اڭگىمە ۇستىندە ءادىلباي ايتقان ەدى. ەستەن كوتەرىلىپ كەتىپتى، – ت.ق). الپىسبايعا بارا جاتىپ شاپقىنىڭ اقوزەنىندە وتىرعان ساسان اۋىلىنا بۇرىلدىق.

بىرەۋلەردەن ماقسۇتتى سۇراپ ەدىك، ول كىسىنى: «داعىتى اسۋىندا ءجۇر، جاقىنان بەرى ۇيىندە جوق»، – دەدى. سودان سوڭ ول ادامنان سۇراپ-بىلگەن سوڭ جايىربەك ماڭپاڭنىڭ («ماڭپاڭ» (باڭماڭ) – ءمانساپ اتى، قىتاي تىلىندە اقىلاقشىنىڭ كومەكشىسى دەگەن ءسوز. – ءا.ءا) ۇيىنە تۇستىك. اتىمىزدى الاسالاۋ كەلگەن قارا جىگىت ۇستادى. ۇيگە سالەم بەرىپ كىردىك. ەسىكتەن كىرگەندە وڭجاقتا اعاش توسەك بار ەكەن. جايىربەك ماڭپاڭ سوعان ارقاسىن بەرە وتىرىپتى. توردەگى بىرنەشە اداممەن اڭگىمەلەسىپ وتىر ەكەن. ەسىكتەن سالەم بەرگەن بىزگە ءبىر قارادى دا سالەمىمىزدى سەلقوستاۋ الدى. بارىپ ءبىز توردەگى ادامداردىڭ اياق جاعىنان ورىن الدىق. ول بىزگە: «نە قىلعان ادامسىڭدار» دەگەندەي تاعى ءبىر قارادى. كوكەڭ كەلگەن جايدى باسالقى، جاي وتىرىپ ايتىپ كەلدى دە: «قىسقاسى سىزدەرمەن تانىسايىق، بىلەيىك، كورەيىك دەپ كەلدىك»، – دەپ ەدى. مامپاڭ ىستىق ىقىلاس كورسەتپەدى. «بۇل قالاي؟» دەگەندەي كوكەڭ ماعان قاراپ ەدى، مەن ەسىك جاقتى كورسەتىپ ىمدادىم. مۇنىم: «كەتەيىك» دەگەنىم بولاتىن. سونان سوڭ ورنىمىزدان تۇرىپ سىرتقا بەتتەدىك، اتقا كەلدىك. الگى الاسا بويلى قارا جىگىت بىزدەن وزىپ بارىپ اتتى شەشتى دە كوكەڭە قاراپ:

– ءسىز وسى كودەك اقىن ەمەسسىز بە؟ – دەدى كۇلىمسىرەپ.

– ءيا، – دەدى كوكەڭ وعان. «مەنى قالاي تانيدى» دەگەندەي تاڭىرقاپ قاراپ.

– بۇل كىسىنىڭ مىنەزى وسىنداي، رەنجىمەڭىز، – دەدى.

اۋىلدان ۇزاپ شىققاندا ارتىمىزدان، «توقتاشى، توقتا!» دەپ بىرەۋ قۇيىن-پەرىن بولىپ شاۋىپ جەتتى. ءدال ءبىر جاياۋ جۇرگىرىپ كەلگەن كىسىشە القىنىپ:

– وي، ارتقا قايتاتىن بولدىڭىزدار، – دەيدى.

– نەگە؟

– ماڭپاڭ سىزدەردى شاقىرادى.

– نە دەپ.

– جاڭا ءسىزدىڭ كودەك اقىن ەكەنىڭىزدى بىلمەي قالىپتى. مەن ول كىسىگە ءسىزدىڭ جايىڭىزدى ايتقان سوڭ شاقىرىپ كەل دەدى.

– سول ما؟

– سول.

– سول بولسا ءبىز قايتىپ بارمايمىز. اتاسىنىڭ ارۋاعىن ەستىپ تانىسىپ، بىلىسەيىك دەپ كەلسەك، مۇنىكى نە قىلىق؟ – دەدى كوكەڭ كۇرەڭىتىپ، – بىراق ساعان راقمەت، يمان ءجۇزدى بالا ەكەنسىڭ، سەن رەنجىمە، قاراعىم قايتا عوي، – دەدى.

– مۇندايدا بۇرىلاتىن كوكەڭ بە، ءجۇردى دە كەتتى. بىراق جىگىت قالاتىن ەمەس،

– بارماساڭىزدار مەنەن كورەدى عوي. ءجۇرىڭىزشى، اقىن اعا! – دەيدى جالبارىنىپ. اقىرى جىگىتتىڭ كوڭىلى دەدى عوي دەيمىن، كوكەڭ:

– بولادى. ءتىلىڭ قالماسىن، قاراعىم، – دەپ اتىنىڭ باسىن كەرى بۇردى.

ءبىز قايتا كەلگەندە جايىربەك سىرتتا تۇر ەكەن. اتتان تۇسكەن ءبىزدى ۇيىنە باستادى.

– باعانا، جولىڭ بولعىرلار، جوندەرىڭدى ايتساڭدار بولماي ما، وسىدان ءبىراز جەردە ءبىر اقىن قاتىن بار ەدى، الدىرىپ سونىمەن ايتىستىراتىن ەدىك قوي، – دەدى. قارقىلداپ كۇلىپ. شاي كەلدى. شاي ءىشىپ وتىرعاندا:

– قاپ! – دەدى، الدە نەگە وكىنگەن كىسىشە، – الگى قاتىندى العىزساق بولعانداي ەكەن، تاماشاسىن كورەتىن!

«قاپ!» دەگەندە ءبارىمىز جالت قاراسقامىز. ونىڭ جايىن بىلگەن سوڭ ۇندەمەي جايىمىزعا وتىرا بەردىك. سونان ءبىر كەزدە:

– ءاي، سول قاتىن بار ما ەكەن دەشى، – دەدى الگى جىگىتكە قاراپ.

– جوق، توركىنىنە كەتسە كەرەك.

– توركىنى كىم ەكەن؟

– بىلمەدىم.

– توركىنى كىم عوي دەيسىڭ، نە ماتاي، نە البان شىعار!

– بىلمەدىم.

– سەنىڭ بىلگەنىڭ كىمگە ءدارى؟

– ...

– ەڭ بولماسا الگى تاڭجارىقتىڭ بولماعانىن قاراشى! وسىندا تاڭجارىق دەگەن اقىن بار. سول بولسا دا بولا بەرەتىن ەدى. ونى سەندەر بىلەسىڭدەر مە؟ ول بولسا ءبارىن ولەڭگە قوسىپ ايتۋشى ەدى.

ەتتە كەلدى. تاماقتانىپ، كەشىندە سول ۇيدە ەرۋ بولىپ، ەرتەسى اۋىلدان شىعا بەرە:

   «ءبىر بالا بار – اكەگە جەتە تۋادى، ءبىر بالا بار – اكەدەن اسا تۋادى، ءبىر بالا بار – اكەدەن قاشا تۋادى»، «جاماننان تۋعان جاقسى بار – ادام ايتسا نانعىسىز، جاقسىدان تۋعان جامان بار – ءبىر اياق اسقا العىسىز»

– مىنا كىسىنىڭ اڭگىمەسى قىزىق ەكەن، – دەدىم مەن كوكەڭە قاراپ. كوكەڭ كۇلدى دە:

– وندايلار كىمدە جوق. باياعىدا ءوزىمىزدىڭ تۇگلەنباي وسىدان قانشا ارتىق ەدى. سودا بولىس بولعان. «جاقسى اكەنىڭ ارۋاعى جامان بالاعا قىرىق جىل ازىق» دەگەن سول. «ءبىر بالا بار – اكەگە جەتە تۋادى، ءبىر بالا بار – اكەدەن اسا تۋادى، ءبىر بالا بار – اكەدەن قاشا تۋادى»، «جاماننان تۋعان جاقسى بار – ادام ايتسا نانعىسىز، جاقسىدان تۋعان جامان بار – ءبىر اياق اسقا العىسىز» دەيتىن اتام قازاق ءسوزى بەكەر ايتىلماعان. ەرتەدە ۇزاق ايتىپتى دەگەن ءسوز ءالى ەسىمنەن كەتپەيدى.

بىردە جامەڭكە مەن ۇزاقتى ارداقتاپ، القاعان جۇرت ىشىنەن بىرەۋ ۇزاقتان:

– ءبىزدىڭ الباندا جاكەڭ (جامەڭكەنى البان ەلى جاكە دەپ اتاعان) مەن ءسىز ەكەۋىڭىزدەن مىقتى بار ما، بولسا ول كىم؟ – دەپ سۇراپتى. سوندا ۇزاق:

– ە قىزتالاق، جامەڭكە ەكەۋىمىز مىقتى بولساق نە ىسىمىزبەن، نە كۇشىمىزبەن مىقتى شىعارمىز، نە «اتالارى سونداي ەدى» دەرسىڭدەر. مەنشە الباندا تۋما مىقتى ءتورت جىگىت بار: ءبىرىنشىسى، جامبابادان شىققان سارسەنبايدىڭ اكەسى ەلشىباي اڭقاۋ، مومىن ادام ەدى. ءبىر جولى بۇركىتىن كوتەرىپ اڭعا شىعىپتى. كەلە جاتسا الدىنان ءبىر تۇلكى قاشا جونەلسە كەرەك. ەلشەكەڭ توماعالى بۇركىتىن ۇشىرىپ جىبەرىپتى. ەشتەڭەنى كورمەگەن توماعالى بۇركىت بارىپ اعاشقا سوعىلىپ، جەمساۋى جارىلىپ ءولىپتى. سول اڭقاۋ ەلشىبايدان تۋعان سارسەنباي ايتتى اۋزىنا قاراتتى. ەكىنشى، اعىمسارى جالپەتەك دەگەن كىسى جىلقىشى ەكەن. ءتۇن ىشىندە جىلقى كۇزەتىپ ءجۇرىپ ءبىر ءۇيىر بورسىققا كەزدەسەدى. سوندا: «بورسىق ادامنان كۇشتى بولادى» دەيتىن بىرەۋدىڭ ءسوزى ەسىنە تۇسە كەتەدى دە: «باتشاعار، قانشا كۇشىڭ بار ەكەن، كورەيىن!» دەپ بۇعالىعىن سىلتەپ قالسا، شالما بارىپ بورسىقتىڭ موينىنا ىلىنە كەتەدى. ءۇيىرلى بورسىق تىم-تىراقاي بولىپ جان-جاققا قاشا جونەلگەندە الگى بورسىق تىنىش تۇرىپتى، جۇلقىنباپتى. جۇلقىنباعان سوڭ وزىنشە: «ادامنان بورسىق كۇشتى بولادى  دەگەن بەكەر بولدى عوي»، – دەپ بەيعامدىققا تۇسكەندە بورسىق شالمانى جۇلقي تارتىپ تۇرا قاشىپتى. بەيعام تۇرعان جالپەتەك اتتان اۋىپ ءتۇسىپ موينى ءۇزىلىپ جان بەرىپتى. سول جالپەتەكتەن تۋعان ناقىسبەك الباننىڭ جارتىسىنان كوبىن باۋىراپ الدى. ءۇشىنشى، شوعان سىمتىكتىڭ اكەسى سايلىباي ساعال باۋ كەسپە ۇرى ەكەن. ءبىر كەدەي بايقۇس جالعىز سيىرىن سايلىباي ساعال ۇرلاپ كەتپەسىن دەپ قارا لاشىق ءۇيدىڭ ىشىنە، بوساعاعا بايلاپ قويىپ: «قۇداي، جالعىز سيىرىمدى سايلىباي ساعالدان ساقتا»، –  دەپ جاتىپ قالادى. سيىرى قىستان ەتتى شىققان سەمىز سيىر سىقىلدى. مۇنى سايلىباي ساعال «قاشان قولىما تيەر ەكەن» دەپ اڭدىپ جۇرەدى ەكەن. سول كۇنى كەلىپ تىستا تۇرىپ، الگى ءسوزدى ەستىپ تۇرادى. سول كۇنى الگى كەدەي بايقۇستىڭ ۇيىنە قونىپ جاتقان قوناق: «ءاي، انا سيىرىڭ سيسە سىدىگى شاشىرايدى، سىرتقا بايلاڭدار»،  –  دەسە، «ويباي، سايلىباي ساعال ۇرلاپ كەتەدى»، دەپ كونبەپتى. سوندا سايلىباي ساعال ءبىر جىڭىشكە شىبىقتى ۇشكىرلەپ جونىپتى دا، كيىزدى ءتۇرىپ جىبەرىپ، شيدەن وتكىزىپ، سيىردىڭ شابىنا تۇرتكىلەيدى. سيىر ءبىر ورنىندا تۇرا الماي تىقىرشىپتى، ۇيدەگىلەردى ۇيىقتاتپاپتى. اقىرى بولماعان سوڭ سيىردى شەشىپ، سىرتقا شىعارىپ جىبەرەدى. اڭدىپ تۇرعان سايلىباي ساعال قويسىن با، قاعىپتى دا جونەلىپتى. سول سايلىباي ساعالدان تۋعان سىمتىك بىزبەن ۇزەڭگى قاعىسىپ، يىق تىرەسەدى. ءتورتىنشى، قاساڭ، بۇل مەنىڭ ءوز تۋىسىم. مۇنىڭ اكەسىنە 4-5 ايعىر ءۇيىر جىلقى بىتكەن ەدى. بىراق ءومىر بويى جىلقىعا بۇت ارتپاي، وگىز ءمىنىپ ءجۇرىپ دۇنيەدەن ءوتتى. سودان تۋعان قاساڭ: «مەنىڭ بولىستىعىمدى الايىن دەپ ءجۇر»، – دەپتى. «جامانان تۋعان جاقسى بار – ادام ايتسا نانعىسىز»، – دەپ وسىنى ايت دەپتى.

«بيسميللا دەپ باستايىن، اۋەلى ءسوزدىڭ باسىنا» دەپ باستالاتىن داۋىستا كودەك اقىن:

«...ءوتىپ جاتقان دۇنيە-اي،

جاقسى-جامان بارشاڭنان.

ءبىر كەزەكتە باتىر بوپ،

قىلىشىڭنان قان تامعان.

ءبىر كەزەكتە شەشەن بوپ،

جاۋابىڭنان بال تامعان.

قاتارىڭا كەلگەندە

وزىپ ەدى قايسى البان؟

جەتپىس جەتى جاسىندا

دۇنيەدەن قايتاردا

اقبەيىتتىڭ باسىنان

ءبىر جالارعا جاي سالعان» – دەپ، سىمتىكتى ءارى باتىر، ءارى شەشەن، الباننان وزعان مىقتى ەتىپ كورسەتەدى.

كوكەڭنىڭ اڭگىمەسىمەن بولىپ، ءبىرتالاي جەردى ماندىتىپ ءجۇرىپ جىبەرگەن ەكەنبىز. كەزدەسكەن اۋىلدىڭ شەتىنەن كەلىپ ءجون سۇراپ ەدىك، ىزدەگەن الپىسبايىمىزدىڭ اۋىلى بولىپ شىقتى. ءۇيى اۋىلدىڭ باس جاعىن الا تىگىلگەن توبەدەي اق ءۇي ەكەن. ءوزى وتكەن جىلى تەكەس جاققا بارىپ، ونداعى جەگجات-جۇراتىن، قايىن جۇرتى ءبىزدىڭ ايت اۋىلدارىن ارالاپ قايتقان. اشىق-جارقىن، ەر كوڭىلدى، قالجىڭباس، سىمباتتى كىسى بولاتىن. ءبىز ماما اعاشقا ات بايلاپ جاتقاندا شىعا كەلگەن ول اڭىرىپ تۇرىپ قالدى:

– وي، مىناۋ كودەك قوي، – دەدى دە موينىن بۇرىپ، – ءاي، توركىنىڭ كەلدى، كودەك كەلدى! – دەدى داۋىستاپ.

ءبىز الپىسبايمەن قۇشاقتاسىپ كورىسىپ جاتقاندا تۋىسىمىز دا جەتتى ادىمداي باسىپ. كەلە-اق، كوكەڭدى باسساپ كورىستى. ونان مەنىمەن قول بەرىپ امانداستى. كوپكە قالماي اۋىلدىڭ شال-كەمپىر، قاتىن-قالاشى باستى دا قالدى. بۇل اۋىلدا ءبىر اپتانىڭ قالاي وتكەنىن بىلمەي دە قالدىق. كۇنەستىڭ شاپقى، اقوزەن، تەلعارا، ادۋىنگەن، ۇشكەپتەر، تەمىرلىك سىقىلدى جەرلەرىن ارالاپ، ءبىر اپتادان سوڭ قايتتتىق. بارعان-تۇرعان جەردە كوكەڭ ەلدىڭ جاي-كۇيىن كوزىمەن كورىپ، مۇڭ-زارىن قۇلاعىمەن ەستىدى.

قايتا قايتار جولدا ح زاڭگىنىڭ ۇيىنە كەلىپ تۇستىك. بۇل اۋىل دا ىنتىماعى-بەرەكەسى جاراسقان اۋىل ەكەن. بارعان كۇننىڭ ەرتەسى ەرتەڭگى شاي ۇستىندە زاڭگى كۇنەستەن قانداي كۇيدە قايتقانىمىزدى سۇرادى. كوكەڭ قولىنا دومبىرا الىپ، قاشانعى ادەدەتىنشە ىڭىلداپ وتىرىپ، دومبىرانىڭ قۇلاق كۇيىن كەلتىرىپ الدى دا:

– بۇل زامان بارىمىزدەن قالعالى ءجۇر،

ۇشى – ۇزىن، ءتۇبى – تەرەڭ جالعانى ءجۇر.

كەلۋى ءور – دۇنيەنىڭ كەتۋى – ىلدي،

كورسەتكەن ءبىر كۇن الدىن، ءبىر كۇن ارتىن،

اركىم-اق تىرشىلىككە الدانىپ ءجۇر.

زامانعا قايتىپ كىسى ناڭعالى ءجۇر، – دەپ زۋلاي جونەلدى. كوكەڭنىڭ «ساسان اۋىلىنا بارعاندا» دەيتىن ۇزاق ولەڭى وسى بولاتىن. بۇل ولەڭدى زاڭگى كوكەڭنىڭ وزىنە سالماق سالىپ جازدىرىپ الدى.

 – «كەي بايقۇس قۇم-سىركە بولعىڭ كەلسە،

ساساننىڭ اۋىلىنا بارداعى ءجۇر،

«تاسىعان توگىلەدى» دەگەن ءسوز بار،

جىگىتتەر ءتۇبىن بايقاپ اڭعارىپ ءجۇر»

بۇل ولەڭ رۋشىلدىقتان تۋىنداعان تولعاۋ ەمەس، قايتا سول كەزدەگى قازاق دالاسىنداعى قوعامدىق، الەۋمەتتىك جاعدايدى ءوز كوزىمەن كورگەن اقىننىڭ كوركەم تىلمەن شەبەر سۋرەتتەپ بەرۋى بولدى عوي. 

– كودەكتىڭ كۇردەلى وقيعاعا قۇرىلعان 40 شۋماققا جاقىن بۇل تولعاۋىندا تىلگە الىنعان ساسان اۋىلى عانا ەمەس، سول داۋىردەگى قازاق قوعامىنداعى ءمانساپتىلار مەن باي-ماناپتاردىڭ بارلىعىنا ورتاق اۋىلداردىڭ شىنايى بەينەسى كورىنەدى. اقىن تيىپتەستىرىلگەن بۇل اۋىل – ەكى اياعىن سالاقتاتىپ حالىقتىڭ موينىنا ءمىنىپ العان باي-شونجارلار مەن ازۋلى بايلارىنىڭ ورداسى بولىپ سۋرەتتەلەدى. مۇندە ەشقانداي رۋشىلىق سارىندى بايقاي المايسىز. ماسەلەن:

«بەستوبە، تالدى، شاپقى جەرىن كورىپ،
ولەڭنىڭ باس-اياعىن بولجالى ءبىر.
بەگىمبەت، دەربىس دەگەن ەكى رۋلى ەل،
سىڭسىعان قالىڭ وسكەن ورمانى ءبىر.
تورعاۋىت دەگەن موڭعول بولادى ەكەن،
وسىمەنەن شەكارالاس ارجاعى ءبىر.
قاتىن حاننىڭ قالماعى دەيدى ەكەن،
ارادا بىتىسپەگەن جاڭجالى ءجۇر.

بولعانمەن سىرتى ءبۇتىن، ءىشى ءتۇتىن،
ساساننىڭ اۋىلىنداي پورمالىڭ تۇر.
سىرتىنان اركىم ايتىپ ماقتاۋشى ەدى،
ۇلگىلى جاقسى اۋىل دەپ وردالى ءبىر.
بۇرىنعى ماقتاۋىنا قاراعاندا،
بارعان ەل شىنىن ايتپاي قورعانىپ ءجۇر...».

«...نۇپتەبەك بۇرىن ولگەن دەپ ايتادى،
ودان دا ءار الۋان ءسوز قالىپ ءجۇر.
ولەڭشىڭ اتتانقىراپ ايتپاي كەتتى،
ايتپەسە تالاي جەرگە بارعالى ءجۇر.
ەركىنبەك پەن جايىربەك اعايىندى،
ساساننىڭ بەل بالاسى ول-داعى ءبىر.
شىنجىر بالاق، شۇبار ءتوس شونجارىڭ ءجۇر،
تاراعان بەس قاتىننان بەس اۋىل بوپ،
ون ءۇش ۇل ون ءۇش مىڭ ەل قولعا الىپ ءجۇر.
بايلىق، ءمانساپ سولاردىڭ ءبارى وزىندە،
ەسەپسىز ءتورت تۇلىكتەن مال باعىپ ءجۇر...».

«...ماقسۇتتى كورگەنىم جوق، ەستۋىم بار،
شەرىكپەن داعىتى جول باعىپ ءجۇر.
«ىلاۋ ات، قوي، سيىردى اسكەرگە بەر»،
دەيدى دە ارجاعىنان پايدا الىپ ءجۇر.
ءجۇز قويدان، ون ءبىر وگىز، ون قارادان،
كۇنىنە بەس ءجۇز باستان ايدالىپ ءجۇر.
ايىرىلىپ ات-تونىنان قۇر قالىپ ءجۇر.
تۇتىنگە بەس قاپ تارى قارالاتىپ،
سارقىتى اۋىلىندا مول قالىپ ءجۇر،
ارتىلتىپ تورعاۋىتقا بىلاي ساتىپ،
جۇرگەننەن ارى-بەرى ولجا الىپ ءجۇر.
بىرەۋگە بىرەۋ سىرىن ايتپاسا دا،
دۇربىمەن قاراعانداي بولجانىپ ءجۇر...».

«...ءبىر-ەكى شابارمانىن مەندە كوردىم،
ەلىنەن جۇيرىك پەنەن جورعا الىپ ءجۇر.
مال الىپ ارجاعىنان پايدا كورگىش،
ايىرىلىپ ات-تونىنان بور قالىپ ءجۇر.
بىرەۋدىڭ  پالەن اتىن اپ كەل دەسە،
ەرىكسىز ۇرادى ەكەن شالمانى ءبىر.
ىرىسقۇت سوياتۇعىن كەرەك بولسا،
ارجاعى قوي، سيىرعا جالعانىپ ءجۇر.
كىسىنىڭ قورا-جايىن تارتىپ الىپ،
اركىمگە تيەدى ەكەن زاردابى ءبىر.
ۇلىقتان ماقسۇت  قيىن جولىقتى دەپ،
ەلىنىڭ ءبارى جىلاپ زار قاعىپ ءجۇر»، – دەسە، جانە:

«ساساننىڭ ەركىنبەگى – مىناۋ دەيدى،
تىلتيعان قارا كىسى پورمالى ءجۇر.
الاسا شارشى كەلگەن سۇيەگى بار.
جايالى سارى ات مىنگەن جورعالى ءجۇر،
كۇيەۋىن ولقىسىنىپ بارماي جۇرگەن،
اۋەزىن مۇراتبەكتىڭ العالى ءجۇر.
جايىربەك ءبىر اعاسى ماڭپاڭ ەكەن،
كوزىنىڭ شايتانى بار شامدانىپ ءجۇر.
كورىمدىك كورگەن ەلدەن سۇرايدى ەكەن،
بارعان جان پۇلىڭ بولسا قامدانىپ ءجۇر.
ءبىر اۋىز ءسوزدىڭ ءجونىن ايتار بولساڭ،
قاق باسقا قامشىمەنەن سالعالى ءجۇر...».

اقىن بۇدان بىلاي جانە تەرەڭدەپ:

«...وتىنشى، سۋشى بولىپ ءبىرتالاي ءجۇر،
ءومىرى جوقشىلىقپەن جالدانىپ ءجۇر.
ۇستىندە ءىلىپ الار لىپاسى جوق،
ايتەۋىر تاماعى ءۇشىن جان باعىپ ءجۇر.
اقىسىن شىعىسىنا بىلاي وراپ،
كەدەيدى ومىرىنشە مالدانىپ ءجۇر.

ىستەيتىن باسقا امالى بولماعان سوڭ،
بىلمەستەن نە قىلارىن داعدارىپ ءجۇر.
«وسىدان قايتىپ كەكتى الامىز؟» دەپ،
تىستەۋلى اۋزىندا بارماعى ءجۇر.
كىسىنى كىسى بايقاپ بىلەدى عوي،
ىشىندە تالايىنىڭ ارمانى ءجۇر.

قۋىرىپ تارى تۇيگەن وڭكەي قاتىن،
ءبىر-ەكەۋ تەزەك تەرىپ جان قالىپ ءجۇر.
تارتىپ پۇل مەن شايىن نەسيەگە،
التىنعا مىس پەن جەزىن اۋدارىپ ءجۇر.
سۇراقشى، ىزدەۋشىسى بولماعان سوڭ،
ايتەۋىر تالاي سورلى ساندالىپ ءجۇر.
مالى جوق ناشار ادام قارىز الىپ،
قانىڭدى ودان كەيىن سورعالى ءجۇر.
«وبالسىز جانى اشىماي الادى» دەپ،
جاعاسىن اركىم ۇستاپ تاڭعالىپ ءجۇر»، – دەي كەلىپ اقىن:

«...وسىمقورلىق، تاكاپارلىق، ساۋداگەرلىك،
بايقاسام كاسىبىنە سول جاعىپ ءجۇر.
قورلىق-زورلىق پالەنىڭ ءبارى وسىندا،
كەدەيدى قۇتقارمايتىن قارماعى ءجۇر،
جاقسىلىق ءبىر كىسىگە ارتىلماپتى،
مالدى دا زۇرعانسۇمىن سول باعىپ ءجۇر.
كەي بايقۇس قۇم-سىركە بولعىڭ كەلسە،
ساساننىڭ اۋىلىنا بارداعى ءجۇر،
«تاسىعان توگىلەدى» دەگەن ءسوز بار،
جىگىتتەر ءتۇبىن بايقاپ اڭعارىپ ءجۇر»، – دەيدى. بۇل ەزىلگەن حالىققا اياۋشىلىعىن، كەيىنگى جاستارعا اقىل-كەڭەسىن، وسيەتىن بىلدىرەدى.

«كوكەڭە سول ماقسۇت اقالاقشىدان حات كەلىپتى دەپ ەستىدىك. كوكەڭ وسىدان كەيىن «جاۋاپ حات» دەگەن ولەڭىن جازىپ، ونى شۇيكە ارىنبەكتەن ماقسۇت پەن تاڭجارىققا جىبەرىپ بەرەدى»

– كودەكتىڭ كۇنەسكە بارعان وسى ساپارىندا اقىن تاڭجارىققا جولىعۋ ويى بولعان دەدىڭىز. سوعان قاراعاندا كودەك پەن تاڭجارىق ءبىرىن-ءبىرى بۇرىننان جاقسى بىلەتىن بولدى عوي؟

– كودەكتىڭ كۇنەسكە بارعان ساپارىن، ولاردى قۋعىنشىلاردىڭ قۋىپ، توعىزتاراۋداعى دارۋباي اقىلاقشىسىنىڭ اق ورداسىنا كەلىپ جان ساۋعالاعانىن وسى ءتىرى كۋاگەر ءالىمباي مولدانىڭ ماعان ايتىپ بەرگەن اڭگىمەسىنىڭ جەلىسىمەن ايتىپ وتىرمىن. ەشقانداي الىپ-قوسقان جەرىم جوق. كودەكتىڭ تاڭجارىققا جولىعۋ ويى بولعانى راس. كودەكە ات قوسشى بولىپ جۇرگەن ءالىمباي مولدا: «كوكەڭ بۇل ساپارىنا، اسىرەسە دارۋبايمەن بولعان اڭگىمەلەرىنە قاتتى ريزا بولدى. بار وكىنگەنى تاڭجارىقپەن كەزدەسە الماعانى بولدى»، – دەگەن ەدى.

ءالىمباي مولدا اڭگىمەسىن ودان ارى ساباقتاپ: «تاڭجارىق اقىن ساسان ءبيدىڭ كەيبىر بالالارىنىڭ قارا حالىققا جاساعان زورلىق-زومبىلىعىنا قارسى كەلگەنى ءۇشىن قولعا العىزاتىن بولعاندا قازاقستانعا نۇپتەبەك ساسانۇلىنىڭ «سەتىك كوك» دەگەن جۇيرىك اتىن ۇرلاپ ءمىنىپ قاشىپ وتكەن ەكەن. وندا ەكى-ءۇش جىل تۇرىپ، «ءتۇپ ناعاشىم» دەپ البان اۋىلدارىندا ءجۇرىپتى. سوندا كوكەڭ اۋىل اكىمى ەكەن. قارقارادا بۇلار تانىسىپ، كوپ بىرگە بولىپتى. ولەڭ-تويلاردا بىرگە ولەڭ ايتىپتى. سودان بايسەيىت اۋىلىنىڭ كەلىنى قويدىم دەيتىن ولەڭشى ايەلمەن ايتىسىپتى. كەيىن ەلىنە قايتىپ كەلىپتى. كەلسە نۇپتەبەك اتىن داۋلاپ، تاڭجارىقتى ۇستاتپاق بولىپتى. سودان سوڭ تاڭجارىق اقىن كۇنەستەن قاشىپ تەكەس، مۇڭعۇلكۇرە، نىلقى، ءسۇيدىڭ جاقتاردا ەل ارالاپ ءجۇرىپتى. سودان سوڭ الپىسباي اقالاقشى مەن ەلى اراعا ءتۇسىپ ارەڭ زورعا ءبىتىم بولىپ اۋىلىنا قايتقان ەكەن.  كوكەڭ سوعان تاڭجارىقپەن سويلەسسەم دەپ كۇنەسكە بارۋدىڭ ءبىر جاعى وسىعان دا بايلانىستى ەدى. بىراق تاڭجارىق داعىتى اسۋىندا ماقسۇتپەن بىرگە جۇرگەندىكتەن جولىعا الماي وكىنىپ قايتتى.

سودان ارادا بىرنەشە اي وتكەندە كوكەڭە سول ماقسۇت اقالاقشىدان حات كەلىپتى دەپ ەستىدىك. كوكەڭ وسىدان كەيىن «جاۋاپ حات» دەگەن ولەڭىن جازىپ، ونى شۇيكە ارىنبەكتەن ماقسۇت پەن تاڭجارىققا جىبەرىپ بەرەدى. ويتكەنى ارىنبەكتەر كەڭەس وداعىنان بوسىپ كۇنەسكە بارعاندا ساسان ءبيدىڭ نۇپتەبەك دەگەن بالاسى ارىنبەكتىڭ قارىنداسى ءسۇيىمدى العان ەكەن. ارىنبەكتەر تەكەسكە كوشىپ كەلگەن سوڭ دا ولاردان قول ۇزبەگەن، ۇنەمى بارىپ-كەلىپ تۇرعان...»، – دەدى.

«ءوزءىڭ ويلاپ كءورشءى, ءوز ەلءىنەن قۋعىن كءورءىپ، ناعاشىسىنان تياناق تاپقان اقىن تاڭجارىق البان ەلءىن قالاي عانا دءاتءى بارىپ جامانداپ ءولەڭگە قوسادى. ولاي بولۋ مءۇمكءىن بە؟»

– قازءىرگءى تاڭجارىق  تانۋشىلار «تاڭجارىق الباننىڭ ءايگءىلءى اقىن قىزى قويدىممەن ايتىسىپ، ونى جەڭدءى» دەپ زەرتتەپ جءۇر. بءىراق كءودەكتءىڭ «جاۋاپ حات» دەگەن ءولەءڭىندە قويدىمدى اۋىل اراسىنداعى جاي ءولەڭشءى ءايەل رەتءىندە سۋرەتتەيدءى. وسىعان سءىزدءىڭ پءىكءىڭىز قالاي؟

– بۇل ءسوزىڭنىڭ جانى بار. قويدىمنىڭ وسى ايتىسىنان، باسقا كەرەمەت دۇنيەلەرىن كورگەمىز جوق. مۇمكىن قويدىم تاپبەرمەدە ءسوزدى تاۋىپ ايتاتىن سۋىرىپ سالما اقىن دا بولعان شىعار. نەگىزىنەن ونىڭ اتىن شىعارىپ، ايگىلى اقىن جاساپ جۇرگەن تاڭجارىق قوي.

قازاقستانداعى تىلەۋجان ساقالوۆ دەگەن ادام تاڭجارىقتىڭ ولەڭدەرىن قۇراستىرىپ ءبىر كىتاپ شىعارىپتى. سونىڭ ىشىندە «تاڭجارىق پەن قويدىمنىڭ ايتىسى» بار. بىراق ول ايتىس پەن بىزدەگى تارالىپ جۇرگەن ايتىس ورتاسىندا پارىق كوپ. مۇنىڭ ءوزىن ءتۇپ نۇسقا دەۋگە ءالى ەرتە. مۇنى كىم قۇرتتى دەگەن دە كەيىنگى كەزدە ءبىربولىم تاڭجارىق ولەڭىن جيناۋشىلار قۇرتقان كورىنەدى. سولار ايتىسقا رۋشىلىقتى  قوسىپ جىبەرگەن سەكىلدى. ءوزىڭ ويلاپ كورشى، ءوز ەلىنەن قۋعىن كورىپ، ناعاشىسىنان تياناق تاپقان اقىن تاڭجارىق البان ەلىن قالاي عانا ءداتى بارىپ جامانداپ ولەڭگە قوسادى. ولاي بولۋ مۇمكىن بە؟ ارينە، مۇمكىن ەمەس…

العاش شىڭجاڭدا تاڭجارىق شىعارمالارىن باساتىن كەزدە، جيناقتا وسى «تاڭجارىق پەن قويدىمنىڭ ايتىسى» بار بولاتىن. كىتاپتى تالقىعا سالدىق. سوندا مەن ايتتىم:

– «تاڭجارىق پەن قويدىمنىڭ ايتىسى» تۋرالى داۋ تەك بۇگىن عانا تۋىنداپ وتىرعان جوق، بۇرىننان بار اڭگىمە. بۇل ايتىس ەگەر شىن مانىندە بولعان بولسا، اسىلگى ءتۇپ نۇسقاسى كۇيەۋ بالاسى بۇقارا تىشقانباەۆتىڭ قولىندا بار. سونى تابىڭدار، ەل ىشىندە تاراپ جۇرگەن كەيىنگى ايتىسىندا رۋشىلدىق ارالاسىپ كەتكەن. باسپاعا بەرسەڭدەر سول نۇسقاسىن تاۋىپ بەرىڭدەر. مىنانى كىتاپقا قوسىپ جىبەرسەڭدەر رۋلاردىڭ اراسىنا ءالى دە ىرتكى تۋادى، – دەدىم.

مەنىڭ پىكىرىم ەسەپكە الىنىپ، تاڭجارىقتىڭ العاشقى جيناقتارىنا كىرەگەن جوق. كەيىنگى جيناقتارىنا كىردى مە، كىرمەدى مە ول جاعىن مەن بىلمەيمىن.

–  تالىپباي اعا، ەندى كودەكتىڭ «جاۋاپ حات» دەگەن تولعاۋىنا كەزەك بەرسەك قايتەدى؟     

– وقىرماندارعا تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن جانە مەنىڭ جوعارىدا ايتقاندارىمدى تولىقتىرا ءتۇسۋ ءۇشىن «ايتىس بولدى» دەگەن 1925 جىلى نارىنقول تۇزكول بولىستىق كوميتەتىنىڭ توراعاسى بولىپ ىستەگەن، 1930 جىلدارى قىتاي اسىپ، 1937 جىلى تەكەستىڭ مىس دەگەن جەرىندە دۇنيەدەن وتكەن كودەك اقىننىڭ «جاۋاپ حات» دەگەن تولعاۋىن وقي كەتكەنىم ارتىقتىق ەمەس.

«امان با، اعايىندار، مال-باسىڭ-اي،
كوڭىلدى قايعى بۇلتى شالماسىن-اي،
جارالىپ جەر بەتىنە كەلگەننەن سوڭ،
ءبىر ناۋبەت كەلمەي قويماس جانباسىڭا-اي
مىسالى، ۇشقان قۇستا جۇرە بەرمەي،
قاناتى تالعان جەرگە قونباسىن با-اي.
جەتىلىپ، كەمەلىنە كەلگەننەن سوڭ،
اي تولىپ جارىق بولار ونبەسىندە-اي.

ءبىر كەلىپ، دۇنيەنىڭ ءبىر كەتەرىن،
وسىنداي ازاماتتار بولجاسىن-اي.
جالعاننىڭ جارىعى – كەڭ، وپاسى – تار،
دۇنيە كىمنەن وتپەي قالعاسىڭ-اي.
دۇنيەنىڭ الدى – سەمىز، ارتى – ارتىق،
تۇيەنىڭ قاتپا بولعان سولماسىنداي.
تۇرعانداي ءبىر قالىپتا كورىنبەيدى،
ىلەنىڭ ەگىلمەلى بورباسىنداي.
جاماندىق اياقاستى بولعانىندا،
جاقسىلىق ۇزاعىراق تاۋباسىندا-اي.
دۇنيە كىمگە جولداس بولار دەيسىڭ،
ءبىر كۇنى جەرگە تيەر جامباسىڭ-اي.
ۇستاسا قۇزعا قاراي لاقتىرار،
قول تيسە ءتۇپ ەتەكتەن جارماسىپ-اي.

*         *          *

ماڭىزدى، ونەگەلى اڭگىمەگە،
سۋسىنى ەستىگەننىڭ قانباسىن با-اي.
قايعىرعان جاس تالابىن جارامايدى،
بوز بالا زامانىندا زاۋلاسىن-اي.
كەزىندە ءار زاماننىڭ-تىرشىلىكتە
سىيلاسىپ جۇرگەن جاقسى قولداسىپ-اي.
ءبىلىمدى، زەرەك بولار بوز بالانىڭ،
بەلگىسى ون بەسپەنەن ون جاسىندا-اي.
اقىلى تەرەڭ جىگىت مىڭنان بىرەۋ،
بايلاردىڭ استىق قويعان قويماسىنداي.
كەڭ ويلى، ميى تولىق كەمەڭگەردىڭ،
اقىلى وزەننىڭ كەڭ اراسىنداي.
باياعى قارقاراعا كەلگەنىڭدە،
ءبىر ماقال ايتىپ ەدى جان دوسىم-اي.

(بۇل ارادا تاڭجارىقتىڭ قارقارادا بولعانىن مەڭزەپ وتىر، – ت.ق)

ونان ارى قاراي اقىن:

سابىرلى، سارا تۋعان ساباز ەدى،
زاۋاتتىڭ اسىل سوققان بالعاسىنداي.
قايراتى ءبىر كىسىنىڭ كەلمەس دەگەن،
ورالدى جىلان مەنەن ارباسىپ-اي.
تارالىق ءوسىپ ونگەن البان، قىزاي،
قاي جاقتان كادىك بولسا، قاتەر سودان،
ۇستار دەپ ەتەگىنەن جارماسىپ-اي.
تار جولدا بىلاي تارتساڭ وگىز ءولىپ،
قالمايدى بىلاي تارتساڭ اربا سىنىپ.

استارلى اڭگىمەنىڭ ءتۇيىنى بار،
بىلەرمەن ءتۇبىن ويلاپ شارلاسىن-اي.
ءمانىسى جۇمىر ءسوزدىڭ بايقالمايدى،
تارتتىرعان تيىرمەننىڭ قارماسىنداي.
كەيىنگى جاس ءوسپىرىم ازاماتتار،
ءسوزىمنىڭ سوعار جەرىن اڭلاسىن-اي.
الىستان ارقان سوزىپ ورالاتىن،
مالشىنىڭ لاقتىراتىن شالماسىنداي.

*          *           *

تارالىپ ءوسىپ-ونگەن البان، قىزاي،
ەكپەنىڭ كۇزگە پىسكەن الماسىنداي.
ۇيقىلى سونى تۇبەك اركىمدە بار،
سەكىلدى قۇتپان ايعىر جالداسىم-اي.

(مۇندا اقىن «قۇتپان ايعىر» دەپ ماقسۇتتى ايتىپ وتىر،  – ت.ق)

تۇرىنە دۇنيەنىڭ قاراعاندا،
ءشارىنىڭ الىپ-ساتار ساۋداسىنداي.
ىنتىماق تۇرار جەردە ىرىس تۇرار،
جۇرىڭدەر ءبىر-بىرىڭە جالعاسىپ-اي.

پەندەنىڭ نەسىبەسى شاشىلعاندا،
ءار جەرگە ءدام-تۇز قۋىپ بارماسىن با-اي.
كۇنەسكە انا جىلى بارعانىمدا،
ەركىنبەك قوندىرمادى العاشىندا-اي.
ءبىر جىگىت ارتىمىزدان شاقىرعان سوڭ،
ساساننىڭ ءبىر كۇن قوندىق ورداسىنا-اي.
بىرەۋى كوپ جىلقىنىڭ ولگەن ەكەن،
ناۋقاستىڭ ءبىر ەت جەدىك قالجاسىنداي.
باياعى سولتانقۇلدىڭ ۇلگىسىنىڭ،
ەمەس قوي جاقتاسادا پورماسىنداي.
اقىلشى، مامپاڭىنا قاراعاندا،

(مامپاڭ – ءمانساپ اتى، بولىس، اقىلاقشىلاردىڭ كومەكشىسى، – ت.ق)

ءبارىبىر مىنەزدە ەكەن ول دا وسىنداي.
«بۇل جاقتا شارۋاڭىز بار ما ەدى» دەپ.
اۋەلى سۇرامادى جول بولسىن-اي.
اركىمنىڭ اتاسىنىڭ ۇلگىسى بار،
التى كۇن اش جاتسا دا قارنى اشىپ-اي.
بۇرىنعى ۇزاق باتىر ايتپادى ما:
«ايتەۋىر الدىمىزدا بار بولسىن-اي».
بۇل جاۋاپ بۇنىمەنەن تۇرا تۇرسىن،
باسقا ءسوز ەندى كەلسىن قامداسىپ-اي»، – دەپ اقىن نەگىزگى اڭگىمەگە ويىسادى.

*       *        *

ۇيىنە الپىسبايدىڭ ايتىپ ەدىك،
ارىنبەك ءسوزىڭ جەردە قالماسىن-اي.
قاعازىن وقىپ كورسەك بولار ەدى،
كۇنەسكە بىزدەن كەيىن بارعاسىڭ-اي.
اۋىزشا اڭگىمەسىن ايتقانىڭدا،
ماقسۇت ءبىر حات جازدىرعان مولداسىنا-اي.

(«مولداسى» دەپ اقىن تاڭجارىقتى ايتىپ وتىر، – ت.ق)

بۇعان دالەل رەتىندە تاڭجارىقتىڭ مىنا ولەڭىن وقىپ كورەلىك:  

«جاراندار، جالعان ەمەس وسى ءسوزىم،
تويماعان تاماشاعا شىركىن كەزىم.
وتكەن جاز، جايلاۋ ءۇستى، التىنشى ايدا،
ماقسۇتقا حاتشى بولىپ جۇرگەن كەزىم.
بۇيرىعى ماقسۇت ءبىر كۇن بوكەڭ جاققا،

(«بوكەڭ» دەپ قىزايدىڭ بوگەنباي رۋىن ايتىپ وتىر، – ت.ق)

قاراڭدار دۋشار بولعان ءىستىڭ تەزىن،
«سۇلەيمەن، مامپاڭ ىسقاق تەز كەلسىن» دەپ،
اۋدىنگەرگە باردىم جالعىز ءوزىم.
استىمدا جاراپ جۇرگەن جيرەن جورعا،
اس-سۋىن ەل ىشەردە جەتتىم زورعا.
ءىس شۇعىل، ۋاقىت تىعىز، بۇيرىق سولاي،
بولماسا قونباس پا ەدىم ورتا جولعا.
اينالىپ ءبىر تۇمسىققا شىعا كەلسەم،
وت شىقتى جارقىلداعان قالىڭ وردا.
قالىڭ ات ماما اعاشتا بايلاۋلى تۇر،
توپ ەتىپ تۇسە قالدى حاتشى – مولدا»

(تاڭجارىق تاڭدامالى شىعارمالارى» ءى كىتاپ، 201-202-بەت. «شىڭجاڭ حالىق باسپاسى»، 1990 جىل، – ت.ق)

ءبىز تاعى كودەكتىڭ ولەڭىنە كەزەك بەرەلىك:
«جولىقپاي ماعان نەگە كەتەدى» دەپ،
وكپەلەپ قالعان ەكەن ول باسىندا-اي.
سوزىنە ءسوز قايتارىپ جىبەرەيىك،
ءىز قۋعان سونارشىداي قار باسىلماي.
اۋىلىنا ءبىز بارعاندا ۇيىندە جوق،
ءجۇر ەكەن داعىتىدا جول توسىپ-اي.
(ماقسۇتتى ايتىپ وتىر ، – ت.ق).
كىسىدەن بارىپ-كەلگەن سۇراعاندا،
ءبىر قونىپ جەتەدى ەكەن جول باسىپ-اي،
اراسى قاشىعىراق كورىنگەن سوڭ،
بولدى الىس كورىسۋگە جول قاشىق-اي.

«قويدىممەن ايتىستىم» دەپ ەل جامانداپ،
تاڭجارىق، نە قىلايىن جولداسىڭدى-اي!
وسى جەردەن ورىس جەرگە قاشىپ بارىپ،
سودان البان كورمەپ پە ەدى كوز جاسىڭدى-اي؟!

وزىنعان قويدىم بولسا اقىن ەمەس،
جۇرگەن جان بويىن تۇزەپ، ءسان باسىپ-اي.
كەتەتىن اقىن بار ەد بور قاپتىرىپ،
ىزىندە جاسىراتىن شاڭ باسىپ-اي.

(«كەتەتىن اقىن بار ەد بور قاپتىرىپ» دەپ الباننىڭ سۇيىندىك رۋىنىڭ كەلىنى اسەل اقىندى ايتىپ وتىر، – ت.ق)

بالكي  ول سول سيقتى بولدى ما ەكەن،
تۇلكىنىڭ ءان ايتقىزعان قارعاسىنداي.
سۇرادىم كەيىن كەلگەن سۇرانشىدان،
«بار دەپتى ايتىسقاندا سول قاسىمدا-اي».
«جامانداپ ەلدى سىرتتان ءوزى ايتىپتى،
اعايىن جالعان سوزگە نانعانسىڭ با-اي».
ولەڭى ءبىر-ەكى اۋىز بار كورىنەدى،
جىلقىنىڭ ءۇش اياقتى جورعاسىنداي.
سارىنى سەرپىنىنە جۋىقتاماي،
باعدارىن كەتە الماعان ءدال باسىپ-اي.
ادەپ پە اۋىز ەكى ايتىس ەتىپ،
باسقانى كوكىمەگى الجاسىپ-اي؟

«تاڭجارىق ءبىر ىقتاسىن تاپقان ەكەن،
شىرىگەن قاراعايدىڭ قورداسىنداي.

(«ىقتاسىن» دەپ ماقسۇتتى ايتىپ وتىر، – ت.ق).

وزىنە تيەر ءسوزدى بولجاماعان،
بۇقانىڭ اقىلىڭ بار دورباسىنداي.
سالماقتاپ اق-قاراسىن سالماقتاعاندا،
اۋەلى تازالاپ ال ءوز باسىڭدى-اي.
قويىنداي ساۋداگەردىڭ بورىش ۇرعان،
جىلقىنىڭ ايىبىڭ بار تاڭباسىنداي.
بىلەرمەن جاقسى جىگىت بولسا ەگەر،
جامانداپ رۋلى ەلدى قورلاسىن با-اي.
حالىقتىڭ تۇگەل ءبارىن شىناعانداي،
قىتايدىڭ كەلىپ پە ەكەن ولجاسىن-اي.
جاۋابىم وعان ايتار تولىپ جاتىر،
پەشەتى تۇرا تۇرسىن اۋزى اشىلماي».

تاڭجارىقتىڭ قىتايدان قاشىپ بارىپ، ناعاشىلارىن قارا تۇتىپ 1922-1925 جىلدارى نارىنقول، كەگەن وڭىرىندە پانالاعانى بار. سول كەزدە اۋىل اراسىنداعى تويدا ءسان قۋعان كەربەزدەردىڭ ءبىرى قويدىمعا كەزدەسىپ، بىرەر اۋزىز سولەسىپ قالعانى ايتىلادى. كەيىن تاڭجارىق ەلىنە كەلگەندە الدىنا قاعاز جايىپ، قولىنا قالام الىپ جاڭاعى اڭگىمەنى دامىتىپ «ايتىس» جاساپ 1931 جىلى اۋدىنگەر جايلاۋىندا قايتا جازىپ جۇرتقا جايعان. بۇل جايلى سول تۇستاعى كونە كوزدەردىڭ ءبارى دە ايتىپ جۇرەتىن. تاڭجارىقتىڭ اقىندىعى 1930 جىلدان كەيىن بارىپ بەلگىلى بولا باستاعىن، وتە-موتە ۇرىمجىدەگى گومينداڭ تۇرمەسىنە قامالعان تۇستا ونىڭ اقىندىعى جوعارى دەڭگەيگە جەتكەن. بۇل تۋرالى تاڭجارىق تانۋشىلار دا وسىلاي زەرتتەپ جازىپ ءجۇر.

– ءبىزدىڭ ەلدەگى كەيبءىر تاڭجارىق تانۋشىلار تاڭجارىقتى «الاششىل» اقىن دەپ زەرتەپ جءۇر. تءىپتءى «جەكەلەگەن الاش ارىستارىمەن جءۇزدەسءىپ پءىكءىرلەستءى» دەپ زەرتەگەندەر دە بار. سءىز بۇل زەرتتەۋدىڭ قانشالىقتى نەگءىزءى بار دەپ ويلايسىز؟

– تاڭجارىق – اقىن عوي. اقىن بولعاندا دارىندى، سىنشىل رەاليست اقىن.  قازىرگى زامان قازاق ادەبيەتىنىڭ كورنەكتى العا باسار دەموكرات وكىلدەرىنىڭ ءبىرى. اقىندىعىنا كوز جۇمۋعا كەلمەيدى. الاش ارىستارىنىڭ قانداي وكىلدەرىمەن كەزدەسكەنى، پىكىرلەسكەنى تۋرالى ءالى ەشكىم بىلمەيدى. الاشتىڭ وكىلدەرى نارىنقولدا دا بولعان عوي، مۇمكىن سولارمەن كەزدەسكەن دە شىعار. كەيىن مۇحتار اۋەزوۆ پەن ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ نارىنقولعا بارعانىن بىلەمىن. بىراق ولار تاڭجارىققا كەزدەستى دەگەندى ەستىگەنىم جوق. ال كودەك مارالبايمەن كەزدەسكەن، پىكىرلەسكەن، يدەيالاس بولعان. ءىلياس جانسۇگىروۆ اقىن البان اساننىڭ ولەڭدەرىن جيناپ، ونىڭ العى ءسوزىن جازىپ 1920 جىلدارى شىعارعان. بۇل كىتاپقا سول كەزدە سىيلىق تا بەرىلگەن بولاتىن.

– ەندءى ءوزءىڭىزدءىڭ شىعارماشىلىعىڭىز تۋرالى ايتىپ بەرسەءڭىز؟

– مەنىڭ شىعارماشىلىعىم دەپ ەلدى جالت قاراتىپ، تامساندىراتىنداي ىشتەمە ىستەگەنىم جوق. كوڭىلگە كەلگەن نارسەلەردى جازىپ قويامىن. ءباسپاسوز، اقپارات سالاسىنا كوپتەگەن شاكىرتتەر تاربيەلەپ بەردىم. ءبىر ولەڭدەر جيناعىم شىقتى. «التىندى توت شالمايدى» دەگەن كولەمدى زەرتتەۋ ەڭبەگىم ءۇش رەت باسىلدى. بۇل كىتاپتا قازاقتىڭ 2500 جىلدىق ادەبيەت تاريحىنىڭ باسىن قۇراپ، زەرتەپ، زەردەلەپ جازىپ شىقتىم. قازىر جوعارى مەكتەپتىڭ ادەبيەت فاكۋلتەتتەرىندە وقۋلىق رەتىندە وتىلۋدە. جالپى وقىرمانعا كىتاپ دۇكەندەرى ارقىلى ساتىلدى. ودان قالسا قازاقتىڭ ءتىل-جازۋ تاريحى تۋرالى جانە كودەك، قوجەكە، ومارعازى ايتانۇلى، قۇرمانالى وسپانۇلى قاتارلى تۇلعالار تۋرالى زەرتەۋ ماقالالارىم جارىق كوردى. سوڭعى كەزدەردە رۋلاردىڭ شەجىرەسىن جازۋ ناۋقانعا اينالىپ كەتتى عوي، سوعان ارا-تۇرا قاتىسىپ ءجۇرمىن. شەجىرە جيناۋ، ونى جازۋعا كومەكتەسىپ ءجۇرمىن. «البان شەجىرەسىنىڭ» اقىلشىلارىنىڭ ءبىرىمىن. بۇل دا ءوزىن-ءوزى تانۋ ءۇشىن كەرەك تانىمدىق دۇنيەلەر عوي. كەيىنگى ۇرپاقتار ءوزىنىڭ تەگىن ءبىلىپ، ۇمىتپاي جۇرسە بولعانى.

– وتباسىڭىز تۋرالى ايتا كەتسەءڭىز؟

– ءتورت بالام بار. ۇشەۋى – قىز، بىرەۋى – ۇل. ۇلكەن قىزىم بۇرىن شىڭجاڭ جاستار باسپاسىندا ىستەگەن، قازىر قۇلجاساعى «ىلە جاستارى»، «ىلە ورەندەرى» رەداكتسياسىندا رەداكتور بولىپ جۇمىس جاسايدى. ەكىنشى قىزىم بانك سالاسىندا جۇمىس جاسايتىن قارجىگەر، ءۇشىنشىسى ۇل ەدى ول دا قىزمەت ىستەپ ءجۇر، كەنجە قىزىم جاستار باسپاسىندا جۇمىس ىستەيدى. 5 جيەن، ءبىر نەمەرەم بار.

بالالارىمنىڭ اناسىنىڭ اتى – گۇلينسا. ونىڭ ۇلتى – ۇيعىر، تەگى –  قاشقارلىق. تارىمنان قايتىپ كەلگەننەن كەيىن مۇڭعۇلكۇرەدە ءبىراز جىل تۇردىم. سوندا تانىسىپ ۇيلەنگەن ەدىك. ۇيعىردان ۇيلەنگەندەردىڭ كوبىنىڭ بالالارى ۇيعىر بولىپ كەتى. قۇدايعا شۇكىر مەنىڭ بالالارىم ودان امان. ۇيعىرعا كۇيەۋگە شىققانى دا جوق، ۇيعىردان العانى دا جوق. ويتكەنى جەڭگەڭنىڭ ءوزى قازىر قازاق بولىپ كەتتى. قازاق تىلىندە تازا سويلەيدى، قازاقتىڭ سالت-ساناسىن جاقسى بىلەدى. وسى قالادا جۇرگەن قازاق ايەلدەردىڭ كەيبىرەۋى قۇدا كۇتەتىن بولسا، ءولىم-ءجىتىم جونەلتەتىن بولسا: «قازاقتىڭ سالتى قانداي ەدى، گۇلينسا؟» – دەپ وسىدان كەلىپ سۇرايدى. مەن كۇلىپ كەتەم دە، – سەندەردىڭ اكەلەرىڭ دە قازاق، شەشەلەرىڭ دە قازاق، وزدەرىڭ دە قازاقسىڭدار بۇل ۇيعىر ايەلدەن كەلىپ اقىل سۇراعاندارىڭ قالاي، – دەسەم. ولار: – گۇلينسا بىزدەن جاقسى بىلەدى، ءبىز بىلمەيمىز ەمەس پە، – دەپ قارىق بولىپ كۇلەدى. گۇلينسا مەكتەپتە مۇعالىم بولىپ جۇمىس جاساپ، ودان قازىر دەمالىسقا شىقتى.

– اڭگىمەڭىزگە راقمەت!

سۇحباتتى جۇرگىزگەن ءالىمجان ءاشىمۇلى

Abai.kz