1930-jyldardan bastalghan qughyn-sýrgin Tynyshbaevtar otbasyna da onay bolghan joq. «Halyq jauy» degen aty dýrkiretip túrdy. Úly, yaghny mening dýniyege kelgenimdi әkem Almatydaghy abaqtyda otyryp estidi. Atap óterlik jayt, búghan deyin elimizding oblystarynda auyl sharuashylyghyn újymdastyrugha baylanysty tolqular boldy. «Qazaqstan boyynsha jýz eluge jetken búl tolqulargha әkemning qatysy bar ma?» degen maqsatpen súraqtyng astyna alghan (BMSB) Birlesken memlekettik sayasy basqarma organdary әkemdi qyspaqqa aldy. Búghan deyin Múhamedjan Tynyshbaev ekinshi Memlekettik Dumanyng mýshesi, Jetisudaghy uaqytsha ýkimetting komissary, Týrkistan Avtonomiyalyq ýkimetining tóraghasy, Alashorda ýkimetining mýshesi bolsa da organdar onyng sayasy túraqsyzdyghyn algha tartty.
Alashordalyqtardyng (barlyghy 16 adam) isin qarau úzaqqa sozyldy. Eshqanday qylmystyq is tabylmasa da olardy bes jyl merzimge (Voronej oblysyna jer audarady) konslagerige aidap jiberdi. Ákem sonda Moskva-Donbass temir jol qúrylysyna injener bolyp ornalasty. Birlesken memlekettik sayasy basqarmasynyng qyzmetkerleri kelip jii tintu jýrgizip túrady. Birde olar anamnyng qúndy búiymdaryn әshkereley jazdady. Satqan búiymdardyng qarajatyna azyq-týlik satyp alyp jýrdik, sebebi sol kezderi elimizding basqa da aimaqtarynda túralaghan súm ashtyq búnda da boldy. Anam ylghy da menimen birge kezekti baghaly zattary ýshin Ufagha attanyp jýrdi. Sonday saparlardyng birinde vagon bagajyndaghy eki chemodannyng auzy ashylyp, ondaghy zattardyng keybiri úrlanghan boldy. Sol tozyghy jetken chemodandar әli kýnge deyin ata-anammen ótkergen ýreyli kýnderdi esime týsiredi. Anamnyng aituynsha, әkem ýide temir jol kópirlerin jobalaudy qosymsha atqarghan. Men sol syzbalardyng «siynek» oramdyghyn jәne enbek injenerine qajetti basqa da qúral-saymandardy esimde saqtap qaldym. Sonday-aq biz túrghan eki qabatty aghash ýy men kire beristegi shie aghashy da esimde. Jaza merzimi ayaqtalghannan song otbasymyz Tashkentke baghyt búrdy. Al Almatygha keluge әkeme rúqsat etpedi. Ákemning birinshi nekedegi ýlken qyzy - Fanatbanudyng ýiinde túrdyq. Tashkentte bolghan kezimizden әkemning júmys izdep, barmaghan jeri qalmady. Biraq barlyq jerde betin qaytardy. Ákemning abyrjuly keypi әli kýnge esimde. Júmys izdeu ýshin ol Tashkentten jii shyghyp túrdy, biraq bәri nәtiyjesiz boldy. Aqyry Qandyaghash-Guriev jol qúrylysynan júmys tapty. Taghy da oryn auystyru. 1936 jyly qúrylysqa bara jatqanda jol-jónekey balalary auyryp qalyp, meni poyyzdan týsirip, Qazaly stansasyndaghy júqpaly aurular auruhanasyna jatqyzdy. Onda anam pәterge ornalasty, al әkem júmys bergen jerine ketti. 1937 jyly mausym aiynyng basynda әkemning densaulyghy jaramay qúrylystan ketti. Sol kezde «Kazahstanskaya pravda» gazetinde onyng «Alashorda» úiymyna qatysty bar ekendigi jayynda maqala jariyalandy. Osydan song әkem júmysty Mәskeuden izdedi, sol kezde jol-jónekey Ufagha bizge soghyp ketti. Sodan song Volgostroy mekemesine júmys isteymin degen niyetpen Rybinsk qalasyna barady. Júmys tappay 1937 jyly tamyz aiynda Tashkent qalasyna qyzy Fanatbanudykine keledi. Aldaghy jyldyng kókteminen bastap Kuybyshev gidrotorabynyng qúrylysyna ornalasudy nemese oqytushylyq qyzmetpen shúghyldanudy josparlaydy. Onyng 1926 jylgha deyin Tashkenttegi Qazaq pedagogikalyq institutynda (qazirgi Abay atyndaghy Qaz. Ped. uniyversiyteti), Qazaq qús sharuashylyghy ghylymiy-zertteu instiytutynda, tehnikumde, Voronej qalasyndaghy oqu oryndarynyng birindegi júmys fakulitetinde (rabfakta) jinaghan tәjiriybesi boldy. Múhamedjan Tynyshbaev 1937 jyly 22 qarashada Ózbek KSR-daghy (IIHK) Ishki ister halyqtyq komissariatynyn, qoghamdyq qauipsizdik basqarmasynyng mynaday aiyptaularymen tútqyngha alyndy: «...kontrrevolusiyalyq últshyl «Alashorda» úiymyna kirgen revolusiyanyng alghashqy kýninen bastap, kenestik ýkimdi jolynan taydyrudy kózdegeni ýshin, sonday-aq atalghan úiymnyng Ózbekstan, Qazaqstan jәne Qaraqalpaqstan aumaqtarynda da etek jangyna qolghabys bergeni ýshin; kenestik ýkimmen jasalynyp jatqan baylardy taratu, újymdastyru jәne qonystanushylyq sharalaryn búrmalaugha baghyttalghan kontrrevolusiyalyq júmystar jasaghany ýshin; 1923-1928 jyldary basmashy qozghalysy boyynsha basshylyq jasaghany men bandylar tobyn qúrghany ýshin...» 1937 jylghy oqighany maghan elding basqa aimaghynda, Ufada jýrip qana baqylaugha tura keldi. Mәskeuden Ufagha IIHK organynan kóp mólsherde, Bashqúrtstan 500 adamdy atugha búiryq kelip týsti. Men týrme jaqtaghy jolgha qarap, terezeden jauyngerlerding kýzetuimen jýretin tútqyndalghan sharualardyng «bataliondaryn» jii kóretinmin. Balalyq anqaulyqpen «búl qanday jaular?» dep an-tang bolatynmyn. Keyin, kýzding bir kýninde meni azanda erte oyatty. Sonda IIHK qyzmetkerleri anamnyng tughan sinilisi Hajardyng kýieui, veterinar dәriger, mening agham Shahbazagerey Eniykeevti tútqyndaugha kelipti. Agham men onyng halyqtyq komissariatynyng (Narkomat) auylsharuashylyq bólimining (selihozotdel) bastyghyna Ufa jylqy zavodyndaghy asyl túqymdy eki qúlyngha әdeyi zalal keltirdi degen aiyp taqty. Búghan deyin, men eki «halyq jauyn» tauyp kel degen organ tapsyrmasyn oryndau ýshin júmysyna kelip kómek súraghan tanys qyzgha «men olardyng eshqaysysyn da bilmeymin» degen aghamnyng әngimesin estigenmin. Aghamnyng sottaluynan keyin oghan abaqtygha azyn-aulaq tamaq berip jiberip otyru jәne sot isining jaghdayyn bilu bizge qiyngha soqty. Shiyelenisti kýnderding birinde, tútqyndau ushyghyp túrghan sәtte, bizge jaqyn túratyn prokuratura zangerlerining biri ózine-ózi qol júmsap, ómirin qaza etkenin estidik. Keyin medinstitutty ýzdik bitirgen apam Bashqúrtstannyng shalghay audanyna júmysqa jiberildi. Al biz eki rettey derlik qúqymyzdy shektegen anam ekeumiz ghana qaldyq ýide. Anam aghamnyng abaqtyda otyryp shyghuynyng sebebin izdestirudi qolgha aldy. Shahbazgerey agham eki jyl abaqtyda otyrghan son, «eshqanday qylmysy joq» dep bosatyldy. Sudiya aghamdy qújattary dayyn bolghansha abaqtyda ústay túrghysy kelgenimen, ol birden sot zalynan qaytty. Prokuror dereu bosatudy talap etti. Prokurordyng «Sender nege engizbeytin jerge, ary taza jandardy әkep jetkizgensinder?» degen súraghyna, «Endi qaytpekpin, halyqtyng eki jauyn tauyp әkel degen tapsyrma alsam» dep jauap bergender de boldy. Degenmen Ufa túrghyndary ózderining barlyq «batyr-jetkizushilerin» aitpay-aq bildi. 1938 jyldyng ortasynda anam Tashkenttegi qúrbysynan әkemiz qaytys bolghandyghy turaly hat aldy. Jarty ghasyr ótken song ghana onyng abaqtyda ulanghany turaly, demek auyr jaza qoldanghany jóninde naqtyraq bildik. Ol IIHD-ndaghy qújattarda kórsetilgendey abaqty auruhanasynda emes, kamerada jazym bolghan. Men әkemnen bas tartpadym. Ghylymy qyzmette jýrip, Ishki ister ministrligine әkemdi Tashkentte tútqyndalghany ýshin aqtau jóninde ótinish joldadym. Onyng aqtalghany turaly anyqtamany sheshem ekeumiz 1970 jyly, sheshemning qaytys boluynan jarty jyl búryn ghana aldyq. Sheshem ekeumizding júbymyz ajyramaghan, ol bizben birge túrdy. Ómirinde «halyq jauynyn» әieli degen tanbanyng bar qiyndyghyn kórdi. Ákemning Alashordanyng ózge basshylarynan keyin arada baqanday 12 jyl salyp baryp biraq aqtalghany, onyng halyq arasynda moyyndalmay qaluyna sebep boldy. Tynyshbaevtyng ózi de, onyng Qazaqstan halqyna sinirgen enbekteri de mýldem úmytuly qaldy. Ákemning Jetisudaghy jerlesteri eng alghashqy bolyp ózderining arasynan shyqqan kórnekti ókilining esimin qayta tiriltuge tyrysty. Olardyng Múhamedjan Tynyshbaevtyng 115 jyldyq mereytoyyn atap ótu jónindegi úsynysyn kezinde Dinmúhamed Qonaev (qazir onyng atyndaghy qor) qyzu qoldady. Óitkeni Diymekenning ózi ómir boyy halqyna adal qyzmet etken Tynyshbaevty ýlgi tútqan edi. Akademik Nәdir Nәdirovtyng esteliginde aitylatynday, Dinmúhamed Ahmetúly ólerinen birneshe kýn búryn «dәrigerining eshqayda shyqpanyz» degen kenesine qaramastan Taldyqorghan qalasyna baryp, Tynyshbaevtyng mereytoyyna qatysqan eken. Mening tughan kýnimnen keyin Almatygha túnghysh ret keluim (1999 jyl) Tynyshpaevtyng tughanyna 125 jyl toluyna baylanysty mereytoyly merekemen túspa-tús keldi. Qazaqstan ghylym akademiyasynyng qoldauymen Tynyshbaevtyng qoghamdyq-sayasy jәne ghylymy júmystaryna oraylastyrylghan konferensiya ótkizildi. Onyng esimi Kólik jәne kommunikasiya akademiyasyna, qalanyng bir kóshesine berildi, kitaptary jaryq kórdi. D.Tynyshbaev (Sheyh-Áliy), QBTU-dyng professory, tehniyka ghylymdarynyng doktory, Bashqúrtstan Respublikasy ghylym men tehnikasynyng enbek sinirgen qayratkeri, «Qúrmet» ordenining iyegeri
|