Jana dәuir qazaq sayasy birlestikterine jana lep, sony serpin әkeldi. Búrynghy mýsheleri az, shekteuli iydeologiyalyq búghaudaghy bolushylyqtan aryludy QSP birinshi bolyp qolgha aldy. Kóbimiz qansha jerden týrin de, týsin de ózgertken kommunisterdi jek kórsekte, olar júdyryqtay júmylyp, ózderining songhy sezderinen keyin tez arada es jiya aldy. Qúrylghandaryn jariyalaghannan keyin  11 qyrkýiekte jarghysy men baghdarlamasyn jariya etip, sayasy atkomyn saylap alyp, jana partiya retinde qazan aiynda tirkelip ýlgerdi.

QSP óz basshylyghyna әlemge tanymal jazushy Ánuar Álimjanovty basshy retinde saylap, 50 asa mýshesi bar, «Respublika» jәne «Súhbat» BAQ iyelik etetin eldegi eng iri partiyagha ainaldy. Búlar orystildi auditoriyany óz sonyna ertse, tap osy qyrkýiek aiynda, dәlirek aitsaq, 3 qyrkýiekte «Azat» azamattyq qozghalysynan bólinip shyqqan belsendiler «Alash» respublikalyq partiyasyn ómirge әkeldi. Shyn mәnisinde, búl qazaq elindegi eng birinshi tituldy últtyng joghyn joqtaghan partiyatyn. Atalghan partiya tarapynan alghash ret parlamenttik úghym-týsinigi júrtqa tanys etildi. Sovetqazy Akataev basshylyq etken «Alash» respublikalyq partiyasy  ózderin últtyq-demokratiyany tu etip ústanghan parlamenttik tiptegi sayasy úiymbyz dep jariya etti. Partiyanyng basty maqsaty qazaq últyn qayyra týletu, elimizdegi barlyq últtyq-etnikalyq toptardy jәne tәuelsiz Qazaqstandy jalpydemokratiyalyq әm islam qúndylyqtary ayasynda damytu bolyp tabyldy.

QSP izin ala qarasha aiynda ýshinshi bir partiya «Nevada-Semey» jәne «Aral-Aziya-Qazaqstan» qozghalystary, «Birlesu» jana tәuelsiz kәsipodaghy, birqatar últtyq-mәdeny ortalyqtar jәne de basqa beysayasy úiymdar qúryltayshysy bolyp tabylatyn «Qazaqstannyng Halyq kongresi//Narodnyy kongress Kazahstana» (Búdan bylay – QHK – Abay kz) ómirge kelip, sayasy kýreske aralasty. Basty maqsaty orystildilerdi qazaq últynyng manyna toptastyru bolyp tabylatyn partiyanyng teng tóraghalary bolyp qos qalamger Oljas Sýleymenov pen Múhtar Shahanovtar saylandy. Partiyanyng jarghysynda «parlament tiypindegi jalpyazamattyq sayasy partiya» dep kórsetildi.

Qazaqstanda bәribir kommunistik iydeya óz ómirshendigin kórsetip, QSP pikiri kelispeytinder 1991 jyldyng sonynda deni búrynghy KOKP mýshelerinen túratyn 1991 jyldyng 7 qyrkýiegindegi  Qazaqstan Kompariyasynyng kezekten tys XVIII sezining sheshimimen kelispeytinder ózderining XIX sezderin ótkizip, onda Qazaqstannyng Kommunistik partiyasyn (QKP//KPK) qúryp aldy. Búl ataudyng qysqarghan sózi kezinde Qytay Kommunistik partiyasynyng qysqartyluymen ataulas bolghandyqtan, әri Kenes Odaghy QHR dýrdaraz bolghandyqtan Qyrghyzstan men Qazaqstanda qoldau tappaghan bolatyn. Endi ol KOKP elimizdegi múragerlerining atauyna ainalyp shygha keldi.

Osylaysha Qazaqstandyq parlamentarizm ómirge kelip, jana partiyalar sayasy kýreske aralasyp, búrynghy partiyalar óz ataulary men baghyt-baghdarlaryn ózgertti. Tәuelsizdikting alghashqy jyly elimizde resmy tirkelgen tórt partiya boldy. Olar: «Alash», QSP, Halyq kongresi, sonday-aq QKP boldy. Sonymen elimizde resmy jәne qúqyqtyq túrghydan kóppartiyalyq shynayy ómir saltyna ainaldy.

1990-jyldary Qazaqstandaghy partiyalyq qúrylys ýderisine syrtqy jәne ishki erekshelikter әser etti, әsirese tarihi, demografiyalyq, sayasy jәne etnomәdeny mәselelerdi atap ótuge bolady. KOKP-nyng taratyluy men KSRO-nyng ydyrauynan keyin, totalitarlyq jýieden jana demokratiyalyq jýiege, birpartiyaly qoghamnan kóppartiyalyqqa kóshu ýrdisi bastalyp ketti. Alghashqy jyldary jana ýlgidegi sayasy partiyalar: Qazaqstannyng sosial- demokratiyalyq partiyasy, Qazaqstannyng sosialistik partiyasy, Alash últtyq tәuelsizdik partiyasy, «Jeltoqsan» últtyq-demokratiyalyq partiyasy, Qazaqstannyng últtyq kongresi, Respublikalyq partiyalar boldy. 1991 jyly qabyldanghan qoghamdyq birlestikter turaly zang kóppartiyalyqtyng damuyna serpin berdi. Partiyalardyng birqatary eski qoghamdyq jýiemen tyghyz baylanysyp jatsa, keybir bóligi mýlde tyng meje qoydy. Tәuelsizdik alu jana sayasy kenistikti qalyptastyru ýshin jana serpin berdi. Búl rette memleket pen qoghamnyng demokratiyalyq damu kursy tandaldy, 1993 jәne 1995 jyly QR Konstitusiyasy qabyldandy. Konstitusiya núsqasyn talqylaugha el azamattary qatysyp, 30 myngha juyq eskertu men úsynys, sonyng nәtiyjesinde qújattyng alghashqy núsqasyna 1100 týzetu engizilgen eken. Ata zannyng baptarynda memleket qúrudyng basty qúndylyqtary men azamattardyng bostandyqtary men sayasy qyzmeti kórsetildi. Osylaysha memleket senimdi sayasiy-qúqyqtyq negizge ie boldy, Qazaqstan ózin zayyrly, demokratiyashyl, unitarly, әleumettik-qúqyqtyq memleket, preziydenttik respublika dep jariyalady. Osy jәne basqa da bazalyq prinsipter negizinde memleketting partiyalyq sayasatyn jýrgizu ýshin alghyshart jasaldy.

Elbasy N. Nazarbaev 1990 jyldardyng basyndaghy Qazaqstannyng sayasi- partiyalyq landshaftyn baghalay kelip: «Ártýrli sipatta bolsa da, jana partiyalardyng kópshiligi negizinen demokratiyalyq prinsipterine beyimdigin bildirip, men úsynghan tәuelsizdikti nyghaytu baghytyn qoldady. Sonymen birge olardyng kópshiligine tәn bir kemshilik – sayasi-iydeyalyq qúrylymnyng әlsizdigi men elektoraldy qoldaudyng jetkiliksizdigi boldy» deydi (Nazarbaev N.Á. Tәuelsizdik dәuiri. – Astana, 2017. – 50 b.) Qazirgi әlemde sayasy pluralizm men kóppartiyalylyq demokratiyalyq qoghamnyng negizgi prinsiypi ghana emes, sonymen qatar demokratiyanyng bastapqy, jalpygha mindetti sharty retinde de qarastyrylady. Osyghan baylanysty ózin demokratiyalyq memleket retinde jariyalaghan Qazaqstan tәuelsizdikting alghashqy jyldarynan bastap sayasi- partiyalyq salany reformalaudy qolgha aldy. Elbasy N.Nazarbaevtyng 1999 jylghy Qazaqstan halqyna Joldauynda demokratiyalandyrudyng jeti negizgi elementterining qatarynda qoghamnyng sayasy jýiesindegi partiyalardyng rólin kýsheytudi atap ótti. Ol óz sózinde sayasy partiyalar demokratiya ghimaratyn saluda negizgi qúrylys materialy ekenin jәne partiyalardyng ósip-órkendeuine qúqyqtyq, basqa da mýmkindikter jasalu kerek ekenin aitty.

Partiyalyq ishki kiykiljinder

1994 jyldyng nauryzy sayasy elektorat esinde qalghany aiqyn. Tap sol joly ótken saylaugha «Alash», QSP, Halyq kongresi jәne QKP qatysyp, alghash ret parlamentarizm basty ústanymgha ainalyp, bir palataly parlamentegi deputattyq mandat ýshin ymyrasyz kýres bastaldy.

QR Ortalyq saylau komissiyasynyng mәlimeti boyynsha birinshi kәsiby parlamentke 176 deputat saylandy. Olardyng 75-i 37 partiya jәne ózge sayasiy-qoghamdyq úiymdardan saylansa, 42 adam Elbasy úsynysymen parlament tórinen oryn aldy.

Desekte, reformalardy odan әri jýrgizude ókildi organdardyng tiyimsizdigi bayqaldy. Sonymen on ekinshi saylanghan Jogharghy Kenesting túraqty negizde istegen jekelegen organdarynyng júmys nәtiyjeleri de kәsiby Parlament qúrudyng qajet ekendigin kórsetti. Búl respublikanyng ókildi organynyng qyzmetin merziminen búryn toqtatugha әkeldi. 1994 jylghy 7 nauryzda ótken saylau, yaghny on ýshinshi saylanghan Jogharghy Kenes respublikada kóp partiyalylyqtyng qalyptasuyna yqpal etti. Uaqytsha reglamentke sәikes partiyalar ókildikteri negizinde Jogharghy Keneste mynaday fraksiyalar qúryldy: Qazaqstan Halyq birligi odaghy, Qazaqstan Halyq Kongresi partiyasy, Sosialistik partiya jәne Kәsipodaqtar federasiyasy, sonday-aq, negizinen kәsiby belgisi boyynsha qalyptasqan 14 deputattyq top boldy. Qazaqstan tarihynda túnghysh ret sayasy partiyalar men birlestikter biylikting ókildi organyna keldi. 1994-1995 jyldar qazaqstandyq parlamentarizmning qalyptasuyndaghy manyzdy kezeng bolyp tabylady. Jogharghy Kenes bir jyldan sәl azyraq júmys istep, zansyz dep tanyldy.

Kóppartiyalyqtyng damuynda 1996 jyly qabyldanghan QR «Sayasy partiyalar turaly» Zanynyng alatyn orny erekshe. Onda jana partiya qúru men qúrylghan partiyany taratu is-әreketi, partiya mýshesining qúqyghy men mindeti, memlekettik partiyaqúrushylyqtyng róli men orny jan-jaqty sóz etildi.

Búl qújat on adamnan asa mýshesi bar topqa partiya qúrugha mýmkindik berip, partiyalardyng zang aldyndaghy tendigin rәsimdedi.  Partiyany tek atalghan partiyanyng jogharghy organy sezd nemese konferensiyada jәne sot sheshimi ghana tarata alatyndyghy bekitildi.

Osy zanda partiya isine memleketting aralasuyna, qúramynda shet el azamattary jәne azamattyghy joqtardyng boluyna tyiym salyndy.

Qos palataly Parlamentting 1996 jylghy 30 qantarda ótken birinshi mәjilisinde Qazaqstan Respublikasy Preziydenti N.Á.Nazarbaev: «...biz Qazaqstannyng shynayy, órkeniyetti parlamentarizmining móldir bastauynda túrmyz. Zang qabyldauda basty basymdyq әleumettik ekonomikalyq ósip órkendeuge baghyttaldy» dep atap kórsetti. Uaqyt óte kele, parlamentarizm damuynyng negizgi baghyttary: jekelegen deputattar dengeyinde de, jalpy Parlament dengeyinde de zang shygharu qyzmetin kәsiptik dәrejege kóteru; bir palataly qúrylystan ekipalataly qúrylysqa kóshu; Parlamentting ishinde deputattyq toptar qúru t.b. bolyp belgilendi.

Keyinen zaman talabyna say 2002 jyl atalghan Zangha ózgerister men tolyqtyrular engizildi.

Búdan bólek biri elding esinde qalghan biri elding esinde qalmaghan Halyqtyq-koopertativtik, Halyq birligi, Azamattyq, Agrarlyq, Enbek t.b. kóptegen partiyalar ómirge kelip, biri erte, biri kesh óz júmystaryn bastady. Solardyng ishinde 2001 jyldyng qarashasynda qúrylghan búrynghy jogharghy lauazymdy sheneuinikter men iri biznesmender toby qúrghan «Qazaqstannyng demokratiyalyq tandauy»  partiyasy qoghamdyq-sayasy ómirde erekshe iz qaldy. Jyl ótpey óz ishindegi 2002 jyly óz ishinde jetekshiler arasynda oryn alghan pikir aluandghy kesirinen qaqqa jaryldy. Qozghalys belsendilerining Álihan Baymenov bastatqan toby kóp keshikpey ózderining «Aq jol» partiyasyn qúratyndyghyn mәlimdedi.

Ary qaray 2005 jly «Aq jol» partiyasy ishtey «Aq jol» jәne «Naghyz «Aq jol» dep bir-birinen irge ajyratty. Tap osynday tar jol tayghaq keshudi QKP óz basynan ótkerdi.

1990 - 1993 jyldary respublikamyzdyng Jogharghy Kenesin basqarghan Serikbolsyn Ábdildin QKP jetekshilik etken kezde partiya arasyna jik týsip, 2004 jyly 56 myng mýshesi bar partiyanyng 25 myng mýshesi jәne jeti obkomnyng birinshi hatshylary QKP ekinshi hatshysy parlament deputaty Vladislav Kosyrevting artynan ilesti.

Daudyng basy búrynghy Qazaqstannyng demokratiyalyq tandauy»  partiyasynyng jetekshilerining biri Tólen Toqtasynovtyng Serikbolsyn Ábdildin tarapynan QKP atynan parlament deputatty atanuynan jәne OK qúramyna engiziluinen tuyndap,  nәtiyjesinde búny eski gvardiya aqsaqaldary «Ábdildin myrza basshylyq tizginin paydalanyp, úiymdy úsaqburjuaziyalyq jolgha týsirdi jәne partiyany jeke bas mýddesine paydalandy» dep baghalady. Esikti qatty japqan Kosyrev pen onyng jaqtastary Qazaqstan kommunistik halyq partiyasyn (QKHP) qúrdy.

KÝSh BIRIKTIRU DÁUIRI

Partiya ishinde oryn alghan yryn-jyryng tyilyp, onyng ornyn bas biriktiru dәuiri basty. 1999 jyl júrttyng esinde biylik partiyasynyng ómirge keluimen qaldy. Dәl osy jyly 1 nauryzda  «Otan» partiyasynyng qúryltay sezdi bolyp ótti. Sezding ótuine Elbasymyz bastamash boldy.

1999 jylyghy preziydent saylauynan keyin parlamenttik janghyru oryn aldy. Parlamenttik janghyru saylaugha týsken partiyalardan 7 payyzdyq kedergini enserudi talap etti.

Osy jyly kýzde parlament saylauy ótip, oghan toghyz partiya jәne eki sayasy birlestik qatysty. 7 payyzdyq kedergini tórt partiya enserip, «Otan» partiyasy 30,9% iyelenip, mәjilistegi 10 orynnyng tórteuin jenip alsa, óz kezeginde qalghan ýsh partiya atap aitsaq, Agrarlyq, Azamattyq jәne QKHP eki-ekiden deputattyq mandatty enshiledi.

«Otannyn» atynan týsken kandidattar 19 bir mandattyq okrugterde jeniske jetti. Nәtiyjesinde preziydent partiyasy tómengi palatadan 23 oryngha, al joghary palatadan 12 oryngha ie bolyp, parlamenttegi kópshilikke ainaldy. 14 oblystyng mәslihatynyng jeteui, 198 qalalyq jәne audandyq mәslihatytng 115 «Otannyn» ókilderine tiyseli boldy.

2006 jyly ótken partiyanyng H sezinde onyng atauy «Núr Otan» dep ózgerdi.

Tarih terenine kóz jiberer bolsaq, Qazaqstan Parlamenti – alghash ret Qazaq KSR-ining 1937 jylghy Konstitusiyasy, al sodan keyin Qazaq KSR-ining 1978 jylghy Konstitusiyasy men Qazaqstan Respublikasynyng 1993 jylghy Konstitusiyasy negizinde qúrylghan bir palataly ókildi organ Jogharghy Kenesting ornyna keldi. Jogharghy Kenes ózi júmys istegen kezde on ýsh ret saylandy. Qazaq KSR Jogharghy Kenesining alghashqy saylauy 1938 jylghy 24 mausymgha belgilendi. Saylau jalpygha birdey, teng jәne tóte saylau qúqyghy negizinde jasyryn dauys beru arqyly ótkizildi. Ol uaqytta deputattar korpusyn qúru balamasyz negizde Kommunistik partiyanyng qatang baqylauymen jýrgizilgenin atap ótu kerek. Deputattyqqa kandidattar partiya úiymdary belgilegen taptyq, partiyalyq, últtyq, jynystyq-jastyq jәne basqa da kvotalar boyynsha irikteldi. Sondyqtan zang shygharu organynyng qúramynda qansha júmysshy, kolhozshy, qyzmetshi, kommunist, komsomol mýshesi, qazaq, orys, ukraiyn, sonday-aq basqa da últ ókilderi, әielder, jastar jәne t.s.s. bolatyny saylau bastalmastan búryn belgilenetin. Memlekettik organdardyng joghary sheneunikteri, partiya, komsomol jәne kәsipodaq organdarynyng basshylary atqaryp jýrgen qyzmet lauazymdaryna sәikes deputtatyqqa kandidat bolyp úsynylatyn. 1990 jylghy nauryzda on ekinshi saylanghan Qazaq KSR Jogharghy Kenesining saylauy ótti. Búl әkimshil-әmirshil jýiening yqpaly әli de bolsa jetkilikti bolyp túrghan jaghdaydaghy respublikanyng joghary zang shygharu organynyng alghashqy neghúrlym demokratiyalyq saylauy bolatyn. Búl saylau tolyqqandy sayasy partiyalar bolmaghan jaghdayda ótkenimen, totalitarlyq jýiening ózgeru prosesterine búljymas sipat berdi. On ekinshi saylanghan Jogharghy Kenes Qazaqstan parlamentarizmining qalyptasu tarihynda erekshe ról atqardy. Búl birqatar asa manyzdy qúqyqtyq aktilerdin, memlekettik rәmizderding qabyldanuynda, 90-shy jyldardaghy sayasatyn zannamalyq jaghynan qamtamasyz etude kórinis tapty. Ymyragha kelu jónindegi eki jyldyq izdenisterden keyin 1993 jylghy 28 qantarda Respublika egemendigining qalyptasuyn zang jýzinde ayaqtaghan Qazaqstannyng kenestik dәuirden keyingi alghashqy Konstitusiyasyn qabyldady. Sonyng negizinde respublikada demokratiyalyq qogham men qúqyqtyq memleket qúrudy qamtamasyz etuding jana sapaly kezenine kóshu bastaldy. Qazaqstan Respublikasynyng 1993 jylghy Konstitusiyasymen Jogharghy Keneske óte kóp ókildik berildi.

Týiindey aitsaq, qazirgi parlamentarizm – jan-jaqty damyp kele jatqan dinamikalyq qúbylys. Məseleni tereng týsinu jəne onyng damu baghyttaryn aiqyndau, qazaqstandyq parlamentarizm men basqa əlemdegi qalyptasqan ýlgilerdi týsinuge jəne salystyrmaly taldau jasaugha mýmkindik beretindigi aiqyn. Ásirese, qos palataly Parlament qabyldaghan zandar eng әueli, memleketting ekonomikalyq ýdirisin jetildirumen qatar, elimizding halyqaralyq qauymdastyq aldyndaghy bedelin arttyru, sonday-aq qoghamdyq qarym-qatynas mәselelerin qúqyqtyq normany saqtay otyryp tepe-tendik jaghdayynda ómir sýruding әdeb-ibasyn jalpylastyru syndy mindetterdi mýltiksiz atqaryp keldi.

Sózimizdi, QR Parlamenti Mәjilisining tóraghasy Núrlan Nyghmatulinning pikirimen týiindeytin bolsaq:

«Býginde bizding kәsiby Parlament qoghamdyq pikirler men ashyq sayasattyng biyik orny bolumen qatar, mýmkindigi mol, quaty myqty, joghary zang shygharushy organgha ainaldy. Ózine jýktelgen әrbir mindetti abyroymen atqaryp, Elbasy Núrsúltan Ábishúly Nazarbaevtyng jәne Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyng manyzdy qadamdaryn, sayasi, ekonomikalyq, әleumettik bastamalaryn sapaly zandarmen qamtamasyz etip keledi» deydi.

Qos palataly Qazaqstan Parlamenti ótken on jyldyqta ózining ómirshendigin kórsete bildi. Elbasy N.Á. Nazarbaev Parlamentting qyzmetin joghary baghalap, onyng 10 jyldyghyna arnalghan qúttyqtauynda: “…Býginde biz zannamalyq funksiyalardy jýzege asyratyn joghary ókildi organ retinde kәsiby qos palataly Parlament iske asyp qana qoyghan joq, sonymen birge uaqytsynynan oidaghyday ótti dep nyq senimmen aita alamyz”,- dep atap kórsetti.

Býginde Parlament elimizde jýrgizilip jatqan auqymdy reformalardy qúqyqtyq túrghydan qamtamasyz etude óz mindetin atqarumen qatar, ózge de  manyzdy memlekettik mәselelerdi  sheshugebelsene atsalysyp keledi. Onyng memleket pen  halyqtyng aldyndaghy  sinirgen  enbegi men qyzmetin tarih baghalaytyn bolady.

Tәuelsizdik alghan kýnnen bastap Qazaqstan Respublikasy demokratiyalyq, qúqyqtyq memleket qúrudyng strategiyalyq baghytyn anyqtady. Jana zayyrly memleketting sayasy partiyalar institutyn qalyptastyrmay búl baghytta damy almaytyny belgili. Sayasy partiyalar instituty saylaushylargha óz ústanymdary men baghdarlamalaryn úsyna otyryp, sayasy pluralizmdi damytugha, Ýkimetke óz úsynystaryn berip, saylauda jeniske jetkennen keyin óz baghdarlamasyn jýzege asyrugha mýmkindik beredi. Partiya qúryp, oghan mýshe bolu – belsendi azamattar ýshin memleketting qoghamdyq-sayasy ómirine qatysu jәne memlekettik sayasatqa ózindik ýles qosu nemese yqpal etu qúraly ekendigi esh dau tudyrmaydy.

Al, halyqaralyq parlament ókilderining Qazaqstannyng damuynda Elbasy Núrsúltan Nazarbaevtyng enbegi zor, demokratiyany, adam qúqyqtaryn jәne zannyng ýstemdigin ornatuda qolgha alghan qadamdary manyzdy ekenin bir auyzdan moyyndaghany biz ýshin asa qúndy.

Abai.kz