Qytayda ótip jatqan Shanhay yntymaqtastyq úiymynyng (ShYÚ) sammiyti qazirgi jahandyq sayasy daghdarys jaghdayynda airyqsha mәnge ie oqighalardyng biri bolyp otyr. Búl jiyngha Qytay, Resey, Ýndistan, Pәkistan, Iran siyaqty derjavalardyng basshylary qatysyp, aimaqtyq qauipsizdik pen sauda-ekonomikalyq әriptestik mәselelerin talqylauda. Sammitting salmaghy onyng tek jahandyq sayasatqa ghana emes, ónirlik qauipsizdikke de yqpal etuimen ólshenedi.

ShYÚ-nyng tarihy 1996 jyldan bastalady. Alghashqyda Qazaqstan, Qytay, Qyrghyzstan, Resey jәne Tәjikstan arasynda әskery senimdi nyghaytu, shekara manyndaghy qaruly kýshterdi qysqartu maqsatynda kelisim jasalyp, búl qúrylym «Shanhay bestigi» dep atalghan edi. 2001 jyly Ózbekstan qosylghan song úiym resmy týrde ShYÚ atauyn aldy. Býginde oghan Qazaqstan, Qytay, Resey, Qyrghyzstan, Ózbekstan, Tәjikstan, Ýndistan, Pәkistan, Iran jәne Belarusi mýshe. Búdan bólek, Aughanstan men Mongholiya baqylaushy memleket mәrtebesine iye, al 14 el dialog seriktesi retinde tirkelgen.

Úiymnyng yqpaly jyldan-jylgha artyp keledi. Býginde ShYÚ әlem halqynyng jartysyna juyghyn jәne jahandyq JIÓ-ning tórtten birin qamtidy. Qytay sammitti Jahandyq Ontýstiktegi kóshbasshylyq pozisiyasyn bekitu ýshin paydalansa, Resey búl alandy Batystyng sanksiyalyq qysymyna qarsy seriktestik qúru tetigi retinde qarastyrady. Al Ortalyq Aziya elderi ýshin ShYÚ – aimaqtyq qauipsizdik pen ekonomikalyq damu tepe-tendigin saqtaytyn manyzdy qúral.

Qazaqstan da úiymdaghy rólin aiqyn kórsetip keledi. El Preziydenti Qasym-Jomart Toqaevtyng aituynsha, Qazaqstan Qytaymen jan-jaqty strategiyalyq seriktestikke basymdyq berip, sauda-sattyq kólemin jana dengeyge kóterude. 2024 jyly eki el arasyndaghy tauar ainalymy 44 milliard dollargha jetken. Vizasyz rejimning engizilui, qytay tehnologiyalarynyng kelui jәne shaghyn bizneske ashylghan jana mýmkindikter elimiz ýshin ShYÚ-nyng naqty paydasyn kórsetip otyr. Sonymen qatar Qazaqstan kópvektorly sayasat ayasynda úiymdy Europa men Aziya arasyndaghy tranzittik dәlizder arqyly baylanystyratyn negizgi dәneker rólin atqaruda.

ShYÚ-nyng basty baghyttary – aimaqtyq qauipsizdik pen lankestikke qarsy kýres, sauda-ekonomikalyq yntymaqtastyqty terendetu, energetika men infraqúrylymdy damytu, mәdeniy-gumanitarlyq baylanystardy keneytu. Osy túrghyda úiymgha Týrkiya, Ázirbayjan, Saud Arabiyasy siyaqty elderding qyzyghushylyghy artyp otyr. Búl – ShYÚ-nyng Shyghys pen Batys arasyndaghy tepe-tendikke úmtylghan memleketter ýshin de tartymdy platformagha ainalghanyn kórsetedi.

Degenmen úiym ishinde sheshilmegen qayshylyqtar da bar. Ýndistan men Pәkistan arasyndaghy úzaq jylghy teketires, Qytay men Ýndistan arasyndaghy shekara mәseleleri, sonday-aq әr elding últtyq mýddelerining toghyspay jatuy úiymnyng ortaq sheshim qabyldauyna kedergi keltiredi. Mәselen, jaqynda ótken qorghanys ministrleri kezdesuinde Ýndistan Irangha qatysty ortaq mәlimdemege qol qoIdan bas tartqan bolatyn. Búl ShYÚ-nyng tolyqqandy birtútas úiym retinde qalyptasuy әli de qiyn ekenin anghartady.

Soghan qaramastan, ShYÚ qazirgi geosayasy ahualda balama kýsh ortalyghyn qalyptastyruda. Qytay men Reseyding strategiyalyq seriktestigi, Ýndistannyng jana qadamdary, Irannyng Shyghysqa bet búruy jәne Ortalyq Aziyanyng tranzittik әleueti úiymnyng bolashaghyn aiqyndaytyn negizgi faktorlar bolyp otyr. Qazaqstan ýshin búl – kópvektorly sayasatty jalghastyryp, óz mýddelerin qorghaudyng manyzdy platformasy.

Qorytyndylay aitqanda, ShYÚ – Euraziyadaghy qauipsizdik pen yntymaqtastyqtyng jana arhiytekturasyn qalyptastyryp jatqan úiym. Onyng әleueti zor, alayda ishki qayshylyqtar tolyq sheshilmeyinshe, úiym birynghay sayasy blokqa ainala qoymaydy. Degenmen, qazirgi geosayasy turbulenttilik jaghdayynda ShYÚ-nyng róli artyp, Qazaqstan sekildi elderge jana mýmkindikter úsyna beretini anyq.

Abai.kz