Tayauda «Liyter» gazetinen (09.06.2021) Qazaq «Uikiypediyasyndaghy» әkimshi yaghny elding jana tehnologiyasyndaghy mәlimet qoryna jauapty túlgha Qayyr Rysbaevtyng «Pochemu nelizya ubirati russkie okonchaniya v kazahskih familiyah?» atty últtyq aty-jón turaly pikirin oqyp shyqtym. Múny basylym tilshisi Aysha Qútybaeva (orys tilinde «Kutubaeva») jariyalapty.

Búghan ne aitugha bolady? Meninshe, Qayyr myrza Otanymyzdyng ruhaniy-tanymdyq «Ana tili», «Qazaq әdebiyeti», qoghamdyq-sayasy «Egemen Qazaqstan», «Ayqyn» t.b. gazetterimen, «Abay», «Alash ainasy» t.b. sayttarymen tanys emes. Olardy ýzbey oqysa, últ aty-jónining tarihy turaly tanymyn arttyrar edi.

Sonymen qatar Qayyrdyng bir pikiri kónilimizden shyqty. Ol: «Búryn kisi esimderi qazirgige qaraghanda airyqsha bolatyn» deydi. Búl - dúrys angharu.
Biraq biz: «Qayyr nege últ aty-jóni tarihyna jiti ýnilmegen? «Familiya bizge patshalyq jәne bolisheviktik Reseyding arqasynda kelgen» degenge nege imanday senedi?» dep, býgingi jastargha kóp nәrseni ýirete almaghanymyzgha opynarymyz da anyq.

Qazaqta familiya, atatek, aty-jón әlimsaqtan bar.
Onyng 3 jýiesin kóremiz:

1) Ruynyng atymen atau. Mysaly: Qarakerey Qabanbay.

2)  Kәsibimen atau. Mysaly: Molda Músa.

3) Óz әkesining atynan órbitu. Mysaly: Aqaydyng Qaseni.

Jogharyda ataghan ýsh forma da el tarihynda altyn әrippen jazylyp túr.

Endi býkil últty oyatqan HH ghasyrgha keleyik. Alash ziyalary, olardyng shәkirtteri qanday baghyt ústandy? 1924 jyly 12-17 mausymda Orynborda túnghysh Bilimpazdar siyezi (Pervyy sezd uchenyh kazahov) ótken. Búghan Á.Bókeyhan, A.Baytúrsynúly, H.Dosmúhamedúly siyaqty titandar qatysqan. Osy jiynnyng qaulysynda últtyq familiyagha  «-úly, -qyzy» qosymshasyn alayyq dep, ortaq sheshimge kelgen.

Bir qyzyghy: búl qosymshany әke atyna ghana emes, ata-baba atyna jalghaugha da bolatyny kórsetilgen (qazaq dәstýrinde jasynan «Atamnyng balasymyn» dep, babasyn kórsetken). Sóitip, 20-jyldar baspasózinen Ahmet Baytúrsynúly, Jýsipbek Aymauytúly, tipti Maghjan Júmabayúly (әkesi Beken bolsa da) t.b.  túlghalardyng familiyasyna kóz ýirendi. Olar kitaptarynyng múqabasyna da osy aty-jóndi jazdy. Ziyalylar týgel repressiyalanghannan keyin qazaq halqy jappay orystanghanyn, sovettengenin әlem biledi. Soghan qaramay, bizde últtyq negizdi familiyalar ómir sýre berdi. Olar: Bauyrjan Momyshúly (әskery batyr), Álkey Marghúlan (ghalym), Shoqyr Bóltekúly (sportshy), Shona Smahanúly (aqyn), Balghabek Qydyrbekúly (jazushy), Saylau Batyrshaúly (diplomat).

Tәuelsizdik alghannan keyin tanymal jazushy, «Egemen Qazaqstan» gazetining bas redaktory Sherhan Múrtaza familiyasynyng «ov»-yn alyp, eleuli ýrdis bastady. Sodan beri Tәuelsiz Qazaqstanda Álkey Marghúlan men Bauyrjan Momyshúly familiyalarynyng formasy (2 núsqa) qatar tabighy qoldanylyp keledi.

Qayyr Rysbaev «últtyq qosymshasy bar azamattar ýilengende ne bolady?» dep qam jeydi. Eshtene de bolmaydy? Mysaly, aghylshynnyng Djonsony – «Djonnyng úly» degendi bildiredi. Solardyng әieli de Djonson bolyp jýr ghoy. Áriyne, Smahanúlynyng kelinderine «Smahan» familiyasyn aluyn zandastyru qiyngha soqpas.

Bir auyz sóz Qayyrdyng familiyasy jóninde. Búl inimiz qazaq tilinde sauatty jazghysy kelse, ana tilimizde «rys» degen sóz atymen joq. «Yrys» degen sóz bar. Ol bereke, molshylyq, nesibe degen tamasha úghymdy menzeydi. Sondyqtan, Qayyr myrza, familiyanyzdyng túpnúsqasyn týzetip alsanyz, ózinizge jәne úrpaghynyzgha taghylymdy bolary anyq.

Osy rette Qayyrdyng aty sauatty jazylghanyn atap ótkimiz keledi. Ókinishke qaray, elimizde «Kairov», «Haiyrbaev» t.b. qate jazylyp jýrgen familiyalar jetip artylady.

Halqymyz: «Bastalghan isting qayyryn bersin!» deydi. Biz últtyq aty-jónge baylanysty osyny aitamyz. Sauatty, bilikti bolayyq, zamandastar!

Dihan Qamzabekúly

Abai.kz